Qürbətdə Azərbaycan davası,
yaxud həqiqət və yalnız həqiqət
MƏHƏMMƏD ƏMİN RƏSULZADƏNİN 130 İLLİK YUBİLEYİNƏ HƏSR OLUNUR
(Əvvəli
3 oktyabr sayımızda)
M.Ə.Rəsulzadə
istər şifahi xalq ədəbiyyatı folklor və
materiallarını, istərsə də yazılı sənət
nümunələrini, ərəb və farsdilli klassik ədəbiyyatı,
divan poeziyasını, qədim və orta əsrlər anadilli
Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış
şəxsiyyətlərini, onların irsini yalnız nəzəri-estetik
baxımdan deyil, həm də müasir ictimai dəyər və
ideya-siyasi faydalılıq baxımından təhlil edirdi. O
millət və xalqın mənəvi müvazinətini
qorumaq, mübarizə əzmini artırmaq üçün
tarixin "azadlıq, özgürlük" uğrunda
mübarizə aparan şəxsiyyətlərin həyat təcrübəsinə
istinad edir, onların tale yoluna, əzab-iztirabı və
işıqlı ideyalarına, ictimai arzularına mühüm
diqqət yetirirdi. Odur ki, "Dədə Qorqud Oğuznamələri",
Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Fələki Şirvani, Məhəmməd
Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd
Hadi, Əhməd Cavad və başqalarının
yaradıcılığında millilik-türklük, insansevərlik-humanizm,
vətənpərvərlik, demokratizmə yüksək qiymət
verən M.Ə.Rəsulzadə onların ruhundakı
üsyankarlıq, azadlıq eşqi, zülm və zalıma
nifrəti, zülümkara lənəti təqdir edirdi. Bu səbəbdəndir
ki, M.Ə.Rəsulzadə Ə.Xaqani Şirvaniyə iri həcmli
məqalə həsr edir, "Qərb oxucularının asan
anlamaları üçün" avropalı tənqidçilər
tərəfindən fransız romantiki Viktor Hüqoya bənzədilən
Xaqaninin "Mədain xərabələri" və "Həbsiyyə"
əsərlərini, Bakı su bəndinin tikilməsi və
Bakı ilə Şabran şəhərlərinin şimaldan gələn
rus istila qüvvələrinin əlindən qurtarılması
münasibətilə Şirvan şahlarına
yazdığı "parlaq qəsidələr"i yüksək
qiymətləndirərək deyirdi:
"Xaqanidən və
müasirlərindən bəhs edən sovet
yazıçıları şairin həyatındakı bu
hadisəni özlərinə müvafiq bir şəkildə
yorumlayırlar. Sovetlərin leyhində və
sovetlərdən başqa rejimlərlə keçmiş
dövrlərin əleyhində olan bu yorumlara görə
şairlərə əsl dəyər verən rejim yalnız
kommunist dövrü imiş. Kapitalist
dünya kimi feodallar dövrü olan Şirvanşahlar
zamanı da, şeiri və şairi dəyərləndirə
bilmək istedadından məhrum imiş. Orada
hakim olan ancaq zülm və istibdad imiş.
XII əsrdə sarayın lütfüylə yaşayan
şairlər doğrudur bəzən hürriyyətlərindən
olur, həbslərə atılırdılar. Fəqət,
bununla bərabər bu şərtlər daxilində
hökmdarlara çəkinmədən öyüdlər verən,
onlara ədalətsizliyin qorxunc nəticəsini ixtar edən
böyük şairlər və mütəfəkkirlər də
vardı. Eyni əsrin böyük mürşidlərindən
olub, ömrünün sonuna qədər izzət və
hörmətlə yaşayan Nizaminin misalı
hər kəsə məlumdur.
Sovet tənqidçiləri bizə sovet böyüklərinə
öyüd verən tək bir sənətkar göstərə
bilərlərmi? Bundan 800 bu qədər il əvvəlki
"zülmlərdən" tüğyana gələn sovet tənqidçiləri,
əcəba gözbri önündə ədib və şairlərə
rəva görülən zülmlərdən niyə bəhs
etmirlər? Fələki Şirvaninin faciəsindən,
Xaqaninin həbsə atılmasından bəhs edən qəhrəmanlara
bir sual verməli:
-
Hürriyyət şairi Hüseyn Cavid hardadır, milliyyət
şairi Əhməd Cavad nə oldu?!...
