Klassik ədəbi irslə bağlı dəyərli nəşr: "Divan ədəbiyyatı sözlüyü"

Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində mühüm xidmətləri olan görkəmli ədəbiyyatşünaslardan söz düşərkən bu sırada ilkin yada düşən, hörmətlə adı çəkilən alimlərimizdən biri də filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Əlyar Səfərli olur. Humanitar elmlər sahəsində çalışanların çoxunun yaxından tanıdığı bu görkəmli ədəbiyyatşünas alim əlli ildən çoxdur ki, klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələrinin aşkara çıxarılması, araşdırılması və nəşrə hazırlanması istiqamətində yorulmadan çalışır, səmərəli fəaliyyət göstərir. Məhz Əlyar müəllimin axtarışları və araşdırmaları nəticəsində XVII əsr müəllifi Məsihinin "Vərqa və Gülşa" poeması və doğma ana dilində yazdığı "Divan"ı, ilkin yazılı abidələrimizdən sayılan naməlum müəllifin "Dastani-Əhməd Hərami" məsnəvisi, XIV yüzilliyin qüdrətli hökmdar - şairi kimi tanınan Qazi Bürhanəddinin türk "Divan"ı Azərbaycanda ilk dəfə həm geniş və ətraflı şəkildə araşdırılmış, həm də işıq üzü görmüşdür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Əlyar Səfərlinin istər 1966-cı ildə müdafiə etdiyi namizədlik işi, istərsə də 1983-cü ildə ərsəyə gətirdiyi doktorluq dissertasiyası bilavasitə orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlıdır və mühüm elmi yeniliyi ilə seçilən hər iki araşdırma mütəxəssislər tərəfindən yüksək dəyərləndirilmişdir.

Ömrünün ixtiyar çağlarını yaşayan professor Əlyar Səfərlinin bu yaxınlarda işıq üzü görən "Divan ədəbiyyatı sözlüyü" ("İqtisad Universiteti" Nəşriyyatı, 488 səh.) adlı sanballı kitabı da ilk növbədə görkəmli alimin orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına ürəkdən bağlılığını, vurğunluğunu göstərir və onun bu sahədə apardığı tədqiqatlarının müəyyən mənada məntiqi davamı və uğurlu yekunu təsirini bağışlayır. Uzun illər indiki Bakı Dövlət Universitetində orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı fənnini tədris etmiş, hazırda isə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı" şöbəsinə rəhbərlik edən Əlyar Səfərlinin səmərəli araşdırmalarının nəticəsi olan bu kitabı hesab edirəm ki, istər klassik ədəbiyyat üzrə tədqiqatçılar, istərsə də bu sahədə çalışan müəllim və tələbələr üçün dəyərli bir qaynaq və faydalı bir elmi vəsait olacaqdır. Onu da qeyd edim ki, qardaş Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında indiyədək bu yöndə bir sıra dəyərli araşdırmalar aparılmışdır ki, onlar sırasında İskəndər Palanın "Divan" şeiri sözlüyü" (Ankara, 1989), Kamal Ədib Kürkçüoğlunun "Edebiyat lüğeti" (İstanbul, 1973), Əhməd Tələt Onayın "Eski türk edebiyatında mezmunlar ve izahı" (Ankara, 1992) kitabları xüsusilə əhəmiyyətlidir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında isə Ə.Səfərlinin də kitaba yazdığı ön sözündə qeyd etdiyi kimi, bu sahə indiyədək yalnız ayrı-ayrı məqalələr və klassik əsərlərə yazılmış şərh, açıqlamalar səviyyəsində işıqlandırılmışdı. Bu isə təbii olaraq o deməkdir ki, belə bir kitabın ərsəyə gətirilməsinə və nəşr edilməsinə, həqiqətən də, böyük ehtiyac və zərurət duyulurdu. Və nəhayət ki, Əlyar müəllimin hazırladığı bu dəyərli kitab ədəbiyyatşünaslığımızda bu sahədə mövcud olan boşluğu müəyyən qədər doldurdu və gələcəkdə bu yöndə aparılacaq yeni-yeni araşdırmalar üçün yaxşı bir zəmin hazırladı.

