"Odərlər"in
milli yolu
Şəmil Sadiqin "OdƏrlər" romanı
postmodern üslubunda yazılan və eyni zamanda Qarabağ
münaqişəsinə həsr olunan nadir iri bədii nəsr
nümunəsidir. Son illərdə Qarabağ münaqişəsi
Azərbaycan romançılarının daimi diqqət mərkəzində
olmuşdu. Əksər romanlar realizm üslubunda
yaradılmış və Qarabağ müharibəsinin dəhşətli
olaylarının əks etdirilməsinə həsr
olunmuşdur. "OdƏrlər"də
isə Qarabağ münaqişəsi fabulanın
formalaşdırılması üçün istifadə
edilir, lakin artıq süjet xətlərində Qarabağ
münaqişəsi aparıcı faktor kimi çıxış
etmir. Romanın iki əsas süjet xətti
var. Birinci süjet xətti "Ulu Şaman" adlı məxfi
təşkilatın fəaliyyətini əhatə edir, ikinci
süjet xətti isə - mifoloji keçmişi əhatə
edir. İki əsas süjet xətlərini
bir müəllif ideyası birləşdirir - xalqın tarixi
yolu və inkişaf perspektivləri.
Postmodernizm
tarixi və inkişafı düz xətt boyu olan proses kimi qəbul
etmir, onu (tarixi) dalğavari inkişaf prosesi kimi anlayır. Postmodernizm tərəfdarlarına görə tarix və
zaman qeyri - xətti xüsusiyyətə malikdir. Şəmil Sadiqin "OdƏrlər"
romanında keçmiş inkar edilmir, lakin onun təsviri
müasirlik ilə qarşılıqlı şəkildə
verilir, xalqın tarixində qeyri-ardıcıllıq
qabardılır. Tarixin bu aspektdə təsviri
müəllifə xalqının inkişaf perspektivləri
haqqında düşüncələrini əks etdirməsinə
imkan vermişdir. Şəmil Sadiqin
"OdƏrlər" romanında bədii vaxt postmodernizmin ənənələri
əsasında strukturlaşdırılmışdır.
Əsərdə tarixlə müasirliyin vəhdəti
paralel şəkildə özünü büruzə verir.
Qədim xalqların dini, psixoloji, mənəvi,
mədəni və yaradıcı inkişaf xüsusiyyətlərinin
qarşılaşdırılması zamanı meydana
çıxan identik hallar Şərq-Qərb mədəni-tarixi
münasibətlər kontekstinin ortaya gətirdiyi ədəbi
zərurət kimi özünü göstərir.
Postmodern romanlarda zamanın "sıxlaşma"sı
("sıxılma") ona gətirib çıxarır ki, bədii
əsərdə fasiləli nizamlı zamandan dövrü
prosesə keçidi və ya da zamanın
"dondurulmasına" ehtimal edilir. Məkan
"sıxılma"sı real və sürreal
qarşılıqlı nüfuz etmənin güclənməsində
özünü göstərir. Zaman
çərçivəsində zamansızlığı nəzərə
çarpdırmaqla sərbəst hərəkət etmələr
əsərin ahəngdarlığına xələl gətirmir.
Şəmil Sadiqin "OdƏrlər"
romanında fabula Odərlərin Şuşaya
yürüşü və Dədə Əfəndinin altı
söhbəti əsasında inkişaf edir. Hadisələr pərakəndəlik xarakteri
daşısa da, bəzən bir-biri ilə əlaqəli olmasalar
da romanın əsas ideyası ilə süjet xətlərinə
birləşdirilirlər.
Postmodern əsərlərdə xronoloji
ardıcıllıqla nəql edilməyən hadisələr
yanaşı dura bilir. Postmodern romanlarda parçalılıq,
bölünmüşlük, fraqmentarlıq təqdir edilir.
Postmodern romanlarda fərdiliyin yox edildiyi mətn
konkret bir təhkiyə növündə olmur, müəllif
istədiyi növə rahatlıqla keçir. Subyektlə obyekt, daxili dünya ilə xarici aləm,
reallıq ilə qeyri-reallıq sərhədi olmayan postmodern mətnlərdə
subyektin varlığı konkret olmur. "OdƏrlər"
əsərində sadalan əlamətlərdən başqa
postmodern romanlara aid digər əlamətləri də görmək
olar. Postmodernlik Şəmil Sadiqə
geniş bədii imkanlar vermişdir. İlk
növbədə, Azərbaycan xalqının etnogenezi,
kosmogenezi və antropogenezi ilə əlaqəli problemlərə
dair müəllif yanaşmasının oxucuya
çatdırılmasında özünü göstərir.
