Azərbaycanın dövlətçilik və
mədəniyyət tarixində Naxçıvanın yeri və
rolu
(Əvvəli ötən
sayımızda)
Naxçıvan
Azərbaycanın qədim tarixə malik regionlarından
biridir. Buradakı qədim tarixi abidələr, maddi-mədəniyyət
nümunələri Naxçıvanın təkcə Azərbaycanın
deyil, bəşəriyyətin təşəkkül
tapdığı ən qədim yaşayış məskənlərindən
biri olduğunu sübut edir. Naxçıvan tarixi-mədəni
abidələrilə yanaşı həm də müxtəlif
fəaliyyət sahələrində ölkəmizə əvəzsiz
xidmət göstərmiş görkəmli tarixi şəxsiyyətləri
ilə məşhurdur. Bu da Naxçıvanın həm
maddi-mədəni, həm də mənəvi baxımdan zəngin
bölgəsi olduğunu göstərir.
Tarixi
şəxsiyyətlər
Naxçıvanın
görkəmli şəxsiyyətlərindən biri də
mütəfəkkir, şair, dramaturq Hüseyn Caviddir. 1882-ci
ildə ziyalı, tanınmış din xadimi Abdulla Rasizadənin
ailəsində doğulan, ilk təhsilini Naxçıvanda
mollaxanada, sonra isə M.T. Sidqinin "Tərbiyə"
adlı yeni üsullu məktəbində alan H.Cavid klassik
üslubda ilk şeirlərini də "Gülçin" və
"Salik" imzaları ilə burada qələmə
alıb. 1899-1903-cü illərdə Cənubi Azərbaycanda- Təbrizin
Talibiyyə mədrəsəsində təhsilini davam etdirib.
İstanbul Universitetinin ədəbiyyat şöbəsini
bitirmiş (1909), Naxçıvanda, sonra Gəncədə və
Tiflisdə, 1915-ci ildən isə Bakıda müəllimlik
edib. Cavid klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən
yaxşı ənənələrini inkişaf etdirən sənətkarlardandır.
O, Azərbaycan romantizminin banilərindən,
çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının
yaradıcılarından biri olub.
Cavid sənəti
bədii növ, janr və forma cəhətdən zəngindir.
O, lirik şeirlərin, lirik-epik poemaların, Azərbaycan ədəbiyyatında
ilk mənzum faciə və dramların müəllifidir.
"Keçmiş günlər" adlı ilk şeir
kitabı 1913-cü ildə işıq üzü
görüb. Yaradıcılığının ilk dövrlərində
ictimai-siyasi lirikaya daha çox diqqət yetirib.
"Öksüz Ənvər", "Çoban
türküsü", "Kiçik sərsəri",
"Dün və bugün", "Qadın",
"Görmədim", "Vərəmli qız" və
sair şeirlərində sosial ədalətsizliyin hökm
sürdüyü cəmiyyətdə əməkçi
insanların faciəli həyatı təsvir edilir. "Məsud
və Şəfiqə" şeirində Bakı neft mədənlərində
çalışan fəhlələrin dözülməz vəziyyəti,
sahibkarların tüfeyli, firavan həyatı ilə
qarşılaşdırılır. "Sən nəsin,
kimsin deyən ariflərə" (1912) poemasında şair
insanlara işıqlı həyat, azad gələcək yolu
arayırdı. "Məzlumlar üçün" (1914),
"Qürubə qarşı", "Hərb və fəlakət"
(1916), "Hərb ilahı qarşısında" (1917)
şeirlərində imperialist müharibələrinə nifrət
öz əksini tapıb.
Cavid daha
çox dramaturq kimi tanınıb. Onun fəlsəfi və
tarixi faciələri, ailə-məişət dramları
üslub, yazı manerası, forma yeniliyi baxımından Azərbaycan
dramaturgiyasında yeni bir mərhələ yaratdığı
kimi, milli teatr mədəniyyətinin inkişafına da
qüvvətli təsir göstərib, "Cavid teatrı"
kimi səciyyələndirilib. Dramaturgiyasında dövrün
ümumbəşəri, böyük ictimai-siyasi və mədəni
əhəmiyyətə malik problemləri əksini tapıb. Mənzum
"Ana" (1910) pyesində nəciblik, sədaqət, mərdlik
kimi keyfiyyətlərin yalnız sadə insanlarda olduğu
göstərilir. "Maral" (1912) faciəsində şəxsiyyət
və qadın azadlığı məsələsi
qaldırılır, ailə münasibətlərində
mürtəce əxlaqi görüşlər tənqid edilir.
Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum faciə olan
"Şeyx Sənan" (1914) əsərində xalqları
bir-birindən ayıran dini və milli təəssübkeşlik
əleyhinə üsyankar etiraz ruhu hakimdir. Cavid bu dövrdə
tədriclə, "Haqq verilmir, alınır" ideyasına
gəlib çıxıb. Həmin ideya "Şeyda"
(1917) dramında, "Haqqını sən mübarizə ilə
ala bilərsən" (1918) poemasında daha bariz ifadəsini
tapıb. "Şeyda"da Cavid yalnız ideya və mənəviyyatlardakı
ziddiyyəti deyil, real sosial ziddiyyətləri də göstərir,
"füqərayi-kasibə"ni, "qabarlı əllər"i
istismarçılarla mübarizəyə
çağırırdı. Yaradıcılığında
mühüm yer tutan "İblis" (1918) faciəsində
dövrün bütün mürtəce qüvvələri -
"insan insana qurddur" fəlsəfəsinin tərəfdarları,
"iyirminci əsrin mədəni vəhşiləri" olan
imperialist dairələri İblis surətində ümumiləşdirilib,
işğalçı müharibələrə lənət
yağdırılıb. Mürtəce qüvvələrlə
azadlıq, bərabərlik, sülh, beynəlmiləlçilik,
maarif və mədəniyyət dostlarının
toqquşması Cavidin 1920-ci ilədək yazdığı əsərlərin
başlıca konflikti idi. Bu əsərlərin bədii qayəsini
bəşəriyyətin fəlakətinə ədalətsiz,
istismarçı ictimai quruluşların səbəb
olması fikri təşkil edir. Estetik ideyalarına sadiq qalan
Cavid bununla yanaşı, ötən əsrin 20-30-cu illərində
dövrün tələbləri ilə səsləşən
bir sıra əsərlər yaradıb. "Azər"
dastanı (1920-37) bu əsərlər arasında xüsusi yer
tutur. 1926-cı ildə müalicə üçün
Almaniyaya gedən və bir müddət Berlində yaşayan
Cavid vətənə Qərb dünyasının sosial-mənəvi
ziddiyyətlərini əks etdirən bir sıra siyasi-lirik və
lirik-epik şeirlərlə qayıdıb. "Nil yavrusu" əsərində
Cavid müstəmləkə zülmünü qəzəb və
nifrətlə damğalayırdı. Bu dövrdə Cavid bir
sıra tarixi dramlar yazıb. "Peyğəmbər"
(1922), "Topal Teymur" (1925), "Səyavuş" (1933),
"Xəyyam" (1935) tarixi dramları Cavidin tarixə, tarixi
şəxsiyyətlərə baxışında ciddi
dönüş idi. Cavidin yaradıcılığında
türkçülük və turançılıq
ideyalarının təbliği yer alıb.
Türkçülük ən çox onun "Xəyyam",
"Topal Teymur" və "Səyavuş" faciələrində
qabarıq şəkildə öz əksini tapıb. Şair
bu əsərlərində istibdada qarşı üsyan edən
kütləni, üsyan başçılarını və Xəyyam
kimi azadfikirli bir mütəfəkkiri baş qəhrəman
seçib. Faşizm və İkinci dünya müharibəsi təhlükəsinin
artması Cavidi narahat edən problemlər idi ("İblisin
intiqamı" dramı, 1936). Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların
"şahənşahlıq" üsuli-idarəsinin əsarəti
altında əzab çəkməsi, ən adi insan
hüquqlarından məhrum edilməsi də vətənpərvər
şair kimi Cavidi düşündürürdü ("Telli
saz" dramı, 1930; "Kor neyzən" poeması, 1930).
Cavidin fəlsəfi, siyasi-ictimai görüşləri
"ümumi məhəbbət" ideyasından yüksək
humanizmə qədər böyük bir inkişaf yolu
keçib. Poeziyası yüksək bədii sənətkarlığı,
dərin emosionallığı, səmimiyyəti ilə
seçilir.
Sovetlər
Birliyində totalitarizmin dəhşətli dövründə
Hüseyn Cavid sosializmin "nailiyyətlər"indən
yazmağı özünə rəva bilməyib, Stalini, Azərbaycan
ağalarını mədh etməkdən qətiyyətlə
boyun qaçırıb. Ona görə də bu mətin şəxsiyyət
Sibir buzlaqlarına, Maqadana sürgün edilib və 5 dekabr
1941-ci ildə İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun
Şevçenko kəndində həlak olub.
Anadan olmasının 100, 110, 120 və 125 illik yubileyləri geniş qeyd olunub. Naxçıvanda və Bakıda ev-muzeyləri yaradılıb, Bakıda, vaxtilə yaşadığı binaya (indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunun binası) barelyef-təsviri olan xatirə lövhəsi vurulub. 100 illik yubileyi ərəfəsində cənazəsi İrkutsk vilayətindən Naxçıvana gətirilib, buradakı ev-muzeyinin yaxınlığında dəfn edilib. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1996-cı ildə qəbri üzərində möhtəşəm inşa edilib. Adına Bakıda, Naxçıvanda və respublikanın digər şəhər və rayonlarında küçə, bağ, məktəb, kitabxana, kino-teatr və sair mədəni maarif müəssisələri var. Bakıda əzəmətli abidəsi ucaldılıb.
(ardı var)
S.ABDULLAYEVA
525-ci qəzet.- 2014.- 24 sentyabr.- S.6.