İsa Muğannanın həqiqəti, yaxud Həqiqətin İsa Muğannası

Yaradıcılığa çox gənc yaşlarında başlasa da, ilk əsərləri keçən əsrin 40- cı illərinin sonu 50- ci illərinin əvvəllərindən nəşr olunaraq tezliklə milli ədəbi-ictimai mühitdə böyük rezonans doğuran İsa Hüseynov 60- cı illərdə artıq nəinki nüfuzlu bir yazıçı kimi tanınırdı, hətta bütün mübahisəli cəhətləri ilə birlikdə tarixə "yeni nəsr"in, ümumən "yeni ədəbiyyat"ın yaradıcıları olaraq düşmüş ədəbi nəslin önündə getməklə, sözün həqiqi mənasında, milli ədəbi- ictimai təfəkkürün, müxtəlif siyasi- ideoloji təzyiqlərə, "çılpaq" sosioloji, konyuktur müqavimətlərə cəsarətlə sinə gərərək, yeni ideya- estetik miqyasını müəyyən edir, elə mənəvi problemlər qaldırırdı ki, tipologiyası çoxdan qərarlaşmış "sovet yazıçısı" (və "ədəbiyyatı") barədəki təsəvvürləri dağıdıb tamamilə yeni bir yazıçı (mütəfəkkir) obrazı yaradırdı. "Bizim qızlar", "Dan ulduzu", "Doğma və yad adamlar", "Teleqram", "Tütək səsi", "Saz", "Kollu Koxa", xüsusilə "Yanar ürək" povestlərinin, məşhur ssenarilərinin, hekayələrinin, oçerklərinin yolu ilə getsəydi də İsa Hüseynov Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində, hər hansı halda böyük sənətkar kimi qalacaqdı... Lakin əlahəzrət Tarix onu daha böyük sənətkar (mütəfəkkir!) olmaq üçün, daha miqyaslı missiyadan ötrü görəvləndirdiyindən, daxili- ruhi bir ehtirasla "ürək əsərləri"ndən deklorativ olaraq imtina edib "beyin əsərləri"ni yazmağa keçdi. "Yanar ürək" povesti üzərində bir neçə dəfə işləyən, hətta onu romana çevirən yazıçı burada irəli sürülmüş ideyaları təkmilləşdirə- təkmilləşdirə, nə qədər paradoksal olsa da, kifayət qədər maraqlı (və orijinal) mövzudan imtina etmədən yeni bir əsər - "İdeal" romanını yaratdı ki, həmin əsər 80- ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatına, ümumən mədəni- ictimai təfəkkürünə yeni bir yazıçı- mütəfəkkirin - İsa Muğannanın gəldiyini bütün aydınlığı ilə təsdiq eləsə də, bir müddət bu qeyri- adi (və mürəkkəb!) aydınlığı dərk etməkdə ədəbi- ictimai mühit (hətta bütövlükdə cəmiyyət!) çətinlik çəkdi, narahatlıq, tərəddüdlər keçirdi.

Mənə belə gəlir ki, İsa Hüseynov hələ 70- ci illərdə - "Məhşər" romanı üzərində işləyərkən İsa Muğanna olmağa artıq hazır idi, lakin yazıçının özü çox sonralar qələmə aldığı "Həyatımdan səhifələr"ində göstərir ki, "bir gün dərin sükut içərisində balaca stolumun arxasında oturub "Yanar ürək" romanının yeni variantı üzərində işləyirdim. Birdən başımda səs eşitdim: "Nə yazırsan?" Bu səsi sarsıntılar içində, sükunətli çardaqda tək- tənha oturmağımla bağladım, güman etdim ki, beynimdə nə isə qeyri- adi dəyişiklik olub. Amma bir az sonra səs təkrar olunduqda başa düşdüm ki, səs uzaqlardan - qeybdən gəlir. İstər- istəməz diqqət kəsildim. Səs dedi: "Bir romanın neçə variantını yazmaq olar?! Sizin xalqın həyatındakı ictimai- siyasi fəsadlar yalnız siyasi quruluşda, kommunist partiyasının siyasəti ilə bağlı olsaydı, mən sənin "Yanar ürək" romanının təzə variantına etiraz eləməzdim. Xalqın həyatındakı təhriflərin tarixi çox qədimdir. Yer planetində insan həyatının üç tarixi məlumdur. Birinci tarix irəli sananan əlli minillik, ikinci tarix geri sananan əlli minillik tarix, üçüncüsü yeni era adlandırdığınız tarixdir. Mən sənə bu tarixlərdə Yer planetində baş vermiş hadisələri danışacam, bu məlumat əsasında "İdeal" adında roman yazacaqsan".

