Dindirir əsr bizi...
El-obamız neçə ildir ki, bədnam erməni millətçilərinin hiyləsindən törənən vəhşiliklərə məruz qalıb. Bu faciənin başvermə
səbəbləri və ona son qoymaq imkanları barədə
müxtəlif rəylər irəli sürülür,
çağırışlar səslənir. Az-çox təcrübəsi
olan qələm əhli kimi eşitdiklərimə və
gördüklərimə istinadən bu hadisənin bəzi məqamlarını
açıqlayan mülahizələrimi bildirmək istərdim.
O vaxtlar
respublikaların, rayonların, sovxoz və kolxozların
yarışı ənənəyə çevrilmişdi. 1956-cı ildə Ermənistanın Mehri rayonunun
nümayəndə heyəti yarış şərtlərini
yoxlamaq məqsədilə Naxçıvan Muxtar
Respublikasının Ordubad rayonuna gəlmişdi. Muxtar respublikanın bəzi rəhbər
işçiləri də bu yoxlamada iştirak edirdilər.
Günorta fasiləsində təmtəraqlı
süfrə açıldı. Dolu qədəhlər
cingildədi. Azərbaycan Hayıstan
dostluğu barədə alovlu nitqlər söyləndi. Sağlıqlar deyildi. Sonra yoxlama
komissiyası ilə birlikdə gəlmiş erməni
musiqiçilərinin konserti başlandı.
Naxçıvan
kənd təsərrüfatı nazirinin müavini Minəs
Markarov sanki həmişəki lal-dinməz adam
deyildi. Əllidən artıq yaşı olan bu
adamın qanadı olsaydı, uçardı. O, vəcdlə
çalğıçıları yanlayıb, nə isə
pıçıldadı. Həmin anda Minas
Nikoqosoviçin rəngi daha da duruldu. Görünür,
çalğıçılarla olan söhbəti
alınmışdı... Erməni müğənnisi
qavalı qulağına qaldırdı, kaman inildədi... Qəlbləri ehtizaza gətirən bir musiqi səsləndi.
Bu musiqinin təsiri altında Minəs Markarovun
baxışları, əziz-xələfi
ölübmüş kimi hüznlü ifadə aldı və
ağzını qulağıma yaxınlaşdıraraq:
–
Bilirsiniz, bu nə mahnıdır!? – soruşdu.
– Xeyr, bilmirəm
– cavab verdim.
Bu cür incə mətləblərdə daha
ayıq-sayıq olan Ordubad rayon partiya komitəsinin ikinci katibi
Armenak Saakyan Minəs Markarova eyhamla qaş-göz elədi. Minəs
Markarov isə görünür, onu tam başa düşə
bilmədi. Minəsin köhnə
yaraları qövr eləmişdi. O, içəridən
qovrula-qovrula:
– Bu
mahnının adı “Krunqdu” – dedi. – Ancaq çoxdan
qadağan olunmuşdu. Stalinin dövrundə bu
musiqi çalınsaydı, bizi dama basardılar.
Təəccübüm
bir az da artdı:
– Nə
üçün?! – soruşdum.
Minəs Markarovun dolu sifəti kədərli ifadə
aldı. O, dərindən
ah çəkərək:
– Bilirsən,
– dedi. – O vaxtlar türklər bizim ermənilərin
başına olmazın müsibətlər açıblar. Dədə-babalarımızı amansızcasına
qırıblar. “Krunq” həmin faciəli
günlərimizi tərənnüm edir. Ermənicə
bilsəydin, oxuyanın sözlərini başa düşərdin.
Bu o deməkdir ki, ey göydə uçan durnalar! O tərəflərdən
soraq verin! Ölənlərimizdən, sağ
qalanlarımızdan, türkün əlindən
qurtaranlarımızdan nə xəbər?!
