Cavidlər haqqında bitməmiş yazı

Dəyərli şair və publisist Əbülfəz Naxçıvanlı qəzetimizdə mədəniyyətə, ədəbiyyata, görkəmli şəxsiyyətlərimizə dair yazılarla mütəmadi çıxış edən müəlliflərdən idi. Bugünlərdə dünyasını dəyişən Ə. Naxçıvanlı özünün sonuncu – təəssüf ki, tamamlamağa macal tapmadığı yazısını da “525” üçün nəzərdə tutubmuş. Bu yazı böyük şair Hüseyn Cavidin özünün və ailə üzvlərinin taleyinə, onların uzun ayrılıqdan – dünyadan köçəndən sonra, Ümummilli lider Heydər Əliyevin diqqəti və təşəbbüsü sayəsində, nəhayət, bir məqbərədə uyumalarına həsr edilib.

Ailəsi tərəfindən redaksiyamıza təqdim olunan, əcəlin amansızlığı üzündən yarımçıq qalmış bu yazını müəllifin – Əbülfəz Naxçıvanlının işıqlı xatirəsinə, onun fədakar ruhuna ehtiram əlaməti kimi dərc edirik.

Dahilər xoşbəxt yarananlardı. Ona görə ki, dahilərin yaratdıqları əsərlər, etdikləri böyük kəşflər insanlığa xidmət edir. Özündən sonra dünyada dahi övladlar qoyub gedən dahilər isə ikiqat xoşbəxtdirlər.

“Oddan kül törəyər”-deyiblər. Bəzən dahilərin zaman-zaman öz istedadı və zəhməti hesabına qazandığı nüfuzu, hörməti bircə anda ayaqlar altına atan övladlara da tarixdə çox rast gəlinib. Lakin nə xoş ki, öz dahi valideynlərinin ucalıq mərtəbəsində yerini qoruyub saxlaması naminə bütün ömrünü fəda edən istedadlı övladlar tarixin yaddaşında daha çox qalıblar.

Tale dahi filosof , şair və dramaturq, Azərbaycanda mənzum dramaturgiyanın əsasını qoymuş Hüseyn Caviddən də istedadlı övlad payını əsirgəməmişdi. Böyük dramaturq həyatda çox az yaşamış, lakin bu qısa müddətdə özünü yazıçı, dramaturq, şair, rəssam, musiqişünas və bəstəkar Ərtoğrul Cavid kimi bir oğul, istedad sahibi olan , gələcəkdə onun əsərlərinin toplanması, nəşri, tamaşaya qoyulması, adının əbədiləşdirilməsi uğrunda uzun illər layiq olduğu şəkildə sözün əsl mənasında ciddi-cəhdlə mücadilə aparan Turan Cavid kimi kişi qeyrətli bir qız övladı bəxş etmişdi.

37-nin repressiya dalğası böyük sənətkar Cavid əfəndini öz cənginə alıb aparanda o, 14 yaşlı Turanı-Nənəsim amanatını (babası onu əzizləyərək bəzən belə çağırardı-Ə.N.) 18 yaşlı Ərtoğrula tapşırıb getdi. 1942-ci ildə İkinci Dünya Müharibəsinin ən şiddətli vaxtlarında ordu sıralarına səfərbərliyə alınarkən Ərtoğrul Turanı anasına – Muşkinaz xanıma əmanət etdi. 1976-cı ildə isə uzun illər ömür-gün yoldaşının həsrəti ilə yaşayıb dünyadan köçən Muşkinaz xanım Turanı taleyin ümidinə buraxıb həyatla vidalaşdı. Bu zaman Turan artıq 53 yaşında idi və necə deyərlər, dünyanın gərdişindən yaxşı baş çıxarırdı...

Turan Cavid 2004-cü il sentyabr ayının 12-də çeşmək arxasından bizlərə dikilən nurlu gözlərini əbədi olaraq yumdu. 81 yaşının tamam olmasına düz iyirmi gün qalırdı. Onu Naxçıvanda – Cavidlərin möhtəşəm məqbərəsində doğmaları ilə əbədi görüş gözləyirdi.