Qeybdən gələn səsin yazıçıya təlqin etdiyi Tarixin miqyası, bir tarixçiyə, bəlkə də, o qədər də böyük görünməyə bilər, ancaq insan, cəmiyyət həyatının ədəbi- fəlsəfi interpretasiyası (və ümumiləşdirilməsi!) baxımından, həqiqətən, möhtəşəmdir. Yalnız Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, ümumən dünya ədəbiyyatında hələ heç bir yazıçı bu qədər dərinliyə (Tarixə!) getməyə, cəmiyyətdəki (insan təbiətindəki) qüsurları (təhrifləri!) bu qədər dərindən (tarixdən!) təhlil etməyə cəhd göstərməmişdir ki, bu, qaibdən İsa Hüseynova (Muğannaya) təklif edilir... Və səs əlavə edir: "Hələlik özüm haqqında məlumatı dinlə. Mənim adım planetinizdə təhrif olunub. Siz "İsa peyğəmbər" deyirsiniz. Qonşularınız farslar "İsayi Məsih" deyirlər. Xristian aləmində "İsus Xristos" deyirlər. Mən "Boq", "Boq otes" adlandırılan Bağ Atanın dördüncü oğluyam. Həqiqi adım - rütbəm EySardır. Qədim türk dilində - OdƏr dilində Ey- uca deməkdir, Sar - hökmdar deməkdir. EySar - uca hökmdar deməkdir. OdƏrcə Od- həqiqət deməkdir. Ər - işıq deməkdir. OdƏr - həqiqət işığı deməkdir. Kainatın bütün planetlərində OdƏr bəşəriyyəti mövcuddur"...

Mən, necə deyərlər, köhnə palan içi töküb böyük yazıçını, mütəfəkkiri, mistikada və ya xurafatda günahlandırmaq fikrindən tamamilə uzağam... Hər şeydən əvvəl ona görə ki, EySarın - İsa peyğəmbərin yazıçıya - müəllifə bu cür mərhəmanə müraciəti ən azından ədəbi priyom kimi də kifayət qədər mükəmməldir. Və bu cür ədəbi priyomların həm Azərbaycan, həm də dünya ədəbiyyatında olduqca maraqlı, heç bir mübahisə (və etiraz) doğurmayan örnəkləri vardır... Bununla belə İsa Muğanna onun "təlim"inin (SafAğ elminin) məhz qaibdən diqtə olunduğuna şübhə ilə yanaşanlara ürəkdən (və böyük səmimiyyətlə) etiraz edir. Məsələn, "İdeal" romanının "Qapalı dünya"sını ilk dəfə dərindən təhlil edən görkəmli filoloq Qəzənfər Kazımovun "Qapalı dünyanın sirri və ya etnoteolinqvistik nəzəriyyə" məqaləsini yüksək qiymətləndirən yazıçı eyni zamanda göstərir ki, "Qəzənfər Kazımov mənim ün (qaibdən səs - N.C.) eşitdiyimi bilmir, buna görə də mənim "dünyəvi və dini elmləri böyük zəhmətlə öyrəndiyimi" iddia edir".

Əlbəttə, mənim bu məsələdə münsiflik etmək qüdrətim (və səlahiyyətim) yoxdur, ancaq düşünürəm ki, hər adama ün gəlməz, gəlsə də, hər adam eşidib anlamaz, bunun üçün seçilmişlər, bu iş üçün hazırlanmışlar lazımdır... Və nə qədər təvazökarlıq (!) etsə də İsa Hüseynov (Muğanna) həm dünyəvi, həm də dini elmləri müasirləri içərisində ən yaxşı bilənlərdən biridir. Onun əsərlərinin mövzuları, ideyaları, süjet- kompozisiya quruluşu, təhkiyə- üslub tərzi ilə ötəri tanışlıq göstərir ki, yazıçı nə qədər böyük idrak- ifadə mədəniyyətinə, nə qədər zəngin təfəkkürə, nə qədər mükəmməl zəkaya malikdir.