"OdƏrlər" soydaşlarmız tərəfindən
birmənalı qəbul edilməyəcək. Bu baxımdan Şəmil Sadiqin romanı və Orxan
Pamukun bir sıra əsərləri arasında paralellər
aparmaq olar. Ümuminsan dəyərlər
üç zaman kəsiyində, keçmiş, indiki və gələcək
zamanda, xalqın müasir durumu və gələcəyi
babalardan qalan irsin (ilk növbədə milli və dini
göruşlərə aid) bədii rekonstruksiyası
prizmasından açıqlanır. Bu cür müəllif
ideyasının əks etdirilməsi, bir tərəfdən ədəbiyyatın
mükəmməl bilməsini tələb edir, o biri tərəfdən
isə vətəndaş
qəhrəmanlığını tələb edir.
Postmodern ədəbiyyat intertekstual əlaqələri ilə
seçilir. Şəmil Sadiqin "OdƏrlər" romanı
da istisna deyil. Bir tərəfdən, roman
Hüseyn Cavidin və İsa Hüseynovun əsərləri ilə
sıx intertekstual əlaqədədir. H. Cavidin qələminə
aid "Ölüm var ki, həyat qədər dəyərli..."
ifadəsinin epiqraf kimi verilməsi də təsadüfi deyil. Şəmil Sadiq İsa Hüseynov tərəfindən
formalaşdırılmış SafAğ konseptual sistemə
tez-tez müraciət edir. Digər tərəfdən
isə, "OdƏrlər" romanında Şəmil Sadiqin əvvəlki
romanları ilə intertekstual əlaqələri
müşahidə etmək olar.
Postmodern roman ənənəvi romandan fərqli olaraq
süjetin kollaj və montaj prinsipləri əsasında
formalaşdırılması ilə seçilir. "OdƏrlər"
romanında tez-tez bir süjet xəttinə aid epizod digər
süjet xəttinə aid epizod çərçivəsində
verilir. Şəmil Sadiqin "OdƏrlər"
romanında müxtəlif epizodların və süjet xətlərinin
bir-birinə xaotik qarışması özünü aydın
şəkildə göstərir. Bu da
fabulanın inkişafına gözlənilməzlilik gətirir,
əsərdə emosional çalarları zənginləşdirir.
Süjeti montaj edərək müəllif qaldırılan
problemlərin kəskin bədii əks olunmasına nail
olmuşdur. Xalqın olum və ölüm
seçim qarşısında durduğunun kəskin bədii əksi
üçün montaj priyomundan geniş istifadə olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, montajın təsiri
əsasında bu seçim dram əsərlərinə xas
katarsis ilə açıqlanmışdı.
Postmodernizm mifologiyaya geniş müraciət edir. Bir tərəfdən qədim
mifoloji varislik müasir əsərlərdə
canlandırılır, digər tərəfdən isə yenidən
yaradılan "şəhər mifologiyası"nın inkişafına təkan verir. "OdƏrlər" romanında mifologizmə
xüsusi yer ayrılmışdır. Romanda
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının
xatırlanması məqamına diqqət yetirək. Dədə
Əfəndinin "Kitabi-Dədə Qorqud"
dastanının əsl variantının əldə
olmaması faktını qabartması və bu səbəbdən
xalq eposunun düzgün açıqlanmamasına toxunur:
"Görürsənmi, Dədəm Qorqudun kitabı nə qədər
qarma-qarışıqdır? Hələ də
baş çıxarda bilmirik ki, dastandakı oğuzlar kimlərdir.
Müsəlmandırlar, xristiandırlar, nədirlər,
heç nə bilinmir. Çünki
aradakı bəzi mətnləri ixtisar ediblər. O tarixi
gizlədirlər". Romanda eposlarımızdan
gələn obrazların təsirini görməmək
qeyri-mümkündür. Belə ki, Dədə Əfəndi,
Ata kişi, Dəmirçioğlu
ağsaqqal obrazları gözümüzdə Dədə Qorqudu
canlandırır. Eyni zamanda romanda "Ulu
Şaman" adlı məxfi təşkilatın fəaliyyəti
əsasında yeni miflər formalaşdırılır.
Postmodern romanlarda reallıqla əlaqəsi olan obrazlarla
yanaşı gerçəkliklə əlaqəsi olmayan
individual obrazlar romanın açıq mətn olmasına imkan
yaradır. Dədə Əfəndinin altı söhbəti bizə
ağsaqqal nəsihəti ilə ulularımızı
xatırladır. "OdƏrlər"
romanının folklorluğuna xalq əlamətlərindən
geniş istifadə edilməsini aid etmək lazımdır.
Məsələn, at nalının uğur,
açıq yol, bərəkət rəmzi hesab olunduğunu nəzərə
alsaq "OdƏrlər" romanında da hadisələrin
şəhərdən gəldiyi ehtimal edilən bir nəfərin
dağ kəndində köhnə nal yığması ilə
başlaması əsərin sonluğunu uğurlu
olacağına oxucunu hazırlayır.