Yalnız
Cavid, yalnız Cavadmı? Komsomolluqda yetişən
bir çox gənc Sovet şairlərindən belə
sürgünlərin, əlli-ayaqlı itənlərin
hesabını veriblərmi?!...
"Millətlər
babası" Stalinin varisi Malenkofa xitabla sovet rejimindəki
istibdaddan, bu rejimdəki hürriyyətsizlikdən bəhs edən
iki sətirlik bir yazı, sovet mətbuatında nəşr
edilə bilərmi, buna cavab versinlər!..
(Xaqani Şirvani)
Adının
Xaqani (Xaqana mənsub) deyil, yoxsullar şairi Həqqani, Xəlqani
(xalqa mənsub) kimi çağırılmasını istəyən
azadlıqsevər şairin zəngin irsinə istinadla M.Ə.Rəsulzadə
bir sıra mətləblərə aydınlıq gətirir,
onun qəsidələrinin tərcümə və nəşrindəki
siyasi məqsədli ixtisarlara etiraz edir. Xüsusən
Şirvanşah Axsitan və onun babası Məniçöhrə
aid hissələr bu qəbildəndir. O göstərir
ki, şairin "Əbülmüzəffər" (Zəfərli
baba) deyə Axistanı öydüyü qəsidəni
M.Mübariz qəsdən unutmuşdur. Çünki
bu qəsidəsində vətənsevər şair, "yurduna
basqın edən rus quldurlarını Bakı limanında
şanlı qəza nəticəsində suya
töküldüyünü öymüşdür".
Eyni şəkildə "siyasi cərrahiyyə"
işinin digər klassiklərin əsərlərinin tərcüməsi
və nəşrində də aparıldığını
görən M.Ə.Rəsulzadə ərəb və farsdilli mətnlərə
həssaslıqla yanaşmağı tələb edir, yersiz
ixtisar və sovetoloji redaktə əməliyyatının ədəbi
abidələrə vurduğu ziyanı bütünlükdə
xalqa qarşı düşmənçilik sayırdı.
Bu münasibətlə o yazırdı: "Başda Nizami və
Xaqani olmaq üzrə, Azərbaycan İran klassiklərindən
bir qisminin əsərləri çağdaş şair və
nazimlər tərəfindən Azərbaycan türkcəsinə
çevrilmişdir. Əksərən mətnə elə də
sadiq qalmayan bu tərcümələrdən bəziləri,
aşağıda göstərdiymiz vəchlə təqdirədəyər
bir istisna təşkil edərlər, bəziləri də bu sədaqətsizliklərini,
əmsalı bəzi Avropa tərcümələrində də
görülən məqbul bir adaptasyon şəklində
korlar, şairin ana fikirlərini işləyərək daha
çağdaş bir şəkildə ifadə edirlər. Bunların yanında şairin əsərlərini
günlük siyasət oyunları ifadəsinə
bayağı təhrif edənlər də vardır"
(Xaqani Şirvani).