Məlum olduğu kimi, "Divan ədəbiyyatı" dedikdə klassik şairlərin, əsasən də "Divan" bağlayan müəlliflərin eləcə də qələmlərini daha çox əruz vəznində sınayan yazarların məsnəviləri və çeşidli lirik şeir növləri nəzərdə tutulur. Bu qəbildən olan mətnlər üzərində çalışan mütəxəssislər yaxşı bilirlər ki, klassik sənətkarlar müsəlman Şərqində geniş yayılmış üç dilə (ərəb, fars, türk) dərindən yiyələnməklə yanaşı, islamın müqəddəs kitabı - Quranı, hədisləri, ilahiyyatı da yetərincə bilmiş və əsərlərində dönə-dönə onlara müraciət edərək, bu ilkin qaynaqlardan örnəklər gətirmişlər. Məhz bu səbəb üzündən gənc araşdırıcılar klassik mətnlər üzərində işlərkən tez-tez müəyyən çətinliklərlə üzləşirlər ki, bu baxımdan professor Əlyar Səfərlinin sözügedən kitabı - bu sahədə olan ilk təşəbbüsü onlar üçün dəyərli bir qaynaq və yaxşı bir yardımçı rolunu oynayacaqdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, "Divan ədəbiyyatı" anlayışı bir termin olaraq Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında uzun müddətdir ki, qəbul edilmiş və bizdə onun qarşılığı olaraq klassik yazılı ədəbiyyat ifadəsi daha çox işlənir. Bununla belə, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında da son dövrün ədəbiyyatşünaslığında "Divan ədəbiyyatı" termininə rast gəlirik ki, bu da müəyyən mənada qeyd olunduğu kimi, klassik yazılı ədəbiyyat anlamına uyğun gəlir.

Ə.Səfərlinin "Divan ədəbiyyatı sözlüyü" kitabı əlifba sırası ilə tərtib olunmuşdur və "ı", "ğ" hərfləri istisna olmaqla, bütün hərflərlə başlayan sözləri əhatə edir. Sözlüyün başlıca səciyyəvi cəhətləri və müsbət keyfiyyətləri sırasında açıqlaması verilən bir çox anlayışlarla bağlı, bir qayda olaraq, əyani vəsaitdən də istifadə olunmasını, yəni, ayrı-ayrı klassik mətnlərdən örnəklər gətirilməsini qeyd etmək olar. Yaradıcılığından ən çox nümunələr verilən söz sənətkarları isə klassik Azərbaycan şairlərindən Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai və Məhəmməd Füzulidir. Məsələn, poetik fiqurlar sırasında önəmli yer tutan və məna incəlikləri və gözəlliklərinə aid olan "ləffü nəşr" maddəsində öncə bu anlayışın lüğəvi mənası və izahı verilir, onun növləri (mürəttəb və müşəvvəs - qarışıq, qeyri-mürəttəb) göstərilir, sonra isə hər bir növə aid örnək təqdim olunur. Aydınlıq üçün qeyd edək ki, "ləffü nəşr"də bir-birilə bağlı olan bir neçə sözün yeri bilərəkdən bir qədər aralı salınır. Kitabda mürəttəb ləffü nəşrə nümunə olaraq dahi Füzulinin məşhur:

Bülbüli-qəmzədəyəm,

bağü baharım sənsən,

Dəhənü qəddü rüxün qönçəvü

sərvü səmənim-

beyti verilərək ikinci misradakı "dəhən" (ağız), "qədd" (boy) və "rüx" (üz) sölərilə bağlı anlayışların ("qönçə", "sərv" və "səmən" - yasəmən) onların yanında yox, bir qədər aralı, yəni qarşısında gətirilməsi göstərilir. Onu da əlavə edək ki, bu beytdə həm də qüvvətli təşbehlər yaradılmışdır.

