Kamal Atatürkün vəfatı münasibəti ilə

Kamal Atatürkün vəfatı heç kimi laqeyd buraxmadı. Bəşəri miqyaslı bir hadisəyə çevrildi. Böyük insanın cənazəsi önündə təkcə göz yaşlarını saxlaya bilməyən türk xalqı sayğı duruşuna dayanmamışdı. Demək olar ki, dünyanın bütün mədəni xalqları bu kədərə şərik çıxmışdılar.

Türk xalqı əbədiyyətə qovuşan böyük övladına, Türkiyənin xilaskarına, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusuna özünün son borcunu yalnız Türkiyə üçün deyil, Qərbi Avropa üçün də səciyyəvi olmayan bir şəkildə verdi.

17 milyonluq xalq təsəvvürə gətirilməsi çətin görünən səmimiyyətlə, bir nəfər kimi milli qəhrəmanının ölümünə ürəyin dərinliklərindən gələn acı göz yaşları axıdırdı. Çünki xalqın son mənzilə yol saldığı həmin məğlubedilməz qəhrəman tənəzzülün dəhşətli illərində tək qəhrəmanlar üçün deyil, bütöv Türkiyə üçün ağlayan türk insanının göz yaşlarını silmişdi.

İyirmi il bundan əvvəl o zamanlar hələ Mustafa Kamal kimi tanınan Kamal Atatürk Versaldakı dünya ağalarının iradəsinə qarşı çıxmağa özündə cəsarət tapmışdı. Bu elə bir zaman idi ki, türk xalqı bir zamanlar möhtəşəmliyi ilə hər kəsi heyrətə gətirən, amma məlum Sevr müqaviləsinin ağır şərtləri altında şərəfsiz duruma salınan Osmanlı imperatorluğunun xarabalıqları altında can çəkişməkdə idi.

Bu elə bir zaman idi ki, türk vətənpərvərlərinin böyük əksəriyyəti sadəlövh şəkildə “dünyanın vicdanını” necə oyatmaq, diplomatik yollarla keçmiş Osmanlı imperatorluğunun tarixən sırf türklərə məxsus torpaqlarının heç olmazsa, bir hissəsinin toxunulmazlığını qorumaq, İstanbul ziyalılarının fikirlərinə o qədər də əhəmiyyət vermədən Türkiyə üzərində Britaniya, yaxud Amerika himayəsi təmin etmək barəsində düşünürdülər. Məhz belə bir zamanda Kamal Paşa aydın və qəti şüarla meydana çıxdı:

“Milli iradəyə əsaslanan, hüquqları məhdudlaşdırılmayan, müstəqilliyi qeyd-şərtsiz qəbul edilən Türkiyə qurulmalıdır”.

Qısa zamanda xalqın milli-azadlıq mücadiləsinə çevrilən məlum Anadolu hərəkatı başlandı. Hər kəsə bəlli olduğu kimi həmin müharibə Antantadan “Kamalın üsyankar quldurlarını sakitləşdirmək üçün” mandat almış işğalçı yunan ordusuna qarşı aparılırdı.

“Üsyankar generalın” şüarı isə “Ölüm, yaxud milli müstəqillik !” idi.

Anadolu kəndlisinin taleyinə yazılan ağlagəlməz yoxsulluq, səfalət və dilənçilik şəraitində üç ildən (əslində Türkiyə 12 ildən çox müharibə alovu içində qarsalanmışdı; Birinci Dünya savaşından əvvəl Balkanlarda hərbi əməliyyatlar aparmağa məcbur olmuş, sonra isə özünün Afrikadakı ərazilərini qorumaq üçün İtaliya ilə üz-üzə gəlmişdi) çox davam edən mübarizə sonda türklərin parlaq qələbəsi ilə başa çatdı. Versaldakı dünya ağalarının hərtərəfli dəstək verdikləri işğalçı yunan ordusu Qərbi Anadolu çöllərində darmadağın edildi. Birinci Dünya müharibəsi zamanı Dardanel boğazından keçib Rusiyanın köməyinə can atan ingilis-fransız desantını öz cəsur strategiyası ilə diz çökdürərək sularda qərq edən Kamalın sərkərdə şöhrətinə “Qazi”, yəni məğlubedilməz adı da əlavə olundu.

