Bütün yollar Romayamı aparır?..

Roma insanlarda fərqli assosiasiyalar yaradır. Kimsə “Roma tətilləri”ndəki Odri Hepbörnün gözəl simasını, uğursuz sevgisini, kimsə Sezarı, böyük sivilizasiyaları, imperiyanı, kimsə də sirli Vatikanı xatırlayır. Amma bir fikirdə hamı həmrəydir: Roma möhtəşəmdir. Bəlkə də bu, bir vaxtlar qəbul edilmiş həqiqətin əks-sədasıdır. Necə ki, əsrlər boyu bir “ingilis centlmeni” obrazı formalaşıb və onun kimliyini, hansı siyasətlə başqa xalqlara “gülümsədiyini”, hansı niyyətlə “yardım əlini” uzatdığını yalnız şəxsi tanışlıqdan, əməkdaşlıqdan sonra bilmək olur, eləcə də Romanın cazibəsini hiss eləmək üçün, onunla şəxsən tanış olmalısan. Mən də tanış oldum.

Roma Avropanın qədim şəhərlərindən və sivilizasiyanın mərkəzlərindən biridir. Güc və hakimiyyət simvoluna çevrilmiş Sezar da Roma İmperiyasının başında oturub. Bəlkə də bu səbəbdən bura qüdrətin, hakimiyyətin başlanğıcı hesab edilir. Hər halda çox səbəb tapmaq olar ki, yolları Romaya aparsın. Məni də işgüzar bir yol aparıb çıxartdı “əbədi şəhərə”. Əsrlərin enerjisini, tarixi hadisələrin, simaların xatirəsini özünə hopdurmuş bu qədim məkan məndə də ziddiyyətli assosiasiyalar yaratdı.

Romanın romantikası

Romaya romantika axtarışı ilə gələnlər çoxdur. Necə ki, Parisin çirkli küçələri Viktor Hüqonun təqdimatı sayəsində əfsanə təsiri bağışlayır, eləcə də Romaya ayaq basan özünə borc bilir ki, Trevi çeşməsinə qaçıb öz eşqini tapmaq üçün ilk addımı atsın – hovuza qəpik atsın. Uzaq diyardan dağlar-daşlar aşıb, sərhədlər keçib gəlir ki, Romada sevgi var, onu götürsün! Maraqlıdır, milyonların, var-dövlətin sevgi-məhəbbəti alver mənbəyinə çevirdiyi bir dövrdə romantik insanlar qəpik-quruşa sevgi tapmağa ümid edirlər. Bilmək olmaz, bəlkə doğrudan da, bu simvolik qiymətə kimsə böyük eşqinə qovuşur? Amma onu bilirəm ki, məlumata görə, belə sevgi axtaranların sayəsində Trevidən ildə 700 min avro məbləğində atılmış qəpik toplanır.

Məncə, Romanın romantikası bura gələn insanların özündədir. Məgər uzaqda çalınan musiqiyə Tibr çayının kənarında rəqs edən cütlüyü ruhlandıran bu bulanıq çaydır? Məgər Borqeze parkında leysan yağışdan qaçıb ağacın altında qucaqlaşan sevgililər üçün Roma sadəcə bir bəhanə deyil? Bəli, insanlar öz doğma yerlərində darıxan romantikalarını çantalarına qoyub üz tuturlar düz Romaya və açıb buraxırlar azadlığa. Nəticədə həm özləri xoşbəxt olurlar, həm də Roma. Əslində, necə döyüşlərin, tökülən qanların şahidi olmuş Romanın divarlarından, abidələrindən heç də sevgi saçılmır. Biri elə Kolizey. Adama elə gəlir ki, şəhərin simvolu olan bu möhtəşəm tikilinin divarlarını diqqətlə dinləsən, tamaşaçıları əyləndirmək məcburiyyətində qalıb döyüşən qladiatorların nərəsini, vəhşi yırtıcı heyvanla üz-üzə duran köməksiz insanların naləsini eşidərsən. Amma bu qorxulu səsləri nəhəng amfiteatrda öz sevgilərini nümayiş etdirmək istəyən sevgililərin səsi batırır. Bəli, dünyanın hər yerindən axışıb gələn sevgilər, romantikalar sayəsində Romanın üzü çiçək açır və o, romantikləşir.

