"Qaraçava", "Kötəl", "Qobu", "Zoğalat" və "Çay bağça"...

Ağdamın işğal altında olan ərazisində çoxsaylı toponim və hidronimlar var. İndinin özündə şəhər haqqında söz düşəndə ilk növbədə məhz həmin toponimlər də yada düşür. Bu yazıda biz bir sıra işlək olmuş və bu gün unudulmaqda olan toponim və hidronimlər barəsində söz açacağıq.

“Qaraçava”

“Qaraçava” - Ağdamın yaddaqalan toponimlərindəndir.Seyidli kəndinin məhəllələrindən sayılır. “Beşmaşınlıq” profilaktoriyanın yanındakı “Ziba” xanımın Su dəyirmanından başlamış üzü yuxarı Qiyaslı kəndinin Söyüdlüqol məhəlləsinədək uzanan hissəsinə “Qaraçava” deyərdilər.Çökək ərazi sonradan həyətyanı sahə kimi əhaliyə paylanılmışdı.

Qeyd edək ki, Qiyaslıdan keçən magistral yol kəndə çatar-çatmaz sol tərəfə burulurdu. Solda Qaraçava məhəlləsi, sağda isə Qiyaslı kəndi qalırdı. Təxminən bu ərazidə Zakir və Nadir qardaşlarının yeməkxanası fəaliyyətdə idi. Bəzən bu qardaşlara “qaraçava” Zakir və ya Nadir deyərdilər.

Çökəklik olan bu ərazinin yuxarı hissəsindən Qar-qar çayından çəkilən “Kötəl arxı”, aşağı hissəsində isə “Qaraçavaarxı” çəkilmişdi.”Qaraçava arxı” Çuxurməhlə kəndinin üst tərəfindən, Xıdırlı və Qiyaslı kəndinin altından keçərək “Dəvəbatan”adək gedib ambara tökülürdü. Ağdamkənd Su ambarına yığılan su ilə aşağı tərəflərdə olan Çəmənli, Zəngişalı, Mahrızlı, Qaradağlı kəndlərinin əkin sahələri sulanırdı.

Söz mənşəcə türk sözü olub iki hissədən ibarətdir. “Qara” böyük “çava” isə əslində “çala” “çökək” mənasını verir. “Çala” sözü işləndikcə təhrif olunmuş və “çava” yazılışı kimi qəbul edilmişdir.

“Qaraçava” arxı Qar-qar çayından çəkilən suvarma kanallarından birincisi idi. Ümumilikdə isə Qar-qar çayından Qaraçava, Kötəl, Qobu, Zoğalat və Xatın arxı çəkilmişdi. Bu kanalların demək olar ki, hamısı “Xanlıq” dövründə Ağdam və aşağı ərazilərin əkin sahələrinin su təminatı məqsədiylə çəkilmişdi. “Xatın arxı” üzü Şelli kəndinə tərəf getməklə Abdal-Gülablı kəndinin altınadək gedirdi. Digər dörd arx isə Ağdam şəhərini bu və ya digər şəkildə kəsməklə sonda Ağdamkənd Su ambarına tökülürdü...

“Zoğalat”

“Zoğalat”- Ağdamın az işlənən və hazırda unudulan hidronimlərindəndir. Qarabağ xanlığı dövründə aşağı əraziləri suvarmaq üçün çəkilən arxlardan biri el arasında belə adlanırdı. Bu arx çəkilən arxların ən kiçiyi idi. Təxminən Əhmədavar kəndinin ərazisindən başlanan arx sonda Qobu arxına qarışıb Qar-qar çayına tökülürdü. Arxın Qar-qardan ayrılan ərazisi zoğallıq olduğundan əhali bura “zoğalat” deyərdi.

Çox güman ki, “Zoğal arxı” ifadəsinin təhrif olunmuş formasıdır.

“Çay bağça”

“Çay bağça” toponimdir. Əhmədavar kəndindən Əsgərən rayonuna gedərkən Qaraağacı qəbiristanlığına çatmamış yolun sol tərəfində yerləşirdi. Böyük bir ərazidən daim axan Qar-qar çayı, üstəlik Şuşanın təmiz havası əraziyə əhalinin diqqətini cəlb etmişdi. Ötən əsrin əllinci illərindən başlayaraqsəksəninci illərinədək “May bayram”larını əhali ellikcə burada qeyd edərdi.

Ötən əsrin 60-70-ci illərində bu addım sanki bir ənənəyə çevrilmişdi. Əraziylə üzbəüz Qara qaya idi. Bu ətrafa yaxın ərazidə Şelli kəndinə yol ayrılırdı. Adıçəkilən ərazidə yeni körpü salınmış və ərazini dəmiryol xətti kəsirdi.

Çay bağça ərazisində sıx tut bağı,magistral yola bitişik hissəsində yeməkxana, daş sexi və Əsgərantərəfə getdikcə isə Un dəyirmanı var idi.

“Çay bağça” yaşıllıqlarla yanaşı, həm də müxtəlif kol bitkiləriylə zəngin idi...

“Kötəl” arxı

“Kötəl” sözü hidronimdir. Qar-qardan çəkilən arxlardan yalnız “Kötəl” suvarma arxı kimi deyil, su dəyirmanlarını işlətmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Arxın Əhmədavar, Seyidli, Keşdazlı və Ətyeməzli kəndindən keçən hissəsində ondan artıq Su dəyirmanı var idi. Bu arxda sonda Ağdamkənd Su ambarına tökülürdü.Qeyd edilən arxlardan yalnız “Kötəl”in suyu dəyirmanlar üçün istifadə edildiyindən kəsilmirdi.

Maraqlı hal onda idi ki, Kötəl və Qobunun qarşısını kəsməklə yayda məktəb yaşlı uşaqlar çimmək üçün də istifadə edərdilər.

“Kötəl” sözünün kökü və mənası haqqında hər hansı bilgi əldə edə bilmədik.

“Qobu” arxı

Xanlıq dövründə çəkilən suvarma kanallarından sayılır. “Qobu” sözü “çökəklik”, “su axan dərə” və “qurumuş çay yatağı” mənasını verir. Ancaq Ağdamda çəkilən bu arx daha çox “su axan dərə” mənasındadır.

“Qobu” arxı dərə ilə axaraq şəhərin mərkəzini kəsirdi. Bu arxda sonda Ağdamkənd su ambarına qoşulurdu. Lakin altmışıncı illərdə şəhərin kanalizasiya xətləri bu arxa qoşulduğundan 1965-ci ildə,Nadir Abbasovun Ağdam RPK-nın birincikatibi olduğu dövrdə, “Qobu”nun üstü bağlandı. Yetmişinci illərdə isə Ağdamkənd ərazisində təmizləyici qurğular inşa edildi...

Vüqar Tofiqli

525-ci qəzet.- 2014.- 25 oktyabr.- S.8.