Azərbaycanın gözəl SİMASI

Anarın “Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti” (“Literatura. İskusstvo. Kultura Azerbaydjana”) kitabı haqqında publisist düşüncələri

II cild

“SİMA”nın ikinci cildinə Anarın müxtəlif illərdə rəssamlar, musiqiçilər, memarlar, kino və teatr xadimləri haqqında yazdığı esselər daxil edilib. Yeri gəlmişkən, yazıçı özünün üçcildliyi üçün niyə məhz esse janrını seçməsinin səbəbini ikinci cildə yazdığı ön sözdə belə izah edir:

Bu janr “zaman və məkan hüdudlarında gəzişmək üçün geniş imkanlar yaradır, müxtəlif müqayisələr aparmaq azadlığı, ictimai əhəmiyyətli hadisələri yaradılan portretlərin cizgiləri, xüsusiyyətləri, məişət hadisələri fonunda təqdim edə bilmək sərbəstliyi verir. Ümumilikdə “Azərbaycanın ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti” cildləri bizim xalqın ruhumun təcrübəsindən, taleyimdə baş verən dəyişikliklərdən və çarpışmalardan keçirdiyim mənəvi dünyasının tarixidi”.

İkinci cildə daxil edilən məqalələr ölçulərinə və məzmununa görə xeyli fərqlənir. Burada akademiklik və ensiklopediklik həddində olan esselərə (xüsusən də “Muğamın əbədiliyi”, “Xalça müdrikliyi”, “Şərq miniatürü haqqında düşüncələr” və başqaları) rast gəlmək olar. Digər esselər həcmcə daha yığcam və kiçikdi. Bu yazılar “təsadüfi”, yaxud da hansısa mədəniyyət xadiminin yubileyi və ya vəfatı münasibətilə (R.Behbudov, T.Quliyev, E.Səfərova və s. haqqında esselər) qələmə alınıb. Üçüncülər sırf şəxsi təəssüratlara, ya da xatirələrə əsaslanır, bu və ya digər sənətkarın həyat dolanbaclarının, yaradıcılıq irsinin xüsusiyyətlərini dərindən və əhatəli açmağı qarşıya məqsəd qoymur. (“Süleyman Ələsgərovu xatırlayarkən”, “Şuşalı Yalçınlı günlər”). “SİMA”nın ensiklopedik kanvasına belə materialların da daxil edilməsində bir qanunauyğunluq var. Belə ki, bu və ya digər sənətkarın yaradıcılıq üslubunu, həmçinin geniş tərcümeyi-halını daha peşəkarlıqla sənətşünaslar öz elmi işlərində aça bilərlər. Anarın “SİMA”sının vəzifəsi isə başqadı. O özü bu haqda belə deyir: “Bəstəkarlar, musiqiçilər, rəssamlar haqqında mən sənətşünas deyil, yazıçı kimi yazıram. Mən onların portretlərini təsəvvürümdə olduğu kimi canlandırmağa çalışıram”.

Təsadüfi deyil ki, hansısa rəssamın üslub müxtəlifliyi, hansısa musiqiçinin yaradıcılıq tərzi barədə düşünərkən Anar tez-tez ədəbiyyat aləminə müraciət edir, müxtəlif xalqların və zamanların sevimli ədəbi qəhrəmanlarıyla müqayisələr aparır.

Bəzən istiqanlı şahidin canlı müşahidə və təəssüratları sənətkarı bizlərə tamam gözlənilməz tərəfdən göstərmək iqtidarında olur. Görkəmli bəstəkar Arif Məlikovdan bəhs edən “Mən ittiham edirəm...” essesində olduğu kimi.

İstənilən halda “SİMA”nın mütaliəsi oxucudan böyük diqqət tələb edir. İkinci hissədə verilən esselərə gəlincə isə onları birnəfəsə oxumaq mümkün deyil. Anarın yazıları uzun yazıçı ömrü müqabilində ərsəyə gəlib, bu mənada onların oxunuşu da təmkin tələb edir: bəzən buradakı məlumatları yetərincə həzm etmək üçün mütaliəni saxlamalı, bu və ya digər parçaya yenidən baxmalı olursan.

