Təhsil strategiyası və milli dövlətçilik

Təhsil Azərbaycanın davamlı inkişaf strategiyasının ən öncül istiqamətlərindən biridir.

İlham ƏLİYEV

Azərbaycanın vüsətli sosial-siyasi və iqtisadi tərəqqisində təhsilin rolu misilsizdir. “Yeniləşən Azərbaycana yeni məktəblər” şüarı altında yeridilən siyasət ölkəmizdə intibah səviyyəli bir maarifçilik hərəkatı doğurmuşdur. İndi təhsil sözün həqiqi mənasında dövlətçilik strategiyasının əsas istiqamətini müəyyən edir. Formalaşmış, ehkamlaşmış Şərq ənənələri ilə bərabər yeni Avropa təhsil metodlarının – Boloniya sisteminin tətbiqi milli təhsilimizi qloballaşma dövrünün tələbləri ilə uzlaşdırmağa imkan verir. Yeni texnologiyaların tətbiqi müasir Azərbaycan təhsilinin intellektual səviyyəsini və inteqrasiya imkanlarını artırır.

Təhsil hər bir dövlətin və onun idarə etdiyi cəmiyyətin dayağıdır. Ulu Peyğəmbərə aid olunan kəlamlardan birində deyilir: “Elmi beşikdən məzara qədər öyrənin”. “Alimin mürəkkəbi şəhidin qanı qədər qiymətlidir” deyimində də elmin, təhsilin dəyəri uca tutulur. Şeyx Nizaminin qəhrəmanı Fateh İskəndər ölkəsinə qayıdan kimi belə bir fərman verir:

Əmr etdi verildi belə bir fərman:

“Alimdir gözümdə ən əziz insan!

Elmlə, hünərlə! Başqa cür heç kəs

Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz!

Rütbələr içində seçilir biri –

Hamıdan ucadır, alimin yeri!”

Bu, dahi Nizaminin arzusu idi, ona görə də “İskəndərnamə” epopeyasında kamil insan cəmiyyəti – xoşbəxtlər ölkəsi yaratmışdı. Mövlanə Füzuli “Şeir fəziləti də ayrı bir elmdir və kamal növlərindən mötəbər bir növdür” deyirdi. Dünyanın nəhəng adamlarından biri I Pyotr üzüyünə bu sözləri yazdırmışdı: “Mən şagird rütbəsindəyəm və həmişə özümə müəllim axtarıram...”. Savadsız həkim bir adamı, savadsız müəllim isə bir milləti öldürür. Yaxşı müəllim milli sərvətdir. Tarixi mənbələrin bizə verdiyi bu qiymətli örnəklər belə nəticəyə gəlməyə imkan yaradır ki, təhsilə önəm verən dövlət tarixdə düzgün yaşamaq hüququ əldə edir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 24 oktyabr 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” sürətlə inkişaf edən həm iqtisadi, həm siyasi, həm də diplomatik sahələrdə qazanılmış vüsətli nailiyyətləri ilə dünyaya inteqrasiya olunan dövlətimizin uğurlu nailiyyətidir. Strategiyada təhsilin vəzifələri və prioritetləri bütövlükdə ölkənin inkişaf istiqamətinə uyğun müəyyənləşdirilir: “Ölkə qarşısında duran növbəti strateji vəzifə sosial-iqtisadi həyatın daha da modernləşdirilməsi və qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması yolu ilə davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən ibarətdir. Müasirləşdirmə, ilk növbədə qabaqcıl texnologiyaların və idarəetmə üsullarını, elmi nailiyyətlər əsasında yaradılan innovasiyaların ölkəni sosial-iqtisadi həyatına uğurlu tətbiqi ilə bağlıdır. Bunun üçün prioritet istiqamət ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sürətləndirilməsi ilə yanaşı, ölkədə insan kapitalının inkişafı , şəxsi bilik və bacarıqlara yiyələnməsinin təmin edilməsidir. İnsan kapitalının inkişafı iqtisadiyyatın qlobal sistemə uğurlu inteqrasiyası və ölkənin beynəlxalq rəqabətdən daha effektli faydalanması prosesində ən mühüm şərtlərdən olub, ölkənin təhsil sisteminin başlıca vəzifəsini təşkil edir”.

Strategiya belə bir konseptual əsasdan qaynaqlanır. Burada üç amil ciddi surətdə nəzərə alınıb: birincisi, hələ ilk dəfə prezident seçiləndə İlham Əliyev demişdi: “Mən hər bir azərbaycanlının prezidenti olacağam”, ikincisi, cənab prezident belə bir məqsəd müəyyənləşdirib: “Maddi kapitalı insan kapitalına çevirmək”, nəhayət üçüncüsü: qloballaşma epoxasının – bu labüd dünyəvi prosesin tələbinə uyğun olaraq ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasını sürətləndirilməsi. Bu sonuncu prioritet istiqamət olub innovativ texnologiyaları vaxtında dəqiq və səmərəli tərtbiq üçün şəxsin bilik və bacarıqlarını təkmilləşdirməyə qadir təhsil sistemi yaratmağı zərurətə çevirir.