Həmin günün səhərisi Naxçıvana təşkil edilmiş xüsusi təyyarə reysi ilə mərhumun yaxın qohumları, respublikanın adlı-sanlı ədəbiyyat, incəsənət, elm, mədəniyyət xadimlərinin də müşayiət etdiyi təyyarə təxminən bir saatdan sonra Naxçıvan hava limanında yerə endi. Bakıdan gələn nümayəndə heyətinin müşayiət etdiyi cənazəni qarşılamaq üçün, başda Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri cənab Vasif Talıbov olmaqla, Muxtar Respublikanın rəhbər heyəti təyyarə limanında idilər. Gələn qonaqları şəhərə aparmaq üçün xüsusi mikroavtobuslar ayrılmışdı.

Təyyarə limanından Muxtar Respublikanın paytaxtına kimi cənazəni aparan korteji izləmək üçün yüzlərlə yerli sakin küçələrə çıxmışdı. Yolboyu düzülmüş bu sadə insanlar həm yerliləri dahi filosof, şair və dramaturq Hüseyn Cavidin istedadlı qızı Turan xanımı son mənzilə yola salırdılar. Cənazə əvvəlcə mərhumun atasının zaman-zaman əsərləri göstərilmiş Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrının səhnəsində qoyuldu. Burda keçən matəm mitinqini Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov açdı. Sonra akademiklər Bəkir Nəbiyev, İsa Həbibbəyli, Bakı Metropoliteninin sabiq rəisi,mərhumun yaxın qohumu, ədəbiyyatımızın hamisi, qayğıkeş Tağı Əhmədov, cavidşünas Azər Turan çıxış edərək dünyadan böyük bir dahinin, istedadlı övladın getdiyindən söz açdılar. Onlar qeyd etdilər ki, Turan Cavid atasından sonra düz altmış il onun it-bata düşmüş əsərlərini, necə deyərlər, dişiylə, dırnağıyla toplayaraq, kipriyiylə od götürə-götürə nadanlarla, qaragüruhçularla cəngi-cidana çıxaraq topladıqlarını sistemə saldı və yenidən xalqa qaytardı. Bu, əslində böyük bir elmi müəssisənin görə biləcəyi ağır bir iş idi.

Bundan əlavə Turan Cavid babası bəraət alandan sonra müxtəlif nəşriyyatlarda çap olunan seçilmiş əsərlərin tərtibatçısı idi. Naxçıvanda və Bakıda ev muzeylərinin yaradılmasına, paytaxtın görkəmli bir yerində ona abidə ucaldılmasına nail oldu.

Ən böyük möcüzə isə 1982-ci ildə Hüseyn Cavidin cənazəsinin tapılıb Vətənə gətirilməsi və doğulduğu torpaqda – Naxçıvanda dəfn edilməsi idi.

Bütün bunlara nail olmaq üçün isə xalqımızın qeyrətli oğlu, dünyanın ən tanınmış siyasətçilərindən biri, ulu öndərimiz Heydər Əliyev kimi qətiyyətli bir insan lazım idi ki, o da Turan xanımın, ümumın xalqımızın bəxtinə düşmüşdü.

Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdandan sonra Cavidin Naxçıvanın Əlixan məhəlləsində – adını daşıyan küçədəki məzarı üzərində möhtəşəm bir abidə ucaltdırdı. Sonra Turan xanımın xahişi ilə anasının cənazəsi Bakıdan, Ərtoğrulun cənazəsi isə Naxçıvan qəbiristanlığından bura köçürüldü. Məqbərənin sonuncu sakini isə Turan xanımın özü oldu.

Elə buradaca qeyd etmək istərdik ki, Hüseyn Cavid 1956-cı ildə bəraət alsa da, uzun illərdən sonra, 1958-ci ildə “Azərnəşrdə” onun ilk irihəcmli bircildliyi Turan xanımım tərtibatında işıq üzü görsə də, böyük şair və dramaturqun əsərlərinin dilinə bir çox yersiz müdaxilələr edilmişdi. Naşirlər Cavidin “qüsurlu dilini” türk ifadələrindən “təmizləməyə çalışırdılar ” ki, nəticədə bir çox parçalar eybəcər şəkilə salınmışdı. Bütün bunlar uzaq Sibirdə uyuyan ulu şairin ruhunu, burada nəşriyyatın beş addımlığında yaşayan Turan xanımın isə qəlbini sızıldadırdı. Ədəbi üslubdan, yazıçının dil anlayışından çox-çox uzaqda olan bu naşirlər isə dahi sənətkarın əsərlərinin başına necə deyərlər , “oyun açırdılar”...

Əbülfəz NAXÇIVANLI

525-ci qəzet.- 2014.- 13 sentyabr.- S.16.