Cildə daxil edilmiş elə ilk esselərin oxunuşundan mövzuya peşəkar yanaşma dərhal nəzərə çarpır. Hekayətin mövzusundan doğan şəxsi düşüncələriylə yanaşı Anar ciddi mütəxəssis rəyinə istinad edir, kulturoloji və tarixi paralellər aparır, onu maraqlandıran bu və ya digər məsələlərin təşəkkül tapmasında əməyi keçən elm adamlarının adlarını xatırladır. Anar heç vaxt özünün şəxsən varmadığı, hiss etmədiyi, necə deyərlər, əliylə toxunmadığı mövzular haqqında yazmır. Əgər qəhrəmanı rəssamdısa, esse müəllifi mütləq onun bütün rəsmləriylə tanış olmalı (yaxud da artıq tanışdı), barəsində başqalarının yazdıqlarını oxumalıdı. Bir vaxtlar Anarın yaradıcılıq “mətbəxinin” bu xüsusiyyətini görkəmli Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlı dəqiq qeyd etmişdi: “Anarın bir yazıçı kimi yaxşı xüsusiyyətlərindən biri də qələmə alacağı mövzunu dərindən öyrənməsi, əsl tədqiqatçı kimi axtarışlar aparması və yalnız bütün bunlar mənimsənildikdən sonra yazını başlamasıdı”. İsmayıl müəllimin fikrincə, onun “Dədə Qorqud dünyası”, yaxud “Anlamaq dərdi” kimi əsərləri bədii cəhətdən təsirli olduqları qədər də elmidi.

Esselərdə tanıdığımız insanlar haqqında xeyli yeni məlumatlar toplanıb və həm də bu informasiyalar materialın qəhrəmanlarıyla olan şəxsi tanışlıqdan, birgə işlərdən, söhbətlərdən qaynaqlanan xatirələrlə daha da zənginləşib. Və işdi əgər informasiya qıtlığı yaranıbsa, bu zaman Anar qəhrəmanı barədə hər şeyi öyrənmək, yaxud özünü maraqlandıran bəzi suallara cavab almaq üçün həmin şəxsin evinə, emalatxanasına, teatra gedərək onu səmimi söhbətə çəkmək üçün jurnalist “işləyir”.

Mövzunun Azərbaycan xalçası, orta əsrlər miniatürü, yaxud kino sənətindən bəhs etməsindən asılı olmayaraq, hər analitik essedə onlarla mənbədən iqtibaslar gətirilir. Bu sitatlar özündə Azərbaycan, Rusiya, Qərb müəlliflərinin kitabları, məqalələri, oçerklərini, qəhrəmanların şəxsi düşüncələrini, onların yaxınlarının xatirələrini və s. ehtiva edir. Və bütün bunlarla bərabər istinad etdiyi əsərin müəllifinin adını və soyadını qeyd etməklə özünə “əziyyət” vermək istəməyən (əslində çox vaxt heç istinad da olmur, belə ki, başqasının düşüncəsinə açıq-aşkar plagiatlıqla sahib çıxırlar) bəzi müasir yazıçı və publisistlərdən fərqli olaraq, Anar həmişə özgəsinin düşüncəsinə və rəyinə qarşı diqqətlidi. Müəllifin və əsərin adının tam göstərilməsi onun üçün zəruri şərtlərdən biridi. Və əgər o, hansısa kitabdan, yaxud hansısa materialdan iqtibas gətirirsə, əmin ola bilərsiz ki, o, bu əsəri, monoqrafiyanı, oçerki və s. əvvəldən axıracan diqqətlə oxuyub. Anar həm də düşünən oxucu, peşəkar tamaşaçı, dinləyici, müşahidəçi kimi çox azsaylı yazıçılarımıza xas olan keyfiyyətlərə malikdi. Onun Azərbaycan rəssamları haqqında olan esselərini oxuyarkən belə təsəvvür yaranır ki, bu yazılar peşəkar sənətşünas qələmindən çıxıb. Belə ki, esselərində Anar həmin rəssamların təbiəti və yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında elə incəliklə və mövzuya səriştəliklə söhbət açır, müxtəlif rəsm əsərlərinin mahiyyətini oxucuya elə obrazlı təsvir edir ki, istər-istəməz bu qənaətə gəlməli olursan. Musiqi aləminin korifeyləri haqqında olan esseləri oxuyanda isə sənə elə gəlir ki, bu məqaləni peşəkar musiqişünas yazıb. Bu cür yanaşma memarlıq sənətindən bəhs edən məqalələrə də aiddi (kino və teatrla bağlı məqalələri qeyd etməyə ehtiyac görmürəm. Çünki Anarın incəsənətin bu sahələrini mükəmməl bildiyi hamıya məlumdu).