Ölkədə belə təhsil sistemi üçün sosial-iqtisadi bazanın yaradılması strategiyada əsaslı şəkildə ortaya qoyulur.

Dünya səviyyəsində iqtisadi rəqabət aparan dünya siyasətinə təsir imkanlarına malik Azərbaycanın bunun strateji təminatını verən – təhsili dünya səviyyəsinə qaldıra bilən yeni sistemə ciddi ehtiyacı gündəmdə dayanır.

Strategiyada bu başlıca məqsədi hədəfə alan beş düzgün istiqamət nəzərdə tutulur:

1. Bütün təhsil pillələri üzrə kurikulumların təmin olunması;

2. Təhsil sahəsində insan resurslarının müasirləşdirilməsi;

3. Təhsildə nəticələrə görə cavabdeh mükəmməl idarəetmə mexanizmlərinin yaradılması;

4. Tarixin və zamanın tələbinə uyğun uzunömürlü təhsili təmsil edən təhsil infrastrukturlarının yaradılması;

5. Ölkə iqtisadiyyatına uyğun dünya standartları ilə eyni səviyyədə təhsili maliyyələşdirmə modelini – Təhsilin İnkişafı Fondunun yaradlılması.

Bu istiqamətlər qloballaşan – sərhədsiz münasibətlər dünyasında Azərbaycanın dünya iqtisadi prosesləri ilə inteqrasiyasının təminatına imkan verən təhsil sistemini yaratmağa qabildir. Strategiyada bütün bunlar təhsilin məzmunu kimi nəzərdə tutulur.

Dünya səviyyəsində təhsil sisteminin yaradılması təhsil sahəsində beynəlxalq təcrübə və meylləri nəzərdə tutur.

Təhsilin sosial-iqtisadi rolu, daha doğrusu səmərəliliyi ölkənin intellektual potensialını təmin edən peşəkar kadrların hazırlanması ilə bağlıdır. Burada yeni və daha münasib ixtisasların tətbiqini zərurətə çevirir. Təhsilin keyfiyyəti innovativ vasitələrin, yeni texnologiyaların zamanında tətbiqi ilə yanaşı çevik dəyişə bilən ixtisaslara nail olmağı da nəzərdə tutur.

Strategiyada dünyanın qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsinə əsaslanıb ölkədə təhsilin bir il artırılması – 12 illik təhsilə keçid Ümumi Daxili Məhsulun 3-6 faiz artırılmasına təminat verən amil kimi təqdir olunur. Burada təhsilalanların müxtəlif sosial fəaliyyətə təşviq olunması və bu sahədə innovasiyalara əsaslanan kurikulumların rolu xüsusilə qeyd olunur. Təhsilin keyfiyyətini, xüsusilə kurikulumların məzmununu zənginləşdirən innovativ texnoloji və tədris vasitələri ilə bərabər yenə də müəllim təhsildə başlıca fiqurdur. Bizim fikrimizcə indi müəllim təkcə təhsilverən deyil, həm də təhsili idarə edən başlıca simadır. Strategiyada belə deyilir: “Müəllim amili təhsil alanın öyrətməsi və inkişafı, nailiyyətlərinin monitorinqi prosesində həlledici rol oynayır. Təhsilalanın savadlı və səriştəli şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri müəllimin akademik bacarığından, tədris təcrübəsində və peşəkarlıq səviyyəsindən xeyli asılıdır”. Biz belə hesab edirik ki, heç bir innovativ texnologiya, heç bir texniki vasitə müəllimlə şagird, müəllimlə tələbə arasında canlı ünsiyyəti əvəz edə bilməz. Qarşlıqlı psixoloji anlaşılma xüsusilə humanitar elmlər sahəsində, bədii – yaradıcılıq təhsilində müvəffəqiyyətin rəhnidir. Ən mükəmməl kompyuter belə müəllimin şagirdə və tələbəyə canlı psixi-emosional təsirini əvəz etməkdə acizdir. Müəllimin gözünün şüası, sözünün duası, təbəssümü bütün texnologiyalardan güclüdür. Strategiyada təhsilin idarə olunmasına xüsusi önəm verilir. İstər orta məktəbdə, istərsə də ali məktəbdə mükəmməl təhsil almış, Şərq və Avropa milli-mənəvi dəyərlərini dərindən mənimsəmiş, müstəqil maarifçilik görüşlərinə malik, mənəvi-əxlaqi cəhətdən təmiz, nəfsinə qalib gəlməyi bacaran vətənpərvər şəxsiyyət və ziyalı dayanmalıdır. Strategiyanın “Təhsil sisteminin başlıca vəzifələri” bölümündə belə bir müddəa var: “ – məsuliyyətini dərk edən, demokratiya prinsiplərinə və xalqının milli ənənələrinə, insan hüquq və azaqlıqlarına hörmət edən, azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olan, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirmək”. Belə vətəndaş yetişdirən təhsil müəssisəsinin professor-müəllim heyəti bu xüsusiyyətlərə malik olmalıdır, çünki hər bir təhsil müəssisəsi millətin və dövlətin intellektual sərvətidir.

