Con F.Kennedi: Mərdliyin profilləri (davamı)

İngiliscədən Telman Orucov tərcümə edib

Vaşinqtona gələndə Adams tezliklə özünün hər iki partiya tərəfindən oğulluğa götürülməsini və təzə adamın örtülülüyünü qiymətləndirmədiyini sezdi. Baxmayaraq ki, ailəsindəki xəstəlik Ceffersonun Luizina Ərazisini Satın Almaq barədəki Müqaviləsinin ratifikasiyasına səs vermək üçün vaxtında gəlməsinə mane olmuşdu, o, yeganə federalistə çevrilməklə, dağıdıcı – pretsedent olan bu yiyələnməni Senat zalında dəstəkləməyə görə və onun 11 milyon dollar məbləğindəki qiymətinə səs verməklə tezliklə özünə qarşı əkslik tufanı qaldırdı. Onun demokratik prinsipləri həmçinin hökuməti təşkil etmək üçün administrasiyanın tədbirləri və Ərazinin (ştat statusu qazanmamış böyük zonaların əvvəlki siyasi statusu belə idi – tərcüməçi) sakinlərinə vergi qoyulması uğrunda mübarizə aparmasına səbəb oldu – beləliklə özünün Respublikaçı kolleqaları tərəfindən də müxalif münasibətlə qarşılaşdı. Lakin Amerikanın qitə hədlərində genişlənməsindən əmələ gələn baxışı ilə o, Ceffersonun Napoleonu bizim sərhədlərdən uzaqlaşdırmaq, həm də millətimizi varlandırmaq sahəsindəki igidliyini alqışladı. Bu, onun Federalist kolleqalarının qəzəbli təəccübündən daha vacib idi. İlk növbədə Yeni İngiltərənin hegemonluğunu dəstəkləməyə qayğı göstərməklə, onlar qorxurdular ki, Qərbə tərəf genişlənməklə Şimali Şərqin kommersiya şəhərlərinin siyasi və iqtisadi təzyiqini azaldacaq, Şərqdəki torpaqların dəyərini, bunda isə onlar maliyyə cəhətdən maraqlı idilər, aşağı salacaq və Ceffersona Konqressdə daimi çoxluq qazandıracaqdır – Massaçusetsdən olan gənc Federalist, baxmayaraq ki, onlar tərəfindən unutqan, diqqətsiz hesab olunurdu, Ceffersonun Satın Almasının bayram edilməsinə həsr olunmuş ziyafətdə iştirak etdiyinə görə Federalist qəzəbinin alovları üzərinə yanacaq səpələyirdi!

“Nahar pis idi və sağlıqlar olduqca çox sayda idi” – Adams həmin gecə öz gündəliyində bu barədə sərt qaydada şikayətlənir. Lakin bu şübhəlidir ki, hətta bayram da Bostondakı ən yaxşı mehmanxanaları yada salırdı, o, bura gələndə Federalist dostları bunu xəyanətə bərabər olmağın son sübutu kimi qiymətləndirdi.

Görkəmli Federalist Teodor Layman yazırdı ki, “gəncə lənət olsun, necə də o, öz atası kimi meymunluq edir”. Bu adam böyük Adams Pikkerinqi vəzifəsindən çıxaranda axırıncının tərəfində olmuşdu. Lakin yeganə bir Federalist var idi ki, onun rəyini gənc Con Kvinsi özününkündən yuxarı qiymətləndirirdi – bu, Con Adams idi. O, narahat şəkildə atasının baxışlarını axtarırdı və yenidən əmin olurdu ki, 1804-cü ildə erkən yaşlı dövlət xadimlərindən atasının aldığı sakitlik, atasının partiyasının əlindən qəbul etdiyi bütün təhqirləri kompensasiya edirdi. Con Adams oğluna yazırdı ki, “Luiziana məsələsi barədə sənin davranışını bəyənməməkdən uzağam, ona baxmayaraq ki, mən bilirəm ki, bu şimal ştatlarında çox qeyri-populyar olacaqdır... Mən düşünürəm ki, sən düzsən!”