Amma fikrimcə, kitabda bu və ya digər sahələrə işıq tutan ensiklopedik xarakterli esselər (“Muğamın əbədiliyi”, “Qobustan magiyası”, “Milli teatrın kökləri”) özündə daha qiymətli yük daşıyır. Bu mənada, orta əsrlər şərq miniatürü haqqında olan yazı məni heyran etdi. İlahi, bir gör, nəticədə bu parlaq essenin – əsl müasir komparativistika nümunəsinin ərsəyə gəlməsi üçün nə qədər ədəbiyyat oxunub, rəsm əsərlərinə baxılıb, qalereyalar gəzilib!

Anar zaman və məkan etibarilə bir-birindən fərqli olan (Toğrul Nərimanbəyov – Sezan, Cavad Mircavadov – Meksika rəssamı Ruffino Tamayyo, Rasim Babayevin “Müharibə” və Pablo Pikassonun “Hernika” əsərləri) müxtəlif rəssamlar və rəsm əsərləri arasında orijinal, bəzənsə paradoksal körpülər, yaxud körpücüklər qurur. Onun esselərində bu gün dəbdə olan komparativistika elmi ruhunda xeyli kəşf və tapıntı nəzərə çarpır. Məsələn, orta əsrlər şərq miniatürü haqqında yazarkən müəllif onunla XX əsrdə kubistika cərəyanını təmsil edən Avropa rəssamlarının əsərləri arasındakı bənzərlikləri göstərir. Yaxud, Azərbaycan xalçasının boya zənginliyinin sehri üzərində düşünərkən Anar, bir çox Avropa rəssamlarının əsərlərində bizim xalçalardan “sitat gətirildiyini” qeyd edir. Bununla yanaşı müəllif ümumi sübutlarla kifayətlənməyərək, bu rəssamların adlarını qeyd edir və onların yaradıcılıqlarından olan nümunələri “SİMA”nın səhifələrinə yerləşdirir.

“SİMA”nın “damı altında” toplanan esselərdə müəllifin intibah səviyyəsində olan hərtərəfliyi, yeni biliklərlə, yeni təəssüratlarla gənclik şövqüylə yanaşması heyrət doğurur. Üzdən baxanda, daş haqqında nə demək olar, axı? Amma o, daş haqqında nəsrlə yazılmış əsl poema yarada bilir (“Daş saatların çıqqıltısı”).

Əlbəttə ki, Anarın hansısa sənətkarın əsərinin üslubu, dili, yanaşma tərzi barədə düşüncələri fərdi, subyektivdi. Bu məsələlərdə Anarla razılaşmaq da olar, razılaşmamaq da, amma onun yazdıqlarını oxumaq düşünən insan üçün maraqlıdı. Çünki hər cümlədən oxucuda özünə ağıllı, mütaliəli və savadlı həmsöhbət tapdığı təəssüratı yaranır.

Oxuduğunu hər kəs bir cür qəbul edir. Məsələn, mənim üçün Anarın parlaq yazıçı qələmiylə “SİMA”nın bu və digər qəhrəmanının yaradıcılıq üslubunun özünəməxsusluğunu qeyri-adi və özünəxas şəkildə təhlil etdiyi esseləri oxumaq daha maraqlı idi. Anar özü böyük sənətkardı və bu mənada, onun deyək ki, Vaqif Mustafazadə, yaxud Tahir Salahovun istedadının təbiəti barədə düşüncələri yeni və orijinal olduğundan maraqlıdı. Bu düşüncələr oxucunu yazının ardınca gələn fikirlərə, dialoqlara diqqət kəsilməyə, necə deyərlər, təhrik edir.