Postmodern romanlarda müəlliflər insan və dünya
arasındakı ziddiyyətləri simvolik obrazlardan, işarə
və eyhamlardan istifadə edərək, əsərin
hüdudlarından kənarda olan məkanın bədii
izahını verməyə cəhd edirlər. Şəmil
Sadiqin romanında geniş yayılmış bir sıra
simvollar yeni məzmunla zənginləşdirilir. Məsələn, romanda qılınc xeyrin şər
ilə daimi mübarizədə xeyrə sadiqliyin rəmzidir.
Arslan təşkilata üzv qəbul edilərkən
Kamandar Heydərov öz kadrına bir qılınc uzadır.
Onun Arslana, yəni Qoroğlun uzatdığı qılınc əsərdə
rəmzi məna daşıyır: "Tanrının
qılıncını simvolizə edirdi. Bütün
böyük sərkərdələr daim həmin bu
qılıncın axtarışında olmuşdur. Atillanın əldə etdiyi qılınc da,
Qoroğlunun (Goroğlunun, Koroğlunun) göylərdən gələn
Misri qılıncı da bu qılıncdan idi. -
Qoroğlu, yaxın gəl, al bu qılıncı. Bundan sonra
son damla qanına qədər haqq yolundan
yayınmayacağına and iç!"
Əsərdə
müəllif tərəfindən beş rəqəminin
simvol kimi istifadə edilməsi də maraq kəsb edir. Sadəcə
beşguşəli ulduzun mənasını
açıqlaması, onu insana bənzətməsi, ən əsası
isə Tanrı ilə müqayisə etməsi oxucunu cəlb
edir: "beşguşəli ulduz yaradılışı əks
etdirən simvoldur. İnsanın
yaşadığı Olamın simvoludur, yəni var oluşun
göstəricisi. Bu gün pentoqram kimi
tanınan simvol dünyanın yaranmasını özündə
daşıyır. Əslində, bu
beşguşəli ulduz insana oxşayır. Axı Yaradan insanı yaradılışın əşrəfi
sayır. Beşguşəli ulduzun
aşağıdakı iki ayağı su və torpağı,
insan qolu kimi yanlara açılan iki guşə od və havanı, baş isə Yaradanı
özündə gizlədir. Bu beşlik
tamdır. Fikir verirsən, Tanrı
başdır, birincidir, təkdir, idarə edəndir".
Romanda Dədə Əfəndinin beşinci söhbətində
xristian aləminin sahib çıxdığı xaça
münasibətinə də diqqət yetirmək vacibdir. Müəllif
haqlı olaraq, xristian aləmində istifadə edilən
xaçı Tanrının rəmzi adlandırır.
"...Tanrının rəmzi xaçdır. Xristianlıqda
istifadə edilən xaç Tenqri dinindən törəmişdir.
Dünyadakı gəlib keçmiş və
indiki bütün dinlərdə xaç hörmətli bir
simvol olub və olmaqdadır. Xaç
dünyaya finikiyalı xristianlar, ya da katoliklər tərəfindən
daşınmışdır".
Postmodernizm geniş yayılmış mənəvi görüşlərin dekonstruksiyası ilə seçilir. Şəmil Sadiqin "OdƏrlər"ində əsasən dini dekonstruksiyaya diqqət yetirilir.
Romanda dinin dekonstruksiyası Dədə Əfəndinin dili ilə həyata keçirilir. Dədə Əfəndi qeyri-ərəb xalqların İslamı sadəcə tanımaları faktını iddia edir. Dədə Əfəndi qəbul etməklə tanımaq arasında fərqlərə toxunur. Romanda ərəb dilinin Tanrının dili ola bilməməsi haqqında iddia da diqqətdən yayınmır. Müəllif fikirlərində haqlıdır: "Ərəb dili Tanrının dili ola bilməz, oğul, heç vaxt ola bilməz. Heç indi də deyil. Sadəcə kütlə bunu belə qəbul edir. O, məkansız, zamansız, rəngsiz, cinssiz, dilsizdir. O, bütün dilləri bilir. Onun üçün bütün dillər eyni cür anlaşılır. Axı bütün dillər bir dildən - OdƏr dilindən yaranıb".