Kitabda poetika, bəlağət və ümumiyyətlə, bədii söz sənəti ilə bağlı anlayışların, bədii təsvir vasitələrinin izahına daha geniş yer verilmişdir ki, onların bəzilərinə yalnız son dövrün araşdırmalarında rast gəlirik. Sözlükdə təsəvvüflə, ilahiyyatla bağlı anlayışların, ayrı-ayrı Quran personajlarının, sufi şəxsiyyətlərinin açıqlamaları da diqqəti çəkir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, kitabda izahı verilən sözlərin qruplaşdırılaraq "Poetik fiqurlar", "Sufi terminləri", "Şəxs adları" və s. kimi başlıqlar altında verilməsi, fikrimizcə, daha məqsədəuyğun olardı.

Kitabda verilən izah - açıqlamalar həcmcə fərqlənirlər: onlardan bəziləri cəmi bir neçə cümlədən ibarət olduğu halda, elələri də vardır ki, kiçik məqalə təsirini bağışlayır və bir neçə səhifədə yer almışdır. Məsələn, kitabda "çəngnamə" "şitaiyyə", "vücudnamə", "hürufilik" və s. ilə bağlı verilən açıqlamalar daha çox yığcamlığı ilə seçilirsə, araşdırmanın baş mövzusu olan "Divan ədəbiyyatı", eləcə də "Mənaqibnamə", "Saqinamə", "təriqət" və s. haqqındakı izahlar isə bir neçə səhifəni əhatə edir və sözügedən məsələlər haqqında tam və dolğun təsəvvür yaratmağa imkan verir.

Professor Əlyar Səfərlinin "Divan ədəbiyyatı sözlüyü" kitabındakı açıqlamaların bir qismi də klassik ədəbiyyatda tez-tez adları çəkilən məşhur tarixi şəxsiyyətlər, eləcə də müəyyən səciyyəvi keyfiyyətləri ilə seçilən ayrı-ayrı hökmdarlar haqqındadır. Onlar sırasında Ayaz, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa), Keyxosrov, Sultan Mahmud Qəznəvi, Nuşirəvan, Bəhram Gur və başqalarının adlarını çəkmək olar. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, kitabda verilən antroponimlərdə - şəxs adlarında müəyyən uyğunsuzluq halları nəzərə çarpır. Məsələn, kitabdakı "İ" hərfində klassik ədəbiyyatda sıx-sıx işlənən "İbrahim Ədhəm" adına rast gəlmirik. Burada həm daxili əlifba sırasına əməl edilməmiş, həm də "İbrahim" maddələrində yalnız İbrahim peyğəmbər və İbrahimxəlil xan Cavanşir haqqında bilgilər verilmişdir, halbuki divan ədəbiyyatında sonuncu tarixi şəxsiyyətin adının belə çəkilməsi inandırıcı görünmür. Həmin maddədə bu barədə müəllifin heç bir qeydinin olmaması da bunu sübut edir. Kitabda arabir hallarda müşahidə olunan imla xətaları da onun ümumi dəyərinə müəyyən qədər xələl gətirir və təəssüf hissi doğurur.

Ümumilikdə götürdükdə isə, tanınmış ədəbiyyatşünas alim, AMEA-nın müxbir üzvü Əlyar Səfərlinin "Divan ədəbiyyatı sözlüyü" kitabı istər verilən bilgilərin çoxçeşidliliyi və əhatəliyi, istərsə də ümumi dəyəri ilə yadda qalır və bu baxımdan ədəbiyyatşünasların işinə çox yarayır, xüsusilə də gənc mütəxəssislərin bu sahədə tez-tez üzləşdiyi çətinlikləri aradan qaldırır.

Ədəbiyyatşünaslıq elmimiz üçün yeni bir töhfə olan "Divan ədəbiyyatı sözlüyü" kitabının elmi redaktorları bir sıra sanballı kitabların müəllifi kimi tanınan filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi Xəlil Yusifli və onun gənc həmkarı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Günal Səfərlidir.

Sonda görkəmli alim, AMEA-nın müxbir üzvü Əlyar Səfərlini ədəbiyyatşünaslarımız üçün bir növ masaüstü kitab olacağına inandığım bu dəyərli araşdırmasına görə ürəkdən təbrik edir və həmkarıma möhkəm cansağlığı və yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram.

Möhsün NAĞISOYLU

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü

525-ci qəzet.- 2014.- 29 oktyabr.- S.6.