Bununla yanaşı Anar heç kimə öz zövqünü və yanaşmasını təlqin etmir. Çünki sovetlər dönəmində incəsənətdəki bütün eksperimentlərə qarşı olan kütləvi basqını yaxşı xatırlayır. Odur ki, o, incəsənətdə peyda olan hansısa hadisəylə bağlı öz şəxsi baxışlarını ehtiyatla, ustalıqla ifadə edərək, sanki üzrxahlıqla bildirir ki, söhbət onun bunu qəbul edib-etməməsində, yaxud anlayıb-anlamamasında deyil, sadəcə, incəsənətin digər istiqamətləri bir müəllif kimi ona daha yaxındı. Amma Allah eləməsin, bu heç də o demək deyil ki, onun üçün qəbuledilməz, yaxud hansısa bir başqası üçün anlaşılmaz olan əsər yaşamaq hüququna malik deyil (bax. Azərbaycanın avanqard təsviri sənəti barədə olan “Axtarışlar və itkilər” essesi).

Anar öz qəhrəmanlarının portretlərini necə deyərlər, “laklamır”, ara-sıra onları insani zəiflikləriylə, həyatlarındakı mürəkkəb anlarla, ustadlar arasında olmuş qarşılıqlı münasbətləri dramatik məqamlarıyla (bax. Fikrət Əmirovdan bəhs edən “Sadəliyin dərinliyi” essesi) təsvir edir. Anar özü özünə verdiyi “ məişət məsələlərindən belə ətraflı yazılsa, bu “yöndəmsiz” həqiqət görkəmli şəxsiyyətlərin obrazlarına xələl gətirməzmi?” sualını belə cavablandırır: “Əgər onları (korifeyləri – E.A.) az-çox tanıyanlar, hər halda gələcək nəsillər üçün canlı şahidlik etməsələr, bu, şayiələrin və əfsanələrin düzülüb qoşulmasına rəvac verəcək”.

lll

Qeyd etdiyim kimi, üçcildliyə daxil edilmiş esselərin əksəriyyətini Anar rus dilində, sonradan başqaları tərəfindən tərcümə olunan bəzilərini isə Azərbaycan dilində yazıb. Amma hər iki halda oxucu müəllifin azərbaycandilli olduğunu hiss etmir, onun rus dilini belə dərindən duymasına, ölkəmizdə bu iki böyük dili qarşı-qarşıya qoymaq istəyənlərə örnək ola biləcək və olmalı olan bu zəngin iki dilliliyinə heyran qalmaya bilmir.

Öz qəhrəmanlarının portretlərini təsvir edərkən, yaxud yaradarkən o, nəsrdə əsl rəssamdı – oxucuyla həssas mənzərə ustası, təsiredici lirik kimi ünsiyyət qurur. Anar Azərbaycan mədəniyyətinin bu və ya digər hadisəsinin xarakterini açmaqda mahirdi. Məsələn, o, iki nəhəng musiqinin – muğam və cazın məğzinə, dərinliyinə vararkən bu qənaətə gəlir:

“Muğam yaşamın ləngərli müşahidəsi, anilikdən, heçlikdən emosional təcrid, Əbədiyyətin özü qədər sonu görünməyən musiqidi.

Caz qaynar ritmlərin, yorulmadan, aman vermədən dartınan əsəblərin sərbəstliyidi. Əlbəttə, cazda da melanxolik blyuzlar, təsirli məqamlar var, amma caz kədərinin konkret ünvanı mövcuddu. Bu, dünyəvi kədər, itirilmiş vətən və azadlıq xiffətidi. Bu, zaman içində olan tragizmdi.

Amma muğam metafizikdi, o özündə həyatın əzəli faniliyini daşıyır, muğam zamanın çərçivələrinə sığmayan tragizmdi”.