Öz gündəliyində gənc Adams Senatdakı ilk aylarını belə yekunlaşdırır:

“Mən artıq təcrübə aparmaq imkanına malikəm, bu təcrübəyə görə əvvəllər öz prinsiplərimə olan təhlükəni gözləmək üçün tam səbəbə malik idim. Ölkə bütöv şəkildə özünü partiya ruhuna vermişdir, bu, heç də bir ya digər günahı yuyulan xətanın arxasınca kor-koranə getmək deyildir. Hər ikisinin arasında mən istənilən perspektivi qurban vermədən, öz vicdanımın diqtəsi ilə getməyin mümkün olmadığını görürəm, bu, sadəcə irəliləmək deyildir, hətta mənim malik olduğum xarakteri və nüfuzu saxlamaq da deyildir. Həm də mənim seçimim edilmişdir və əgər mən öz ölkəmə onu məmnun edəni verməyə ümid edə bilmirəmsə, ən azı öz fikirlərimi sınaqdan keçirməyi qərara almışam”.

Adams adına iftixarla malik olmağın qarşısı alına bilməzdi ki, – və yaxşıca tələsdirə bilərdi ki, gənc Senator tədricən bir azlıq kimi meydana çıxsın. Onun siyasi fəlsəfəsi daha populyar olmalı idi, onun şəxsi manerası hələ də ona özünə yaxın müttəfiqlər seçməkdə çətinlik törədirdi. O, hər şeydən əvvəl “Adams kimi... soyuq, taktikasız və sərt vicdanlı idi”. Qeyri-populyar atanın oğlu öz partiyasındakı reneqat və təzə Senator üçün kövrək olan Con Kvinsi nə siyasi müttəfiqlik, nə də təsir axtarmırdı, həm də nə də bunlar ona təklif edilmirdi.

Yalnız on gündən sonra Senatda o, üç saatlıq debatda bu yaxınlarda vəfat etmiş vətənpərvərlik şərəfinə bir ay ərzində krep parçadan paltar geyinməyə çağıran şablon qətnaməni rədd etdiyinə görə yaşlı Senatorlarla sözləşdi və onlara düşünmədən cavab verdi. Onun cəsarətlə mübahisə etdiyi qətnamə “şəxsiyyətin yararsız diskussiyalarına yönəldiyinə” və Senatda “müzakirə edilmək üçün onun mahiyyətcə məxsus olduğu bütünlüklə yad məsələlər kimi” olmaqla qeyri-konstitusional olmasa da, uyğun gələn deyildi. Sonra o, öz kolleqalarını, hər bir Senatorun, əvvəllər Nümayəndələr Palatasının üzvü olarkən impiçment qətnaməsinə səs verdiyinə görə impiçment dinləməsi yolu ilə hüququnun əlindən alınması yollarını axtardığına görə təəccübləndirdi. Sonra o, inadkar intellektual müstəqilliyini göstərdi, təkcə icra sessiyasına getmək hərəkətinin əleyhinə çıxdı, o, düşünürdü ki, bu vaxt onun yeganə niyyəti “Journal”da bizneslə məşğul olmağın meydana çıxmasını vermək idi, əlində isə burada edilmək üçün heç nə yox idi.

Lakin əgər federalist partiyası “onun seirinə” nifrət etməyinə nisbətən “yeniyetməyə” daha güclü nifrət etməyi öyrəndi, necə deyərlər, bu, hər bir federalistin Con Kvinsiyə məhəbbətinin istənilən şəkildə əbəs bir şey olduğunu demək idi. Çünki o, Federalist partiyasına artan dərəcədə bir nifrət edən adama çevrildi. Xaricdəki qısa müddətdəki həyatının böyük hissəsini o, amerikan millətçisi kimi yaşamışdı, milli marağa özünü həsr etməsini hansısa dar tərəfdar mövqeyinə çevirə bilməzdi, bu vaxt isə məhdud şəkilli və Britaniyapərəst baxış Yeni İngiltərənin birinci siyasi partiyasına ağalıq edirdi. Ştat Qanunvericiliyində keçmiş kolleqaları onu ictimai qaydada “Makiavelliyə layiq olan davranışına görə” nankorluqda ittiham edirdilər; lakin o, anasına yazırdı ki, bir Senator kimi bunu hiss edir, lakin daha yaxşı müəyyən edəcəkdir ki, massaçusetslilərin ən yaxşı maraqları nədir və “əgər federalizm Britaniya donanmasına bizim azadlığımızın yeganə palladiumu (qədim yunanların və romalıların inamına görə şəhər təhlükəsizliyini qoruyan silahlı ilahənin, daha çox nəzərdə tutulan Afina-Palladanın heykəli – tərcüməçi) kimi baxırlarsa, mən siyasi dönük olmalıyam”.