"Tütək səsi"ni, "Teleqram"ı, "Yanar ürəy"i, hətta "Məhşər"i yazanda müəllif, təbii ki, hələ ün eşitmirdi, ancaq mən əminəm ki, bu əsərləri də ona hansısa fövqəladə istedad, təfəkkür diqtə edirdi. Və ona görə də İsa Muğanna İsa Hüseynovun yazdıqlarından imtina edəndə Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar özünəməxsus bir zarafatla "mən bir təşkilat yaradıb, adını da qoyacam "İsa Hüseynovun birinci dövr yaradıcılığını İsa Muğannadan müdafiə edən cəmiyyət" demişdi...

"İdeal" və ya "Əbədiyyət" yazıçının, heç şübhəsiz, şah əsəridir, bununla belə, yaradıcılığının, şərti olaraq, üçüncü dövrünə aid edəcəyimiz "İlan dərəsi və ya Peyğəmbərin taleyi", "Qırx kisə qızıl", "Söz yarası"... kimi povestləri, "Həyatımdan səhifələr"i də ona görə dəyərli əsərlərdir ki, ilk növbədə, ikinci dövrdə irəli sürülmüş ideyaları, mətləbləri, daha aydın, daha təfsilatı ilə şərh edir...

Yaradıcılığının ikinci dövründə İsa Muğanna üsyankar bir ehtirasla elan etdi ki, dünya təhrif olunub!.. Və cəsarətlə deyə bilərəm ki, bu "təhrif (təhrif olunma)" məfhumu Azərbaycan yazıçısının dünya ədəbi- bədii təfəkkürü miqyasına qalxan (dünya ədəbiyyatını zənginləşdirən!) böyük kəşflərindən biridir. Antibəşəri ehtirasların (və arxasınca gəlib onun xidmətində duran cahil təfəkkürün) dünyanı mənəvi xarabaya çevirdiyi qənaətinə gələn İsa Muğanna inanır ki, şər nə qədər güclü, məğlubedilməz görünsə də, on min illərdir ki təhrif olunmuş, kütləşdirilmiş beyinlərdə "həqiqət işığı"nı yandırmağa, bəşəriyyəti xilas etməyə çalışan qüvvələr var... Müxtəlif dillər, dinlər və xalqlar şəklinə salınmış, müxtəlif xarakterli münaqişələr, iğtişaşlar və müharibələr meydanına çevrilmiş bu dünyanı xilas etmək üçünsə qlobal təhrifin səbəblərini, günahkarlarını müəyyənləşdirmək, "arxivlər"ini açmaq lazım gəlir ki, bunun üçün də o miqyasda (qloballıqda!) idyea- mənəvi (ilahi!) mübarizə tələb olunur. Səbəbləri (və günahkarları) müəyyənləşdirməyə çalışan yazıçı- mütəfəkkirin bu məsələdə çox vacib olan bir xüsusiyyəti (metodu!) isə ondan ibarətdir ki, tarixi öz tərcümeyi- halından keçirib bütün səmimiyyəti, hətta demək olar ki, sadəlövhlük səviyyəsinə çatan "obyektivliyi" ilə nəticələr çıxarır. Bağ Atanın oğulları ƏsƏlMəni - Süleymana, Ün Eyi - Nuha, EvƏrimi - İbrahimə, EySarı - İsaya çevirən təhrifin peyğəmbərlərdən başlayıb adi insanlara qədər getdiyini həyatın, varlığın, cəmiyyətin ən müxtəlif sahələrinə, üzvlərinə yeridiyi qənaətinə gələn müəllif son illərin məhsulu olan "İlan dərəsi və ya Peyğəmbərin taleyi"ndə dünyaya üz tutub Peyğəmbərin dili ilə "...Yerdə cəhalət hakimdir. Biz daha orada qala bilmədik. Əlvida!" deyir.