Adətən yumşaq təbiətli və təmkinli Anar, düşünmədən Azərbaycan xalqının mənəvi sərvətlərini dağıdanlara, yaxud bu məsələyə laqeyd qalanlara qarşı qətiyyətli və hətta amansızdı. Bu cür qınayıcı fikirlər memarlıq nümunələrinə həsr olunmuş materiallarda, məsələn, qədim daş abidələrlə – atların, qoyunların və s. heykəlləri ilə bağlı esselərdə yetərincədi. Müəllif qeyd edir ki, bu cür abidələrimizin çoxu artıq məhv olub, özü də təkcə erməni işğalçılarının əliylə yox. Anar yeni Bakının memarlığında da bəzi elementləri qəbul etmir. “Köhnə İnturist”, “Moskva” mehmanxanalarının sökülməsinə təəssüflənir. Sevimli Bakısının bu və digər guşəsini yenidən necə qurmalı olmaqla, paytaxtın küçələrində hansı abidələri görməyi arzulamasıyla, gələcək Dədə Qorqud parkını necə təsəvvür etməsiylə bağlı oxucularla fikrini bölüşür. Özünün də yazdığı kimi, əlbəttə, bütün bunlar yazıçı fantaziyasıdı, amma istərdik ki, Bakının memarlıq simasına cavabdeh olan şəxslər bu “fantaziyaları” oxuyub onlardan özləri üçün xeyirli nəsə götürsünlər.

Hesab eləyirəm ki, “Azərbaycan ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti” kitabı dərs vəsaiti kimi qəbul edilməli, gələcək tiyə və fırça ustalarının, dirijor və bəstəkarların, sənətşünas və teatrşünasların təhsil aldıqları ali məktəblərdə tədris olunmalıdı. Çünki bu esselər həm də cansıxıcı akademizmdən uzaqdı, yüngül oxunur. Əsl usta qələmindən çıxmış püxtə, maraqlı bir dillə yazılıb, qeyri-adi illüstrativ materiallarla zənginləşdirilib və eyni zamanda mütəxəssislər üçün dəryalarca faydalı məlumata malikdi.

“SİMA”dakı tərtib və dizayn işi xüsusi qeyd olunmalıdı. Mən müəyyən mənada esselər toplusu olmaqla (fundamental sözünü də qarşısına əlavə edərdim) yanaşı, əsl incəsənət kataloqu təsiri bağışlayan, səliqəylə işlənmiş belə bir zəngin kitab çoxdan idi görməmişdim. Kitabın maraqlı vizuallığından hiss olunur ki, bu sahə də ciddi-cəhdlə işlənilib. Belə ki, müəllif bu və ya digər rəssamın üslubu barədə paralellər gətirərkən yanına dərhal gözəl seçilmiş fotolardan illüstrasiyalar yerləşdirilir. Kitabda bütün teatr, səhnə, kino xadimlərinin portretləri, sevimli filmlərdən kadrlar, təsviri sənət nümunələri və s. təqdim olunur. Və bütün bunlar hamısı, necə deyərlər, yerinə düşür, işə yarayır. Bu yerdə üçcildliyin tərtibatçısı və məsul şəxsi olan milli poliqrafiya sənətimizin görkəmli nümayəndəsi Nazim İbrahimovun əməyi xüsusi qeyd olunmalıdı. O, Anarla birlikdə böyük bir işin öhdəsindən layiqincə gələ bilib. Buna görə ona dərin təşəkkürlər.

Bununla yanaşı, fotoların keyfiyyətli alınması məqsədilə kitabı rəsm kataloqları üçün nəzərdə tutulan ən yaxşı kağızda nəşr etdirmək lazım gəldi. Nəticədə kitab çox kütləli alındı. Belə ağır kitabla nə divana uzana, nə də kresloya yayxana bilərsən. Onu yalnız stolun üstünə qoyub şagird pozası almaqla oxumaq olar. Bu mənada, “SİMA” əlbəttə ki, kitabın müasir formatlarından uzaqdı. Bununla bağlı düşündüm ki, hər “SİMA”nın həcmini azaldıb deyək ki, üç yox, məsələn, altı cild (hissələrə uyğun) etsək, necə olardı? Onda kitab daha nazikləşər və yığcamlaşardı, əldə tutmaq da rahat olardı. Çünki müasir oxucu tənbəldi və ciddi yazıya elə də həvəsli deyil. Bu mənada, çətin ki, özündə belə “zəhmli” kitabın oxusuna başlamaq kimi cəsarət tapsın.