İlk dəfə Kəbə haqqında oxuyanda onu tikən İbrahim Peyğəmbərin duası çox xoşuma gəlmişdi: “Rəbbim, bu şəhəri güvənli bir məkan elə”. Bəli, bir yurd yeri salınanda xeyir-dua çox vacibdir, hətta köhnə tikilini söküb yerinə yenisini tikmək belə xeyir-dua ilə olmalıdır. Yoxsa lənətlənmiş məkanda ancaq iblislər yuva salar, xoş güzərandan söz belə olmaz, ağbirçəklərimiz demiş, “ot-əncər də bitməz o yerdə, bitsə də xeyir verməz”. Romanı görəndən sonra daha bir həqiqəti anladım: sevgi dolu səmimi duaların qarşısında heç bir iblis dura bilmir.

Qadın ruhlu Vatikan

Roma həm də başqa bir dünyaya – Vatikana açılan pəncərədir. Qapı deyil, məhz pəncərədir. Çünki turistlər Romadan Vatikana ancaq boylana bilirlər, keçmək qadağandır. Turistlər Vatikanın bütün təmtərağını, möhtəşəmliyini, maddi qüdrətini hiss edirlər. Turistə başqa nə lazımdır ki?! Mən turist deyildim və bir yadelli müsəlman üçün mümkün ola biləcək qədər Vatikanla tanış ola bildim.

Vatikanda məni heyrətləndirən ilk şey qadına münasibət oldu. Müqəddəs Pyotr kilsəsinin çöl tərəfində xüsusi taxçalar düzəldilib və Vatikanın rəsmən müqəddəs elan etdiyi şəxslərin heykəlləri qoyulub orda. Orada hər 10-15 heykəldən ancaq biri kişi heykəli idi! Səbəbini soruşanda, bələdçimiz böyük bir coşğu ilə izah elədi. Sən demə, kilsə qadına çox yüksək dəyər verirmiş, çünki İsanı dünyaya gətirən Müqəddəs Məryəm də qadındır. Ona görə də, kilsənin girişindəki Məryəm ikonası xüsusilə qorunan və ən bahalı daşlarla bəzədilən, turistlərin gözündən uzaq tutulan ən müqəddəs küncdür. Qadın hər şeyin başlanğıcı imiş, mərhəməti kimi, elmi də (!) daha dərin imiş. Mən bilmədim eşitdiklərimə, gördüklərimə inanım, yoxsa illərdir oxuduğum, tədqiq elədiyim kitablara. Belə məlum olur ki, xristianlıqda qadınların mömin və qeyri-mömin qütblərə bölünməsi çox kəskindir: kilsəyə xidmət edən, “İsanın nişanlısı” tituluna layiq görülən qadınlar və bu dünyanın fani gözəlliklərinə, həzzinə əsir olan “aşağı varlıqlar”. Əsrlər boyu birincilər tutduqları mövqeyə görə cəmiyyətdəki hüquqlarından könüllü imtina ediblər, ikinciləri isə cəmiyyət özü məhrum edib bu hüquqlardan. Başqa sözlə desək, xristian aləmində qadının ruhu mövcuddur, fiziki varlığı yoxdur, olmamalıdır. Nəticədə bu gün feminist hərəkətlər də məhz xristian dünyasında doğulur, qadına müqəddəs deyənlər də xristianlardır.

Vatikandakı bələdçimiz sevincək onu da xəbərlədi ki, Papa I Fransiskan qərar verib ki, dinlərarası dialoqun təzahürü kimi, bu taxçalara başqa dinlərdən olan bir müqəddəs insanın da heykəli qoyulsun. İslam dünyasından da o cümlədən. Amma hələ qərar verilməyib kim olacaq. Ona deməsəm də, bunun heç şübhəsiz, sufi mütəfəkkir Rabiə əl-Ədəviyyə olacağanı düşündüm. Qadın olduğuna görə.