Dini rekonstruksiya sünni və şiələrin mübarizəsinin mənasız olmasına dair fikirlərdə də öz əksini tapır. Komandirin Məhəmmədlə namaza Rəbbin tövsiyə etdiyi dildə - ərəb dilində ibadət etməsi mənzərəsini yazar açıqlaya bilmişdir: "İkisinin də Allahı, peyğəmbəri, inandığı kitab, qibləsi eyni idi. Gözlərini səcdədən çəkmirdilər. Səhih hədislərdən birində deyildiyi kimi, namazda xoruz kimi dənləməyi, it kimi çömbəlməyi və tülkü kimi ətrafa boylanmağı rədd edərək (Əhməd və Əbu Yəla) bir olan Tanrıya sidq ilə ibadət edir, ruhlarının paklanmasını Onda tapırdılar. Amma biri cibindəki möhürü yerə qoyaraq alnını ona vurduğu halda, digəri möhürsüz namaz qılırdı. Biri qolları bağlı, o biri isə qolları açıq və yanına salınmış vəziyyətdə qılırdı namazını. Səcdəyə də demək olar ki, eyni anda gedirdilər. Hər ikisinin də niyyəti eyni - Tanrıya ibadət etmək idi. Tanrının yaratdığı bu füsunkar təbiətlə vəhdətdə olaraq özlərini daha yaxın hiss edirdilər Ona. Bu zaman sanki düşüncələri belə Tanrının qarşısında səcdəyə əyilmiş, Onun rəhmli hüzurunda rəhm diləyirdi. Sanki Tanrı ilə üz-üzə durmuşdular, alınlarının dəydiyi torpaq fərqli olsa da, qolları fərqli formada bükülsə də, hər ikisi bir Tanrıya, bir haqqa tapınmışdılar".
Dədə Əfəndinin qiblə və Quran haqqında fikirləri də dini dekonstruksiya üslubudur. Dədə Əfəndinin Məhəmməd peyğəmbərin Kəbəni niyə seçməsinin məqamlarını özünəməxsus şəkildə açmağa cəhd göstərir: "Heç bilirsənmi bu gün qiblə dediyin məfhum niyə yaranıb? Yox, bilmirsən, oğul, hardan biləsən? Bir də sual versəm, deyəcəksən ki, bəs Kəbəyə görə. Yox, oğul, yox. Dahi Məhəmməd hansısa bir tikiliyə görə bütün insanları ora sitayiş etdirməzdi. O, insanları Gök Tanrıya, (Bağa, Boqa) Onun günəşinə tərəf sitayişə çağırırdı".Romanda Dədə Əfəndinin Quranla bağlı fikrləri mübahisə doğurur: "Quranın özündə belə yazılıb ki, bəzi ayələri sonradan qüvvədən saldıq. Görürsən, nə qədər gülünc görünür? Necə olur ki, bu dünyanı Yaradan və insanların taleyini yazan bir qanun göndərir və sonra bu qanunu bəyənməyib yenisini göndərir. Axı Quranda hər cümlədən bir "Allah hamıdan böyükdür və hər şeyi biləndir", "Allahdan qorxun" fikri səsləndirilir. Bəs onda Tanrı niyə belə səhvlər edirmiş. Yaxşı, lap onu da başa düşək ki, o dövr üçün bu lazım idi. Bəs onda o dövrdən 1300 il keçib, yeni ayələrə, qaydalara ehtiyac yoxdur bəyəm? Hardadır bizə təqdim edilən dinlərin Allahı? Niyə gəlib insanlara yeni qaydalar, qanunlar göndərmir? Axı Onun dini kitablarda qoyduğu qaydalar, qanunlar bu gün tamam fərqli formada həyata keçirilir. Hə, deyəcəksən ki, bəs bu imamlar, üləmalar yeni şəriət, qayda-qanunlar yazanlar kimlərdir? Onlar fırıldaqçılardır, oğul".
Eyni zamanda Dədə Əfəndi qədim dini sistemlərə aid edilən Tanrıçılıq haqqında geniş mülahizələrə yer verir. Tanrıçılığın mahiyyəti Dədə Əfəndi tərəfindən açıqlanır: "Tenqri, Göydə oturan görünməz ruha deyirdilər. Babalarımıza görə O, Uludur. Göydən və bütün dünyadan uca idi".
Ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatında olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında da postmodern üslubda qələmə alınmış əsərlərə reaksiyalar birmənalı olmamışdır. Belə ki, bu proses postmodern üslubda qələmə alınmış roman nümunələrinə xas janr və struktur yeniliklərini qəbul etməyənlər arasında ədəbi metod, mövqe mübarizəsinə çevrildi. Ədəbiyyatımızda roman janrının "yenilənməsi" baxımından özündə əsas yük daşıyan postmodern roman tərəfdarlarının az olmasına baxmayaraq, bu üslubda qələmə alınmış əsərlər ədəbi müstəvidən nəzərdən keçirilərək öz real qiymətlərini ala bilmələri təqdirəlayiqdir. Şəmil Sadiqin "OdƏrlər" romanı da ədəbiyyatda öz real qiymətini almağa qadir olan roman nümunəsidir. Buna görə də müəllifə qələmə aldığı romana görə xüsusi minnətdarlıq bildirmək istəyərdim.
Salidə ŞƏRİFOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent
525-ci qəzet.-
2014.- 17 oktyabr.- S.8.