“SİMA”da mənim düzəliş vermək istədiklərim də var. Məsələn, xeyli sayda orfoqrafiya səhvləri və mətbəə xətaları (redaktorlar və xüsusən də korrektorlar bu səviyyədə və bu həcmdə olan kitab üzərində çox ciddi işləməliydilər) təəssüf doğurur. Bir də mənə elə gəlir ki, Anar öz esselərində müxalifət mətbuatı tərəfindən ona qarşı olan qərəzli hücumları çox xatırlayır. Biz onunla bu mövzu ətrafında xeyli söhbətlər etmişik. Mən ondan bu məsələyə bu qədər ciddi yanaşmamasını, bu xırda yaramazlıqlara əhəmiyyət verməməsini xahiş etmişəm. Çünki bu cür qərəzli paskvillər yazan cızma-qaraçılarla yazıçı Anar arasında olan məsafə həddən ziyadə böyükdü. Anarın bu reaksiyası insani tərəfdən anlaşılan olsa da, əksinə, bu, cızma-qaraçıları daha da həvəsləndirir və növbəti təxribatlara sürükləyir. Düzünə qalsa, onlar bu “şərəfə” layiq deyillər. Bir də gördun, Anarın sayəsində həmin bu qanturallar, astanbəylilər ustad yazarın bədxahları qismində olsa belə ədəbiyyat tariximizə düşdülər.

lll

Hər esseni oxuyarkən, adamın içindən az qala nida qopur: ilahi, bizim bu bərəkətli torpaqda necə şərəfli, istedadlı insanlar yaşayıblar (və yaşayırlar). Və Anar gör necə xoşbəxt insandı ki, bu korifeylərin əksəriyyəti ilə şəxsən tanış olub, dostluq edib. Və ona böyük afərin düşür ki, bu məqamları gözdən qaçırmayıb, bizlər üçün çox qiymətli olan bu simaları sözlərə həkk edib, təsvirlərini yaradıb. Və bizlər bu əvəzi olmayan şəhadətləri gələcək nəsillərə ötürəcək “SİMA”nın “damı altında” toplanan esselərə görə, necə də xoşbəxt və zəngin xalqıq.

Mühacir rəssamlarımızdan bəhs edən gözəl essesində Anar Əlibəy Hüseynzadənin oğlu Səlim Turan və tərcüməçi İldəniz Qurtulanla birlikdə İstanbulda “Xoşbəxt ol, Nazım” tamaşasına necə baxdıqlarını xatırlayır. Anar bu səhnə əsərinə baxdıqca əsl sənətin qüdrəti barədə düşünürmüş:

“Düşünürdüm ki, budu, artıq biz kommunist Nazım Hikmət haqqında tamaşaya baxırıq: pantürkizm ideoloqunun oğlu Səlim Turan, İranda “Musavat” partiyasının təmsilçisi olmuş, sonralar QULAQ cəhənnəmindən keçmiş və möcüzə nəticəsində sağ qalmış Əjdər Qurtulanın oğlu İldəniz... bir də mən – Musavat nazirinin nəvəsi və sovet nazirinin oğlu. Nazım üçün qapıları bağlanmış İstanbulda... Dəlicəsinə sevdiyi şəhərinə olan bu dəlicəsinə xiffəti Nazım özüylə məzara apardı. Və budu, onun ölümündən cəmi bir neçə il sonra İstanbulun düz mərkəzindəki teatrın səhnəsindən onun ölməz şeirləri səslənir. Bəli, bütün siysi qadağalar, siyasi çağırışlar gec-tez bütün maneləri dəf edib oxucusuna, tamaşaçısına, dinləyicisinə çatan əsl sənət qarşısında gücsüzdü”.

İnanmaq istərdik ki, eynilə bu şəkildə, dərc edilmiş sözdən təcrid olunmuş, ciddi ədəbiyyatı qəbul etməyən indiki gənc İnternet və sosial şəbəkələr nəsli də yenidən kitaba qayıdacaq. Və bu zaman Anarın “SİMA”sı Azərbaycan xalqının uzunəsrlik mədəniyyətini bütün möhtəşəmliyi və gözəlliyi ilə birlikdə onlara nümayiş etdirəcək.

Hələlik isə ikinci cildin qəhrəmanlarıyla sağollaşıb, “Yaşamaq haqqı”adlı tarixi-kulturoloji traktatla açılan 500 səhifəlik üçüncü cildin oxusuna başlayıram. Amma bu barədə gələn məqaləmdə...

Elmira Axundova

525-ci qəzet.- 2014.- 27 sentyabr.- S.22-23.