Mahnı
Minəs Markarovla Armenak Saakyanın məkrli qəlbində
gizlənən intiqam hissini necə alovlandırdığı
aydınca hiss edilirdi... Sən demə, erməni
müğənnisinin avazında səslənən həmin
mahnının məna dərinliyində, məqam gözləyən
partlayış gizlənibmiş. Onu biz
indi-indi başa düşməyə başlamışıq.
Özü də gec, çox gec. Başımız daşdan-daşa dəyəndən
sonra.
Həmin
illərdə iş elə gətirdi ki, Şərur rayonundan
olan gənc bir mütəxəssisin şikayəti ilə əlaqədar
olaraq “Kəndə mütəxəssis gedir”
başlığı altında bir felyeton yazdım. Məqalədə bir çox məsul işçilər,
o cümlədən, Minəs Markarov tənqid olunmuşdu.
Yalnız Minəs Markarovun adını çəkdiyimə
görə tənəli sözlərə məruz qaldım.
Felyetonda belə bir cümlə işlətmişdim.
– Orta təhsilli olsam da, nazir müaviniyəm. Ali
təhsillilərin əlinə çöpü cüt-cüt
verirəm.
Elmi dərəcəsi
olan və özünü alimlərin alimi hesab edən kənd
təsərrüfatı naziri bu barədə mənə
incikliyini bildirdi:
– O biri
müavinlərimi yazsaydın, mənə o qədər də
yer eləməzdi, sənə bir sağ ol da deyərdim. Amma Minəs Nikoqosoviçin adını nahaq çəkmisən.
Bilirsən o necə nəcib insandır...
Nazir bir müddət məni görəndə necə
deyərlər arxasını çevirirdi. Bu alim naziri
qınamıram. Çünki “Krunq”un
mənasındakı məkri duymaq üçün əsl
alim fəhmi lazım idi.
Şöhrətli
şair Avetik İsakyan ömrünün son anlarında
gözlərini güclə açıb onun nəbzini yoxlayan
həkimə:
–
Özünüzü incitməyin, əzizim, – deyib. – Nə qədər
ki, Naxçıvan, Dağlıq Qarabağ Ermənistanla
qovuşmayıb, mənim ürəyim sakit vura bilməz.
Deməyim odur ki, bu qara niyyət hələ o vaxtlar erməni
müğənnilərinin avazında, şairlərin
sözündə tərənnüm olunurdu. Nə fayda ki,
qulağımıza çatan bu mənhus ulartılar dərrakəmizə
az çatırdı.
1950-ci illərin axırlarında Ermənistandan səhifə
hazırlamaq üçün redaksiyamızın əməkdaşı
Hidayət Zeynalovla Yerevana getmişdim. Söz yox ki,
hazırlayacağımız səhifənin ideyası milli
münasibətlərin yaxşılaşmasına və
getdikcə möhkəmlənməsinə yönəldilməli
idi. Ancaq – qozbeli qəbir düzəldər
– deyiblər. Dostluq təmənnasıynan
atdığımız hər addım erməni millətçilərinin
hiyləsiynən üzləşirdi.
Bizə şəhər mehmanxanalarının birində
yer vermişdilər. Axşam həmkarımla Yerevanın mərkəzi
küçəsində gəzinirdik.
Qarşımıza çıxan boynu qalstuklu, xaricən mədəni
görünən və ədalarından iqtidar elm sahiblərinə
oxşayan şəhər sakinləri bizə ikrah hissi ilə:
– Hayerin
xosu ara!! Hayerin xosu!! – deyib
ötürdülər.
Səhər bu söhbəti “Sovet Ermənistanı” qəzetinin
şöbə müdiri İsrafil Məmmədova
danışdıq. O, izah etdi ki, yəqin azərbaycanca
danışmısınız, onlara acıq gəlib – “hayerin
xosu” – ermənicə danışın – deməkdir.
Həmin gün Bakının “Neftçi” komandası
“Ararat” futbolçuları ilə oynamaq üçün
Yerevana gəlmişdi. Biz də həmin oyuna getməli olduq.
İsrafil əvvəlcədən bizə xəbərdarlıq
etdi ki, nəbadə azərbaycanca danışasınız.