Senatorların çoxu 1804-cü ildən əvvəl və sonra onların partiya başçıları tərəfindən pis təsirə məruz qaldıqlarına görə dönüklərlə vuruşurdu, onlar öz seçiciləri arasında möhkəm şəxsi populyarlıq qururdular. Bu, ölkənin kişi əhalisinin ümumi səsvermə hüququna malik olmasını artan dərəcədə mümkün etdi və erkən on doqquzuncu əsrdə bu, ümumi hala çevrildi. Lakin Con Kvinsi Adams belə deyildi. O, bundan əvvəl görülən hər bir ictimai tədbiri qiymətləndirirdi, Senator yoldaşı müşahidə etmişdi ki, bu, Yevkliddən gələn mücərrəd mövqe olmasına baxmayaraq, siyasi çağırış düşüncələrinə yaramırdı. O, seçilmiş təmsilçilərin “öz seçicilərinin iradəsi ilə iflic olması” kimi borcunu inkar edirdi; və “xalq üçün qeyri-adi qayğı göstərməklə, onların xurafatını tərifləməklə, ehtiraslarına xidmət etməklə və ötüb keçən, dəyişən rəylərini əzizləməklə” onun adlandırdığı “professiya üzrə vətənpərvərlərə” çevrilməklə uğur qazanmaq yolunu rədd edirdi. Ona yol göstərən ulduz puritan dövlət xadiminin prinsipləri idi, atası bunu bir çox illər əvvəl belə ifadə etmişdi: “Magistrat özünün arzularının, hətta xalqın xidmətçisi deyildir, yalnız öz Allahının xidmətçisidir”.

Əgər Con Kvinsi Adams bu gün Senatda xidmət etsəydi, biz onun mərdliyinə və qətiyyətliliyinə heyran olardıq. Biz onun qeyri-tərəfkeşlik, qeyri-sektsiya mövqeyindən yanaşmasına hörmət edərdik. Lakin mən o qədər də əmin deyiləm ki, bir şəxs kimi ondan xoşumuz gələndi; və bu da aydındır ki, cərgələr arasındakı hər iki tərəfdən olan onun kolleqalarının çoxu bunu etmirdi. Onun siyasi partiyadan da izolyasiyası və qaldırdığı antoqonizmlər praktiki olaraq onun müstəqil və elmi mövqelərinin təsirini sıfıra endirirdi. Onun gündəliyi bu cəhəti də açır ki, gənc Senator heç də özünün artan siyasi izolyasiyasını bütünlüklə hiss etməmiş deyildi; o, şikayətlənirdi ki, “müxalifəti qeyri-məhsuldar etmək üçün heç nəyə malik deyildir”. “Mən bunu təsdiq etmək üçün artıq kifayət dərəcədə görürəm ki, indiki üzvlərlə dolu olan Senatda mənim təklif etdiyim heç bir düzəliş öz məqsədinə çatmayacaqdır”. “Mən bu ölçü üçün çox sayda senzuraya və təhqirə məruz qalmağa şübhə etmirəm”. Və Adams onları “istənilən prinsipə məhəbbətdən daha artıq qaydada mənə nifrət edənlər” kimi təsvir edirdi. Özünə qarşı Pikkerinqin nifrətamiz davranışı ona xüsusən acı gəlirdi və hiss edirdi ki, kolleqası “bütünlüklə düzgünlük müstəvisini tərk etmişdir və hiylə ilə məşğul olanlara bel bağlayır”.