Yox, İslam dünyasında qadın müqəddəs deyil. Heç kişilər də müqəddəs deyil. İnsan insandır. İmanı, bilikləri onu kamilləşdirər, dünya həzzinə ifrat aludəçiliyi isə onu rəzilləşdirər. Hə, haqlı olaraq, deyə bilərlər ki, bəs pirlər, ocaqlar nədir? Xüsusi təfərrüatlara getmədən belə bir qısa izahat verim. İnsanlar var ki, Allahdan aldıqları nur sayəsində cəmiyyət arasında öz əxlaqı, biliyi, imanı ilə seçilirlər. Onlar kamillik nümunəsidirlər. İnsanlar da var ki, nurun bu insanların özlərinə məxsus olduğunu düşünüb, Allahdan alacaqlarını onlardan almağı umurlar. Əslində, təbiətdə də belə hadisə var: Ay Günəşə səbəb işıqlanır, gecənin qaranlığını aydınladır. Bilənlər bu işığın mənbəyini tanıyır, bilməyənlər isə Ayı Günəşə rəqib görürlər, hətta onu görəndə salavat belə çevirirlər.

Bir dəfə dəyərli filosofumuzun əsərlərindən birində oxumuşdum ki, Qərb qadın ruhludur, Şərq kişi ruhlu. O, öz fikrinə gözəl bir təhlil də vermişdi. Mən isə Vatikanı görəndən sonra bu sözlərin tam müstəqim mənasını gördüm. Vatikan bəzənməyi sevir: qızıllarla, brilyantlarla, oymalı-naxışlı taxtlarla və s. İslam dünyası isə zəngin bir libasda olsa da, xərcləməyi sevir. Sözümün təsdiqi üçün elə Avropa banklarını doldurub-daşıran ərəb şeyxlərinin Qərbin təklif etdiyi eyş-işrətə tökülən milyonlarını, Qərbi iqtisadi böhrandan çıxaran “dondurulmuş hesabları” desəm bəsdir.

İmanımızın zər-zibası, yoxsa zər-zibaya inam?

Vatikanla ilk tanışlıq qeyri-ixtiyari müsəlmanların dini mərkəzi olan Kəbə ilə müqayisə ilə başladı. Nə qədər qəribə olsa da, tərəzinin gözü eyni gəldi. Bizim bələdçimiz rahib dostumuz Müqəddəs Pyotr kilsəsində brilyant qaşlara tutulmuş Müqəddəs Məryəm ikonasını, Papanın qızıldan hazırlanmış taxtını və daha neçə bərli-bəzəkli qiymətli şeyləri göstərdikcə ilk sözü bu olurdu: “Bu, qüdrətin və gücün simvoludur”. Amma bu var-dövlət həqiqətən də qüdrət və gücdən xəbər verirdi. Vallahi, imanı zəif olan birisi bu möhtəşəmliyin, zənginliyin qarşısında istər-istəməz diz çökərdi. İmanından gen düşmüş insanlığın bu gün “qüdrət və gücün” qarşısında səcdə etməsinin mənasını aydınca görüb dərk elədim.

Kilsədə maraqlı bir divar da var idi – boz suvaqlı, ortasında kiçik şüşə pəncərə. Bizə izah etdilər ki, 50 ildən bir Papa bu şüşədən basır və divar uçur. Sonra onu yenidən tikirlər. Bu, yenidən doğulmağın, təzələnməyin simvolu imiş. Bu kiçik divar düz Papanın qızıl taxtı ilə üzbəüzdür. Maraqlıdır, bir tərəfdə 50 ildən bir dəyişən, yenilənmənin sadə simvolu, o biri tərəfdə isə əsrlərdir donub qalan, sahiblərini dəyişən, prinsiplərini dəyişməyən qızıl taxt-tac... Belə başa düşdüm ki, 50 ildən bir dəyişən elə bircə bu divardır.