XIX əsrin sonlarına - Rusiya İmperiyasının Azərbaycana, xüsusilə muğannalara təzyiqi dövründə deyilmiş bu "Əlvida!"nı bir az əvvəl "Koroğlu" eposu da demişdi: " Tüfəng çıxdı, mərdlik getdi, ay haray!.." Və ümumiyyətlə, İsa Muğanna yaradıcılığının bütün dövrlərində - istər birinci, istər ikinci, istərsə də üçüncü dövründə milli eposa bağlayan çoxlu ideyalar, motivlər mövcuddur ki, buna tamamilə təbii baxmaq lazım gəlir. Ancaq keçən əsrin 90- cı illərinin sonlarından başlayan (və davam edən) üçüncü dövr bu baxımdan, elə bilirəm ki, daha əlamətdardır. Onun demək olar ki, bütün əsərlərində sufi- aşıqlar çalıb çağırsalar da, "Qırx kisə qızıl" povestində təhrif olunmuş "Aşıq Qərib" dastanını bərpa etməklə müəllif ədəbi- estetik marağının mühüm mənbələrindən birinin nədən ibarət olduğunu göstərir.

Xalqının, ümumən bəşəriyyətin tarixini - "tərcümeyi- hal"ını öz tərcümeyi- halına çevirməyi bacaran ikinci bir yazıçı- mütəfəkkir tapmaq mümkün deyil ki, İsa Muğanna qədər səmimi (və mükəmməl!) olsun.

Bir neçə kəlmə "Qapalı dünya" haqqında... Burada son dərəcə diqqəti çəkən (və böyük mübahisə doğuran) məsələ odur ki, akademik tarixşünaslığı çox- çox geridə qoyub tarixin qat- qat dərinliklərinə enən yazıçı- tədqiqatçı ortaya elə bir "mənzərə" çıxardıb, ona elə bir "kommentariya" verdi ki, normal şüur (müəllifin məntiqi ilə yanaşılsa, əksinə, təhrif şüur) tərəddüdlər içərisində qaldı. Lakin bu zaman, fikrimcə, ən qeyri- normal və ya qeyri- münasib mövqe böyük tarixçi, akademik Ziya Bünyadovun idi ki, professor Qəzənfər Kazımov, tamamilə doğru olaraq, vaxtında həmin mövqeyə qarşı öz tənqidi münasibətini bildirdi. Akademik "Qapalı dünya"da təqdim etdiyi Tarixin həqiqiliyini sübut eləməkdən ötrü yazıçıdan arxeoloji dəlillər tələb edəndə nəzərə almamışdı ki, "İdeal" müəllifi ruhun- mənəviyyatın "arxeologiya"sından danışdığına görə bu cür dəlillər təqdim edə bilməz ( və etməməlidir). Eyni zamanda professor Qəzənfər Kazımovun romandakı etimoloji mülahizə- interpretasiyaları akademik N.Y.Marrın sonralar ciddi tənqidə məruz qalan "Yafəsi dillər" nəzəriyyəsi ilə müqayisə eləməsi cəlbedici olduğu qədər də yanlış idi. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, akademik N.Y. Marr, İsa Muğannadan fərqli olaraq, sözlərin şüurlu təhrifindən bəhs etmirdi, İsa Muğanna üçünsə bu, əsas məsələdir.

Ümumiyyətlə, Odər dili ideyasının (və bu ideyanı formalaşdıran etimoloji materialın) linqvistik baxımdan nə dərəcədə əsaslı (elmi) olub- olmaması barədə mübahisə etmək mümkündür, lakin məsələ burasındadır ki, həmin idyea ədəbi- bədii fakt (obraz) kimi tamamilə mübahisəsiz, hətta o qədər mükəmməldir ki, ondan imtina olunsa (bir vaxtlar belə fikirlər də səslənirdi), yazıçının ədəbi- fəlsəfi mövqeyinə ciddi xələl gələr.

Bu yerdə və bu məsələ ilə bağlı olaraq böyük tənqidçi - ədəbiyyatşünas Yaşar Qarayevin bir fikri yadıma düşdü. O deyirdi ki, elm Darvinin şəxsində insanın meymun, ədəbiyyat, poeziya isə Nəsiminin şəxsində Allah mənşəyini kəşf etdi...

Bütün yaradıcılığı boyu özünün (və bəşəriyyətin) həqiqətini axtaran onu dünyada aqilliklə cahilliyin mübarizəsində tapan İsa Muğanna, elə bilirəm ki, haqlıdır. Və ona da əminəm ki, harada həqiqət varsa, orada İsa Muğanna da var... Həqiqətin İsa Muğannası - EySarı...

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2014.- 9 yanvar.- S.4.