1807-ci ilə qədər partiya ilə Senator arasındakı ayrılma hələ də sağalmayan olan deyildi və Adams öz seçicilərinin böyük çoxluğu tərəfindən, partiya başçıları tərəfindən olduğu kimi məhkum edildi. Son ayrılma, kifayət qədər təbii olmaqla, milli xarici siyasətlə əlaqədar idi. Bizim Böyük Britaniya ilə əlaqələrimiz pisləşdikcə, gəmilərimiz tutulurdu, mallarımız müsadirə edilirdi, dənizçilərimiz Britaniya kreyserlərinin “təsirinə” məruz qalırdı və Britaniya təbəələri kimi adlanmaqla kral donanmasında xidmət etməyə məcbur edilirdilər. Minlərlə amerikan dənizçisi mütəşəkkil bazalara götürülürdü, adamları axtaran gəmilər dənizdə itirdi və hətta Amerika vətəndaşlığını “sübut edənlərə” geriyə qayıtmaq barədə icazə verilməsindən dəfələrlə imtina edilmişdi. Adamsın vətənpərvər instinktləri qalxmışdı və o, buna nifrətlə baxırdı ki, gəmiləri hücuma məruz qalan Federalist tacirlərin özü Böyük Britaniyanı sakitləşdirməyin, problemlərin həlli üçün yeganə vasitə olduğu qərarına gəldilər. Onun Federalist kolleqaları hətta belə təcavüzkar tədbirləri qeyri-müəyyən qaydada Fransa ilə müharibədə Böyük Britaniyanın çətinliklərindən danışmaqla və axırıncıya münasibətdə dostluq tonuna üstünlük verməklə, səmərələşdirməyə cəhd edirdilər. Bu münasibətə Adams ört-basdır edilməyən nifrətlə, 1806-cı ildə öz gündəliyində qeyd etdiyi kimi, özü üçün unikal bir təcrübəni həyata keçirdiyini xəbər verir. Amerika gəmilərinə britaniyalıların təcavüzkarlıqlarını məhkum edən seriya qətnamələr təqdim etdi və onların Senatdan uğurlu qaydada keçməsinə nail oldu, onlar Prezidentə belə tələb verməyi təmin etdi ki, müsadirə edilmiş gəmiləri sığortalasın və bərpa etsin. Əlbəttə, federalistlər onun tədbirlərinə, administrasiyanın Britaniya idxalını məhdudlaşdırmaq barədə Adamsın də dəstəklədiyi qanun layihəsinə olduğu kimi əks çıxdılar. Bu vaxt artıq o, bütün praktiki niyyətlərə görə partiyası olmayan bir adam idi.

Nəticədə, 1807-ci ilin yayında amerikan freqatı “Chesapeake” Virciniya körfəzindən çıxanda Britaniya hərbi gəmisi “Leopard” tərəfindən amerikan gəmisində axtarış aparılmasından və ya ingilislərin Britaniya təbəəsi kimi iddia etdikləri dörd adamı onlara verməkdən imtina etdikdən sonra, bütünlüklə atəşə məruz qaldı, amerikan komandasının bir neçə üzvü öldürüldü və yaralandı. Hirslənən Adams bir daha inanmalı oldu ki, partiya ilə və ya partiyasız belə dözülməz hərəkətlərə qarşı güclü tədbirlərin görülməsi vaxtı gəlib çatmışdır. Yerli federalist qulluqçularla bu hadisəyə etiraz etmək üçün o, Bostonda şəhər mitinqi keçirmək məsələsini qaldırdı. Görkəmli federalistlər, hətta “Leopard”ın hücumuna haqq qazandırmağa cəhd edəndə, qəzəblənərək öyrəndi ki, onun kədərli məmnunluğu üçün Respublikaçılar partiyası həmin həftə ştatın Nümayəndələr Palatasında bənzər bir kütləvi mitinqi keçirmək istəyirlər.

(Ardı var)

525-ci qəzet.- 2014.- 11 yanvar.- S.14.