Kəbə içi boş dörd sadə divarlı qədim bir tikilidir. Kimisi onun Adəm, kimisi də İbrahim peyğəmbər tərəfindən Allahın adına inşa edildiyini deyir. Kəbə müsəlmanların qibləsi, ən müqəddəs Evi, İslamın əsas vacib mərasimlərindən birinin – Həcc ziyarətinin məkanıdır. Nə qədər sadə olsa da, tarix boyu ən əhəmiyyətli mərkəz olub. İnsanlar özləri üçün ən əziz qiymətli şeylərlə bu mərkəzə üz tutublar: ya onu nümayiş etdirmək, ya da qazanc əldə eləmək üçün. Bura həm bazar, həm mədəniyyət mərkəzi, həm də əsas səcdəgah olub. Cahiliyyə dövründə karvanlar burada dayanar, ən gözəl poeziya nümunələri qızıl saplarla tikilib Kəbənin divarından asılar, bütlər burada saxlanardı. İslam gəldi və Məhəmməd peyğəmbər Kəbənin və insanların içindəki bütləri yıxdı. İnsanlar azad oldu, gözlərindən pərdə götürüldü. Bəs bu gün Kəbədə nə var? Bu sadə divarlar çöldən təqribən 6 milyon dollara başa gələn örtüklə –Kisvə ilə örtülüb. Bu örtük hər il dəyişdirilir, köhnəsi hissə-hissə möminlərə paylanır. Kəbənin içərisi də artıq sadə deyil. Döşəmə və divarlar yarıya qədər qranitdəndir. Yarıdan yuxarı isə üzərində qızıl iplərlə Quran ayələri tikilmiş yaşıl örtüklə tutulub. Cəmi bir neçə kilometr uzaqda isə müsəlman uşağı ya aclıqdan, ya da silahdan ölür. Yenə bir dünyanın iki üzü – bir-birindən fərqli, bir-birindən xəbərsiz. Çünki insanların könlündə yenə bütlər məskən salıb, gözlərindən yenə pərdə asılıb...

Məni heyrətləndirən daha bir məsələ isə gözəlliyə baxış oldu. Vatikanın dörd tərəfi – tavanı, döşəməsi, divarları gözəl heykəllər, sənət əsərləri ilə doludur. Amma əsl gözəllik mücəssəməsi – Mikelancelonun imzaladığı tək əsəri “Pyeta” turistlərdən bir neçə metr aralıda şüşə arxasındadır. Parisdə Luvrdakı Mona Liza kimi. Mən inanıram ki, belə böyük şedevrlər cansız deyil, bir müsbət enerji saçırlar, gizli bir sirdən xəbər verirlər. İnsanlar özlərini bu müsbət enerjidən məhrum ediblər, ruhları ucadan ilahi sirlərdən uzaq qalıb informasiya bolluğunda boğulmağa üstünük verirlər. Düzdür, bu şüşə nadir sənət əsərlərini – insan-Yaradan vəhdətinin təzahürlərini ağlı çaşmış kəslərin verə biləcəyi zərərlərdən qoruyur.Amma bir də başqa assosiasiya yaranır. Deyirlər, vaxtilə Kəbədəki Qara daş ağ rəngdə olub, sonra günah dolu nəfəslərdən qaralıb. Bəlkə də heç elə deyil. Ancaq bu şüşə arxasında qalan gözəlliklərə baxanda deyilənə inanmağa başlayıram.

Sonluq əvəzi

Bəli, bütün yollar Romaya gedir, daha doğrusu, getməlidir. “Əbədi şəhərə” gedən yolumda sevgi tərənnümçüsü təsəvvüf mənə tək Həqiqəti bir daha xatırlatdı: həqiqətə gedən yolda insanın yaşadığı hal və məqamlar ona mərifətin müxtəlif qatlarını açır və hər yolun sonu onun başlanğıcı olur, yəni bu, daim dəyişən və sonu olmayan bir inkişafdır. Roma yolun sonu deyil. Sadəcə dayanacaqlardan biridir. Dayanmaq olmaz, dayansan dizlərin qatlanar və sən bu dünyanın parıltısı qarşısında qeyri-ixtiyari səcdə etmiş olarsan. Etmə.

Könül Bünyadzadə

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2014.- 25 oktyabr.- S.10.