Xataya düşə bilərik.
Yerevanı
gəzərkən İsrafil bizə geniş məhəllələr
göstərdi:
– Bu yerlərdə
qədimdən azərbaycanlılar yaşayırdı, – dedi.
– İndi seyrəliblər, ermənilər yaman
sıxışdırır! Rəhbər vəzifələrdə
azərbaycanlı qalmayıb. Bizimkilərə
göz verib, işıq vermirlər.
Yuxarıda qeyd etdiyim alim nazir isə Minəs Markarovu tənqid
etdiyimə görə mənnən hələ də
ağzıəyri danışırdı. Nazir söhbətlərimizin
birində, Minəsin barəsində felyeton
yazmağımı mətbuat sahəsində təcrübəmin
kifayət qədər olmaması ilə əsaslandırırdı.
Belə çıxırdı ki, ermənilərin
qəbahətindən keçməyə dəyər. Əks təqdirdə beynəlmiləl tərbiyəmizin
kifayət qədər olmamasının əzabını
çəkə bilərdik.
Bax, bu cür mülahizələrə görə,
güc-bəla ilə orta təhsil qazanan Akop Ayvazyan adlı
ütük bir erməni on illər idi vilayət partiya komitəsində
əyləşib hamının başında qoz
sındırırdı. Şöbə müdirləri, katiblər
belə onnan ehtiyatla davranırdılar. Axı
Akop Ayvazyan nöyzənbillah səsini qaldırardı. –
Arxalı köpək qurd basar, – deyiblər. Yerevandan,
Moskvadan belə ermənilər bu səsə oyana bilərdi və
yüksək kürsü sahiblərinə zaval toxunardı.
Rayonların çoxunda ikinci katiblər erməni millətindən
olmalıydı. Kimin nə həddi vardı ki, Mərkəzi
Komitənin meyarına uyğun olmayan hərəkət etsin.
Nəyinsə xatirinə... Erməni
kadrlarının nazıynan oynamaq lazım idi.
Bəs Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətində necə?! Orada belə
bir məntiqə məhəl qoyan var idimi?! Əsla! Çünki – şəriət avamlar
üçündür – deyiblər. İşimlə
əlaqədar Stepanakertə getmişdim. Vilayət
partiya komitəsində katib işləyən Bahadur
İbrahimovla tanış oldum. Nəzakətli, kənd təsərrüfatı sahəsində
dərin biliyi olan kamil alim idi. Akademik
İmam Mustafayevin yetirməsiydi. İkinci
dəfə Stepanakertə ayağım düşəndə
onu kabinetində görmədim. Başını
əkmişdilər.
Boynumuza alaq ki, bəzən
özümüz-özümüzə yağı kəsilirik. Otuz-qırx il
bundan qabağın əhvalatı olsa da, bunu deməyə bilmərəm.
Məmməd Cəfərov Naxçıvan vilayət
partiya komitəsində şöbə müdiri işləyirdi.
Cavan, çevik, son dərəcə nəzakətli olan bu
adamı ali partiya məktəbində
oxumaq üçün Moskvaya yola saldılar. Məktəbi
bitirəndə Şirvan zonasındakı rayonların birinə
birinci katib göndərildi. Təmiz, səriştəli
işçiydi, rayonda da yaxşı nüfuz
qazanmışdı. Sən demə,
Naxçıvanın düzlük və paklıq mühitində
yetkinləşən bu nəzakətli insan “alıb-vermək”
elmindən, xüsusilə partiya orqanları şöbəsinə
başçılıq edən əlçatmaz şəxsin
qoyduğu məzənnədən xali imiş... Ona görə də onu, öz istəyini nəzərə
almadan istirahətə getməyi məsləhət
gördülər. Qayıdanda da başa saldılar ki,
get Naxçıvana, orada sənə daha yüksək vəzifə
veriləcək. Gəldi, ancaq Məmməd Cəfərova kim idi iş verən?! Nə olsun
ki, marksizm-leninizmi əzbər bilir. Yazılmamış
“elmlər”dən naşı idi. Onu xeyli
incitdikdən sonra nəhayət partiya kitabxanasına müdir
qoydular.