Qloballaşma dövrünün tarixi-fəlsəfi tələblərinə cavab verən yeni təhsil strategiyası intellektual təfəkkürə dayaqlanan fəal, vicdanlı, professional təhsil işçisi tələb edir.

Strategiyada deyilir: “Ölkədə təhsilin müasir tələblərə cavab verən normativ hüquqi bazası yaradılmışdır”. Bu bazaya uyğun kadr islahatlarının aparılması ciddi surətdə ləngiyir. Strategiyada iki ciddi məsələ də diqqəti cəlb edir: 1) “Ali və ümumi təhsil üzrə dərsliklərin elmi və metodiki baxımdan təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır”. 2) “Ali təhsil müəssisələri məzunlarının tərkibi iqtisadiyyatın tələbatları ilə tam uzlaşmır”.

Təqdim olunan sənəddə Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasının əsas məqsədi belə formulə olunur: “Strategiyanın məqsədi ölkədə səriştəli təhsil verənlərə, ən yeni texnoligiyalara əsaslanan infrastruktura malik, keyfiyyət nəticələri və əhatəliliyinə görə dünya ölkələri sırasında qabaqcıl mövqe tutan təhsil sistemi iqtisadi cəhətdən dayanıqlı və dünyanın aparıcı təhsil sistemlərinin standartlarına uyğun olmalıdır.

Strategiyanın reallaşdırılması təhsilin məzmununun, kadr hazırlığının, təhsili idarəetmə sisteminin və təhsil ifrastrukturunun qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə və Azərbaycanın inkişaf kompaniyasına uyğun yenidən qurulmasına imkan verərək, ölkədə biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın bərqərar olmasını, informasiya cəmiyyətinin təşəkkülünü və ölkənin davamlı inkişafını təmin edəcəkdir”.

Göründüyü kimi strategiyanın məqsədi konseptual xarakter daşıyır və kordinal istiqamətlərə, məqsədyönlü prioritetlərə malikdir. Lakin burada strateji istiqamətlər müəyyənləşərkən qeyri-müəyyən, anlaşılmaz müddəalar da vardır. Məsələn, “strateji istiqamətlər”in 1-ci maddəsində nəyin nəzərdə tutulduğu anlaşılmır: “Səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü (?) təhsil məzmununun (?) yaradılması”.

Strategiyanın “strateji hədəflər və tədbirlər” sistemi əsasən məqsədyönlüdür. Əlbəttə, “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın tətbiq mexanizmi tarixin tələbi ilə dəyişilə və təkmilləşə bilər. O qanundur, fəqət donuq bir eham deyil. Azərbaycan Respublikası iqtisadi, siyasi dövlətçilik sahəsində elə yüksək hədlərə çata bilər, elə beynəlxalq nüfuza malik ola bilər ki, dövlətçiliyimizin təməl daşı olan təhsil strategiya və taktikası da dəyişə, təkmilləşə və inkişaf edə bilər. Bu labüd bir tarixi prosesdir. İndiki halda “Strategiya” tarixin gedişatını, Azərbaycanın dövlətçilik və milli- mental maraqlarını kifayət qədər əhatəli fəlsəfi-pedoqoji baxımdan aydın nəzərə alan konseptual təlimdir.

Strategiyanın tətbiqi zamanı təhsilin sosial-iqtisadi səmərəsini artıra biləcək bir neçə məsələni də təklif etmək olar.

1. Təhsilverənlə təhsilalan arasındakı münasibətlərin daha da təkmilləşdirilməsi bu sahədə innovativ texnologiyalar, mövcud metod təminatının təkcə əmək haqqı şəklində yox, müxtəlif maraqdoğurucu vasitələrlə təkmilləşdirmək;

2. Bədii təhsili dünya standartları səviyyəsinə qaldırmaq üçün onun yerli və beynəlxalq yaradıcılıq təşkilatları ilə əlaqələrini möhkəmləndirmək, teatr, musiqi, kino sənəti, rəssamlıq sahəsində birgə bədii yaradıcılıq mərkəzləri (emalatxanaları) yaratmaq, sərgi və tamaşa mübadilələri aparmaq.

Beləliklə qarşıda duran əsas qayə, strateji hədəf “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası”nın güzəştsiz icrasını reallaşdırmaqdır.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

Filologiya elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2014.- 18 yanvar.- S.20.