Eyni
metodoloji yanlışlığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı,
ədəbi-elmi, nəzəri-estetik və tənqidi fikrində
müşahidə edən M.Ə.Rəsulzadə ümumxalq və
üummmilli şüurun ənənəvi məcradan
çıxarılaraq, yeni "rels"lər üzərinə
mindirildiyini görür,
sovetoloji islahatlar adı ilə yeni və zərərli
tendensiyalara, "vulqar sosiologizm", "nihilizm",
"konfliktsizlik" nəzəriyyələrinə haqq
qazandırıldığını, bunların bolşeviklər
və kommunist partiyası tərəfindən dəstəklənərək
totalitar dövlət rejiminin daha da gücləndirildiyini ədəbi-tənqidi
məqalələrində əks etdirirdi. Bu
hadisələri dərindən izləyən digər azərbaycanlı
mühacirlər kimi M.Ə.Rəsulzadə də baş verənlərə
biganə qalmır, Azərbaycan ictimai-mədəni həyatı
və ədəbi-bədii fikrində irs-varislik əlaqələrinin
qorunmasını vacib bilir, ən həssas nöqtənin bu məsələ
olduğunu vurğulayırdı. "Mirzə Fətəli
Axundzadə" məqaləsində onu "Azərbaycan ədəbiyyatında
azad düşüncə tərzinin ən böyük müməssili"
adlandıran M.Ə.Rəsulzadə həmin məqsədlə
yazırdı: "Kommunizmin ana fıkri olaraq tərvic olunan
Allahsızlıqdan bəhs edərkər Bolşeviklər
çox vaxt Mirzə Fətəlinin adını
xatırlayırdılar. Onun ateistliyindən bəhs
edirdilər. Bu bir iftiradır. Bu yalana əsla inanmayın. Mirzə
Fətəli yuxarıda söylədiyimiz kimi Allah fıkrinə,
yəni mütləq həqiqət idealına qarşı qətiyyən
mücadilə etmirdi. Onun mücadilə
etdiyi şey iman və düşüncəsinə müsəllət
olan sxolastik təfəkkür tərzi idi. Bu cür düşüncə tərzi indi
bütün sovetlərdə hakimdir. O sovetlərdə
ki, kommunizm xaricində kimsəyə özəl bir dünyagörüşünə
sahıb olma haqqı mümkünsüzdür. Əksini
düşünənlərin yeri ya həbs, ya da
toplanış kamplarıdır.
Əziz
azərbaycanlılar, bir daha təkrar edirik: Bolşevik xəfıyyələrinin,
sovet ədəbiyyatçı və sözdə tənqidçilərinin
nəqarətlərinə inanmayın. Söz hürriyyətinin
mətbuat sərbəstliyinin, inanc, din və düşünmə
istiqlalının, liberal dövlət üsul-i idarəsinin
böyük mücahidi, şəkilcə də, mühtevaca
da milli və müasir Azərbaycan ədəbiyyatının
qurucusu və latın əslindən gələn yeni türk əlifbasının
qəbulu üçün savaşan böyük
islahatçı Mirzə Fətəlinin, o unudulmaz azadlıq
qəhrəmanın təqdir etdiyi bütün əsasları
kökündən rədd edən kommunizmə və bu doktrina
təmsilçiləri olan bolşeviklərlə dost
olması qətiyyən təsəvvür olunmaz" (Mirzə
Fətəli Axundzadə).
Görkəmli
mütəfəkkir kimliyindən və harada
yaşamasından asılı olmayaraq hər bir Azərbaycan
insanının vətəndaşlıq haqlarını ifadə
edən ədəbi əsərin ümummilli sərvət
olduğunu dönə-dönə vurğulayır, onların
yazdığı əsərləri vahid Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin bir nümunəsi kimi qiymətləndirir, onları
vahid məcrada tədqiq, təhlil və tənqid edirdi. Bu tənqid
mövqeyi və ideya-estetik prinsip onun "Ricali-Azərbaycan dər-əsri-məşrutiyyət",
"Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı",
"Ədəbi bir hadisə" əsərlərində də
parlaq şəkildə öz ifadəsini tapıb. Azərbaycan
insanı və onun mənəvi dəyərləri,
intellektual hazırlığı və siyasi-hüquqi
haqlarını ifadə edən ədən əsərlərə
xüsusi əhəmiyyət verən M.Ə.Rəsulzadə
"İran Azərbaycanındakı türk dili məsələsinə"
də diqqət yetirir və burada Müctəhidinin nəşr
etdirdiyi kitabı ensiklopedik səciyyəsinə görə
qiymətli sayırdı.