Məmməd
Cəfərov “Kommunist”in redaktoru Ağababa Rzayevlə bir yerdə
oxumuşdu. Ona görə də Ağababa müəllim hər
dəfə mənimlə görüşəndə, Məmməd
Cəfərovun halına acıyıb:
– Bacarsan
ona kömək et, – deyirdi.
Bir neçə dəfə vilayət partiya komitəsinin
katiblərinə onun barəsində ağız
açdım.
– Söhbət burda qalsın, onda ağıl
çatışmazlığı var. Bunu yuxarılar da bilir.
Ancaq özünə hiss etdirmirik – cavabını aldım.
Onun barəsində gedən bu namərd söz-söhbət
Məmməd Cəfərovun da qulağına
çatmışdı. Onun özündə də, özünə
qarşı qəribə bir şübhə
yaranmışdı. Bir dəfə xəcalət çəkə-çəkə
məndən soruşdu:
– Bu sirri
heç kəsə aça bilmirəm. Ancaq
düzünü de, hərəkətlərimdə,
danışığımda qeyri normallıq hiss eləmirsiniz
ki?!
– Yoox! Nə danışırsınız?!
– Həyat
yoldaşım ucundan-qulağından eşidib ki, guya mən
başdan...
Ürəyim
ağrıdı!
Başqa bir misal. Əməkdaşı olduğum “Kommunist”
qəzeti redaktorunun kabinetindəydim. Növbəti
nömrə üçün “Neft daşları”ndan
hazırlanmış fotoşəkli nəzərdən
keçirib, sifətini turşutdu və fotoqrafa hirslənərək:
–
Yaxşı sənətkarsan e, ancaq siyasətdən kasadsan. Öndə böyük xalqın nümayəndəsi
olmalıdır, başa düşdün?! Sən isə...
Fotoqraf çəkdiyi şəkli götürüb
kor-peşman redaktorun kabinetini tərk etdi. Redaktor üzünü mənə
tutaraq:
–
Bunları öyrədə bilmədim dəə!
Bəli, yadlara yarınmaq, özümüzünkülərə
dirsək göstərmək “dərsinin” gec mənimsənilməsi
başbilənlərimizə necə də ağır dərd
olmuşdu.
Başqa millətlərin nümayəndəsini təkcə
qəzet, jurnalları bəzəyən fotoşəkillərdə
yox, həyatda da öndə görmək, başda
oturanlarımızın beynəlmiləlçi ədəbin
zirvəsini fəth etmək niyyətindən irəli gəlirdi. Bu cür düşüncə
tərzinin mövcudluğu “Krunq”un getdikcə
güclənən ulartısına rəvac verirdi. İki
qonşu xalqı qırğına səsləyən bu
müdhiş avazlar hiss olunmadan öz işini
görürdü...
Adamın
ağlını alandan sonra, canını almağa nə var
ki! Yerevan siyasətbazları bu zərbi-məsəli
ustalıqla improvizasiya eləyib, daşnaq xəyanətinə
xas olan ssenari hazırladılar. Əvvəl-əvvəl
Ermənistanda yaşayan yüz minlərlə azərbaycanlını
ağıllılardan məhrum etmək siyasətini həyata
keçirməyə başladılar. “Krunq”un müşayiəti ilə Ermənistandakı
azərbaycanlı ziyalıların respublikamıza
axını başlandı. Oradakı
soydaşlarımız başbilənlərini itirəndən
sonra minillik ata-baba yurdlarını, qədimdən-qədim
torpaqlarını itirmək məcburiyyəti
qarşısında qaldılar. Neçə-neçə
gəlinlər ərsiz, atalar oğulsuz, analar balasız
qaldı. Böyük Vətən
müharibəsi dövründə faşistlərin necə
qırğınlar törətdiyini eşitmişəm.
