Tarixdə türk
adları
Qədim uyğur türklərinin Mərkəzi Asiyanın ən mədəni xalqlarından biri olduğu hamıya məlumdur. Bu baxımdan
uyğur türklərinin
özünəməxsus zəngin
onomastikaya malik olduğunu, onomastik vahidlərin mürəkkəb,
amma kifayət qədər dəqiq və mütəşəkkil
bir sistem təşkil ediyini də xüsusi olaraq vurğulamaq yerinə düşür.
Qeyd edək ki, uyğur
türklərinin onomastikası
dedikdə VIII yüzilliyə
qədər Çin mənbələrinə qədərki
lüğətlərdə və digər yazılı mənbələrdə
öz əksini tapmış bütün xüsusi adların toplusu başa düşülür. Bu məsələ türkologiyada
ciddi əhəmiyyət
kəsb etdiyi və aktual olduğundan həmin dövrün onomastikasının
formalaşması və
işlənməsi xüsusiyyətlərinin
tədqiqinə bir sistem kimi yanaşılması
da vacib məsələdir.
Bugünlərdə işıq üzü görən
AMEA Naxçıvan Bölməsi
İncəsənət, Dil
və Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru,
AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əbülfəz
Quliyevin "Qədim uyğur türklərinin onomastikası" adlı
monoqrafiyası mühüm
mənbə olmaqla yanaşı, həm də dilçilik elminə, türkologiyaya layiqli bir töhfədir.
AMEA Naxçıvan Bölməsi
Rəyasət Heyətinin
qərarı ilə çap olunan bu monoqrafiyanın elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərov, rəyçiləri
AMEA-nın həqiqi üzvü Tofiq Hacıyev və filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əbülfəz Rəcəbovdur.
Professor Əbülfəz Quliyevin gərgin zəhməti və çoxillik yorulmaz tədqiqatları sayəsində
ərsəyə gəlmiş
bu monoqrafiyada ilk dəfə qədim uyğur türklərinin onomastikası leksik-semantik
baxımdan sistem halında tədqiq edilmişdir.
Monoqrafiyanın girişində müəllif
qeyd edir ki, qədim uyğur türkləri göy türklərin davamçıları olduğu
kimi özlərinə
məxsus mənəvi-mədəni
irslərini, ənənələrini,
o cümlədən yazı
ənənələrini də
qoruyub saxlamışlar.
Buna görə əsərdə
qədim uyğur onamastikası üç bölmə üzrə -
"Ötükən uyğurlarının
(745-840) onomastikası", "Turfan uyğurlarının
onomastikası (840-1206)" və "Kutadqu bilig"in onomastikası"
bölmələri üzrə
araşdırılmışdır. Kitabda eyni zamanda qədim
uyğur onomastik vahidlərində özünü
göstərən göy
türk onomastikası
ilə oxşar və fərqli xüsusiyyətlər də
təhlil edilmişdir.
Müasir türkologiya üçün
dəyərli mənbə
olan bu monoqrafiya
giriş, səkkiz bölmə, nəticə,
ədəbiyyat siyahısı
və əlavələrdən
ibarətdir. Müəllif zəngin dil
faktları ilə yanaşı son illərin
nəşri olan 200-ə
yaxın elmi ədəbiyyatdan da istifadə etmişdir.
Əsərdə qədim uyğur
türklərinin onomastikası
təsviri şəkildə
və ümumtürk dillərinin onomastikası
ilə müqayisəli
planda tədqiq edilmişdir. Əsərdə professor Ə.Quliyev indiyə qədərki uyğur türklərinin onomastikasının
tədqiq olunma səviyyəsinə də
öz mövqeyi və münasibətini bildirmişdir.
Professor Əbülfəz Quliyevin
"Uyğur türklərinin
onomastikası" adlı monoqrafiyasının
əhəmiyyət kəsb
edən tərəflərindən
biri də V-XI əsrlərdə yazılmış
qədim türk abidələrinin onomastikasını
sistemli şəkildə
araşdırmanın nəticəsi
olaraq əsərin sonunda 19 ümumiləşdirilmiş
nəticə verməsidir.
Nəticə bu əhəmiyyəti
daşıyır ki, əsəri ayrıca oxumadan belə qeyd edilən ümumiləşmiş, yığcam
qənaətlər hesabına
bəhs edilən mövzu ətrafında konkret məlumat, bilik əldə etmək olur. Müxtəlif dövrlərdə yaranıb dilin tarixinə daxil olmuş xüsusi adlar - onomastik vahidlər o dövr cəmiyyətinin vəziyyəti,
ictimai quruluşu haqqında müəyyən
informasiyanı özündə
əks etdirir.
Qədim
onomastik layın tarixi-etimoloji tədqiqi XI yüzillikdə türk dilində gedən leksik prosesləri izləməyə, bu prosesin etnolinqvistik tərəflərini aşkarlamağa,
tarixi fonetika, leksikologiya, morfologiya, etnonimika, etnotoponimika məsələlərinə işıq
salmağa, həmçinin
də qədim uyğur türklərinin dövrü və mühitinin, onların etnik tarixinin, etnogenezinin ətraflı elmi şərhini verməyə imkan yaradır. Tarixi onomastik layın
məhz bu cür tədqiqi qədim türk tayfalarının ərazicə
yayılma arealını
və onların dil xüsusiyyətlərini
dəqiq təyin etmək imkanı da yaradır ki, bu da
monoqrafiyanın mövzusunun
aktuallığını və
əhəmiyyətini şərtləndirir.
Beləliklə, adıgedən əsər
türk dillərinin onomastik layının üzə çıxarılması
və öyrənilməsində
böyük əhəmiyyət
kəsb edən bir mənbədir. Tətbiqi
baxımdan əsər
tarixi onomastik (antroponimik və toponimik) lüğətlərin
hazırlanmasında olduqca
faydalı ola
bilər. Tarixi onomastikadan xüsusi kursların tədrisində,
proqram, dərslik və dərs vəsaitlərinin yazılmasında,
həmçinin, onomologiya
sahəsi üçün,
türk dillərinin dialektologiyası,
lüğətçilik, bütünlükdə türk
xalqlarının soykökü,
etnoqrafiyası, tarixi,
coğrafiyası üçün
xüsusilə fayda kəsb edəcəyi şübhəsizdir.
Zülfiyyə İSMAYIL,
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, AMEA Naxçıvan
Bölməsinin böyük
elmi işçisi
525-ci qəzet.-
2014.- 21 0ktyabr.- S.7.