M.Ə.Rəsulzadə klassik Azərbaycan ədəbiyyatının
dünyaca məşhur şəxsiyyətlərindən
danışmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda müsirləri
və ədəbi gənclik nümayəndələrindən
danışır, onların Azərbaycan idealına xidmətini
ön plana çəkirdi. Bu sırada Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah
Vaqif, Sahib Təbrizi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər
Sabir, Hacı Rza, Cəlil Məmmədquluzadə, Abdulla
Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Sərraf, Hüseyn Cavid, Məhəmməd
Hadi, Əhməd Cavad, Süleyman Sani Axundovla yanaş Səməd
Vurğun, Mikayıl Müşfiq, Əli Yusif, Sabit Rəhman,
Cəfər Xəndan, Əmin Abid Gültəkin, Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar, Sənan, Yaycılı Kərim, Almas
İldırım və başqaları haqqında geniş
danışır, onların simasında "Azərbaycanın
potensial və mədəni qüvvələrinin fəaliyyətindən
qalmadığını görür"
("Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı")
və təəssüflə bildirirdi: "Azərbaycan ədəbiyyatı indi
bu şəraitdə
yaşamağa məcburdur. Bu məcburiyyətlər və
təzyiqlər nəticəsində ayaq üstə durmaq istəyən
bir yazıçı, ədib və şair təsadüfı
deyil ki, tarixcə bağlı olduğu İslam və türk
ideallarından üz çevirəcək: mədəni
dünyaya xor baxacaq və hətta 1939-cu ildən əvvəlki
illərdə yazılan Sovet Azərbaycanı ədəbiyyatının
əsərlərini belə rədd və inkar edəcəkdir.
Necə ki, əsl sovet dövründə
yetişən və bir kommunist ədib və şair olaraq
şöhrət qazanan adamlar belə əvvəlki
yazılarından imtina etmişlər, "böyük"
Stalinin iltifatını qazanmaq və kökslərinə Lenin
ordenini taxmaqla karyera düzəldə bilmək
üçün Səməd Vurğun kimi əski şeirlərinin
öldüyünü elan etmişlər"
("Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı").
M.Ə.Rəsulzadə sovet mətbuatını dərindən
araşdırır, 1937-ci ilin siyasi repressiya
burulğanlarında əzab çəkən həmvətənlərinin
iztirablarını onların əsərlərinin mətnaltı
qatında görür və yüksək qiymətləndirirdi. O Səməd Vurğunun
"Vaqif" pyesində Vaqifin məğrur kimliyini, H.Cavid,
Ə.Cavad, Gültəkin (Ə.Abid), C.Xəndan, Ə.Yusif və
başqalarının milli "mənlik" duyğuları
ilə zəngin yaradıcılığını bu mənada
təqdir edirdi. Lakin onların həyatı üçün təhlükəli
olan bu yolda həbs, sürgün, güllələnmənin
qaçılmazlığını bilən M.Ə.Rəsulzadə
sovet hakimiyyətinin cəza mexanizmi tərəfindən məhv
edilən "Azərbaycanın potensial mənəvi qüvvələrinin"
faciəvi taleyinə acıyır, "məcburiyyətlər
və təzyiqlər nəticəsində ayaqüstə
durmaq istəyən ədib və şairlərin"
özünü qorumaq, yaşamaq uğrunda
çarpışmasını əzab və kədər
içində izləyirdi. Onun bu halını
Azərbaycan mühacirətinin digər nümayəndələrinə
yazdığı çoxsaylı məktubları daha
aydın əks etdirməkdədir. Fransada
yaşayan Ceyhunbəy Hacıbəyliyə yazdığı məktublardan
birinə diqqət yetirmək kifayətdir. Orada deyilir:
"Əzizim Ceyhun! Yeni Qafqasiya"nın son nüsxəsində
Azərbaycanda yeni töqifat icra edildiyini görəcəksiniz.
Təfsilat olmaq üzrə yazmalıyım.
Səhər düşməz Əli Yusifidə
həbs eləmişlərdir. Zavallını
çox dögüyorlarmış. Ələllümum
"Çeka" çox vəhşət ibraz ediyor.
Məqsədləri cəbrən qurultaya dəvət
etdirilib firqəyə "etlal" etdirməkdir. Bir
çoxları var ki, firqəyə rəsmən intisab etmədikləri
halda işgəncəyə məruz qalıyor və "firqəyə
istefa" etdiriliyorlar. Bu surətlə
istefa etdirənlər ən qatı firqətçi olub
çıkıyorlar. Əlimərdan bəy
əfəndi də protesto göndərsə müvafiq olur.
Yalnız protestoda dostlar zikr edilsə, daha iyi
olur. Şair Cavad zavallını yeni şeirlərindən
dolayı həbs etmişlər və kəndisinə əzab
veriyorlar" ("Qürbət notları", "Ədəbiyyat"
qəzeti, 31 yanvar 2014-cü il).
(Ardı var)
525-ci qəzet.-
2014.- 9 oktyabr.- S.6.