Ancaq eşitməmişəm ki, dinc əhalini,
günahsız arvad-uşağı iri dəmir borulara doldurub
işgəncə ilə məhv etsinlər. Bunu Ermənistandan
gəlmiş soydaşlarımızın dilindən
eşidirdim! – Elə dalaş ki, barışanda utanmayasan, –
deyiblər. Ancaq utancaqlıq abır, həya, nəciblik,
nəzakət əlamətidir. Erməni məliklərində
bu cür insani keyfiyyətlər olsaydı, nə dərd idi?!
Həmin ərəfədə
ermənilərin sevimli yazıçısı Silva Kaputikyan mərkəzi
qəzetlərdə çap etdirdiyi məktubunda Andronikin
xaricdə qoyulmuş heykəli önündə hüznlə
baş əyib, dərin-dərin xəyallara
daldığından, bu “milli qəhrəman”ın əlindəki
qılıncın haçansa yenidən zühr eləyib
sivriləcəyinə qəti əmin olduğundan ürəkdolusu
yazırdı. “Mən ermənilərin bu ziyalı
qadınının türk millətinin cəlladı olan
Andronikin qılıncını baş kəsməyə səsləyən
məktubunu oxuyanda savadsız nənələrimizin, igidlərin
savaşında yaylıq atıb, qan
yatırtdığını xatırlayırdım. Sən
bir savadlı erməni qadınının qaniçənliyinə
bax, savadsız azəri qadınının qan
yatırtmasına”...
Düzdür – qanı qanla yox, su ilə yuyarlar, – deyiblər. Biz bu zərbi-məsəlin
ifratına varmışıq. Silva Kaputikyanın qan
qoxusu gələn cızmaqaralarını oxuduğumuz, “Krunq”u
dinlədiyimiz, Avetik İsaakyanın arzularından hali olduğumuz,
soydaşlarımızın Ermənistandan o cür faciəli
vəziyyətdə qovulduğunu gördüyümüz təqdirdə
belə yumşalırdıq, yumşaltmağa
çalışırdıq, geri çəkilirdik, yeni-yeni
barışdırıcı cığırlar
arayıb-axtarırdıq. Güzəştə
getmək, geri çəkilmək “fəlsəfəsi”nə
uymaqla sanki özümüzün uzaqgörənliyimizi,
humanistliyimizi, dərin düşüncə sahibi olduğumuzu
nümayiş etdirirdik. Sağlığında
əlimizin üstündə gəzdirdiyimiz baqramyanların,
babacanyanların, yoxluğunda büstünü ucaldıb
onların ruhu qarşısında səcdə
qılırdıq.
Bu məktubu oxuyanlardan bəziləri bəlkə də
məni qisasçılıq hissini qızışdıran
müəllif kimi qınaya da bilərlər. Xeyr, düşməni məhv
etmək üçün əvvəlcə ona nifrət etmək
lazımdır! Qanmayanı qandırmaq gərəkdir.
Qisas, nifrət Məhəmməd hümmətinə
yaddır. Bizi buna vadar eləyən
yalnız və yalnız erməni millətçiləridir.
Türk qanı olan elə bir adam təsəvvür
etmirəm ki, o min il bundan sonra da tariximizin Xocalı, Malıbəyli,
Şuşa, Laçın səhifəsini vərəqləyəndə
onda intiqam hissi alovlanmasın.
Astronomiya elminin bilicisi Ambarsumyanın məşhur fizik
olduğuna şübhəmiz yoxdur. Onun milli münaqişədəki
mövqeyinin şahidi olduqca təəssüflənməyə
bilmirəm. Görünür bu görkəmli
alim fizikanın – təsirin əks təsirə bərabər
olması barədəki qanununu öz sələflərinə
təlim etməyi unudub. Çox unudub, təəssüf!
Bunun üçün alimlik azdır, xeyirxah
insan da olmaq lazımdır.
(Ardı növbəti şənbə
sayımızda)
Əli İldırımoğlu
525-ci qəzet.-2014.-
18 oktyabr.- S.24.