Siyasi baxımdan yenidən dirilmiş Türkiyənin yunan cəza ordusunun məhv edilməsi nəticəsində qazandığı hərbi zəfər tezliklə öz beynəlxalq təsdiqini tapdı. Yeni Türkiyə ilə Antanta dövlətləri arasında tarixə Lozanna sazişi adı ilə daxil olan sülh müqaviləsi imzalandı.

Lakin Kamal və onun rəhbərlik etdiyi milli hərəkat özlüyündə böyük olan bu tarixi qələbə ilə kifayətlənmək istəmirdi. Nəticədə xarabazarlığa çevrilmiş yoxsul Anadolu Antantanı öz qərarına yenidən baxmağa məcbur etdi. Az qala bütün dünyanın taleyi ilə istədiyi kimi qəti və iddialı bir şəkildə davranan Antantanı...

Təkcə Türkiyənin yeni sərhədlərini müəyyən etmək hələ yetərli deyildi. Növbədə daha çətin, eyni zamanda daha ciddi və şərəfli vəzifə dayanırdı: geridə qalmış ölkəni müasir sivilizasiyanın şərtlərinə cavab verəcək səviyyəyə qaldırmaq lazım idi. Yalnız belə olduğu təqdirdə müstəqillik uğrunda mübarizənin çoxsaylı qurbanlarına tarix qarşısında haqq qazandırmaq imkanı yarana bilərdi. Yalnız belə bir Türkiyə mübarizələr bahasına əldə etdiyi müstəqilliyi tam qoruyub saxlaya bilərdi.

Yeni, milli Türkiyə köhnəliyin onu əli-qolu vəziyyətdə saxladığı orta əsrlər bataqlığından çıxmaq üçün bütün qüvvələrini səfərbər etməli idi.

Beləliklə, zəfər çalmış milli inqilabın nəhəng fəaliyyəti başlandı. Türkiyə Cümhuriyyəti elan edildi. Mustafa Kamal ölkənin ilk prezidenti seçildi və ömrünün sonuna qədər həmin vəzifədə qaldı.

Bir müddət bundan öncə Türkiyə Cümhuriyyət qurulmasının 15 illiyini qeyd etdi. Tarixən qısa olan bu dövrün yubiley günlərində yekun vurulan hadisələri Avropa xalqlarının tarixində az qala bütöv əsrləri əhatə etmişdi.

Kamal Atatürkün inqilabı sayəsində yalnız Osmanlı sülaləsi tarix səhnəsindən silinmədi. Xilafətlə bağlı qurumların da varlığına son qoyuldu. Bütün həyat tərzi ilə başdan-başa teokratik bir dövlət olan Türkiyə tam dünyəvi dövlətə çevrildi. Pozitivist mövqedə dayanan Türkiyə Cümhuriyyəti insan zəkasının və fikrinin orta əsrlər sxolastikasından, daşlaşmış dini ehkamların buxovundan həmişəlik azad etdi.

Bəşər övladının həyatı mahiyyətini bir kimsənin bilmədiyi alın yazısı – “qismətlə” idarə olunmur. Fərdlərin və xalqların taleyinə hökm edən insan ağlı və iradəsidir. Bu mənada Türkiyənin bütün köhnə təsisatları əsaslı dəyişikliyə məruz qalmışdır. Din hər bir vətəndaşın şəxsi işi elan olunmuşdur. Hüquq sistemi və ədliyyə şəriətin müdaxiləsindən tam təmizlənmişdir. Yeni qanunlar yaradılarkən əsas kimi İsveçrə hüquq kodeksi götürülmüşdür. Türkiyədə qadınların hüquqları sadəcə kişilərlə bərabərləşdirilməmişdir. Təcrübədə onlar daha öncül mövqelərə çıxarılmışdır. İndi türk qadını həyatın və cəmiyyətin bütün sahələrində məsul vəzifələr tutmaqdadır.

Mədəniyyət sahəsində əsl möcüzələr baş vermişdir.

Yaxın Şərqin işıqlı zəkalarının əsrlər boyu qəlblərində yaşatdıqları arzu – ərəb əlifbasının islahı Kamalın zamanında həyata keçirilmişdir. İndi Türkiyə latın əlifbasından istifadə edir. Bir vaxtlar demək olar ki, başdan-başa savadsız kəndlilərdən ibarət Türkiyə əhalisinin böyük əksəriyyəti indi oxuyub-yazmağı bacarır. Milli mədəniyyətə və tarixə yeni istiqamət verilmişdir. Gənclərə elm, incəsənət və texnika sahəsində dünyanın mədəni xalqları ilə ayaqlaşmaq yönündə nəcib hisslər aşılanmışdır.

İqtisadiyyat sahəsində nəhəng addımlar atılmışdır.

Atatürkün gəlişinə qədər yolsuz-izsiz vəziyyətdə olan Türkiyə indi başdan-başa dəmiryolları ilə əhatə edilmişdir. Bataqlıqlar qurudulmuş, kanallar qazılmışdır. Ticarət donanması yaradılmışdır. Sənaye inkişaf etdirilmişdir. Fabrik və zavodların bütöv bir şəbəkəsi qurulmuşdur. Əvvəllər demək olar ki, heç bir sənaye gücünə malik olmayan Türkiyə indi özü kağız, şəkər və digər zəruri tələbat mallarının istehsalçısıdır. Hələ mən ağır sənaye müəssisələri, manufaktura kombinatları haqqında danışmıram. Bütün xarici konsessiyalar dövlət tərəfindən satın alınmışdır. Banklar, kooperativlər, kənd təsərrüfatı kredit cəmiyyətləri açılmışdır. Əməyin və kənd təsərrüfatının qorunması istiqamətində qanunlar hazırlanıb qəbul edilmişdir.

Müasir Türkiyə texniki cəhətdən yaxşı təchiz edilmiş, Avropa tipli təlim görmüş, qismən motorlaşdırılmış və yeni silahlarla silahlanmış orduya malikdir. Türk hərbi donanması bərpa edilmiş, aviasiya yaradılmışdır. Hərbi sənaye istehsalı nizama salınmışdır.

Müharibədən əvvəlki Osmanlı imperiyası ilə müqayisədə əhalisinin sayca xeyli azalmasına baxmayaraq müasir Türkiyə beynəlxalq siyasətdə müqayisəyə gəlməyəcək dərəcədə ciddi çəkiyə malikdir. İlk növbədə Mustafa Kamal müharibədən sonrakı Avropanın ən diqqətəlayiq dövlət xadimlərindən biri kimi özünün böyük şəxsi nüfuzu ilə yeni Türkiyənin mənəvi gücünü əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltmişdir. Digər tərəfdən, ölkə daxilində islahatçılıq siyasətinə geniş yer verən Cümhuriyyət Türkiyəsi Kamal Atatürkün yürütdüyü ardıcıl sülhsevər siyasət nəticəsində həm Balkan bölgəsinin liderinə çevrilmiş, həm də öz sıralarında Yaxın Şərqin “Səədabad paktı” adlı əməkdaşlıq anlaşmasını imzalamış dörd müsəlman dövlətini birləşdirən şərq blokunun memarı kimi çıxış etmişdir.

Bir tərəfdən Avropada daim Balkan dövlətləri ilə, o biri tərəfdən isə Şərqdə İranla münaqişə vəziyyətində olan köhnə Osmanlı imperatorluğunun yerində biz indi bütün Yaxın Şərqdə möhkəm sülhün və siyasi sabitliyin başlıca təminatçısı rolunda çıxış edən yeni Türkiyəni görürük.

Yeni Türkiyəyə göstərilən beynəlxalq etimad və inam özünü onun Qərbi Avropanın mühüm iqtisadi mərkəzləri ilə əməkdaşlığında daha aydın şəkildə büruzə verir. Ağır sənaye sahəsindəki beşillik planına Britaniya kapitalının yaxından cəlb etməklə ilə bir sırada Türkiyə bu yaxın zamanlarda İngiltərə və Almaniyadan da böyük maliyyə kreditləri almışdır.

Kamal Türkiyəsinin uğurla həyata keçirilən xarici siyasəti Qərbi Avropa ölkələri ilə faydalı iqtisadi əməkdaşlığa şərait yaratmaqla bir sırada Lozannada açıq buraxılmış bir sıra siyasi problemləri də ağrısız həll etməyə imkanı vermişdir. Onların sırasına “boğazlar üzərində nəzarət” (Montre) və Aleksandretta sancağı (Xatay əyaləti) ilə bağlı məsələlər daxildir.

Kamal haqqında danışarkən yeni Türkiyənin Sovetlər siyasəti deyilən məsələnin üzərindən sükutla keçmək imkan xaricindədir. Bir çox kənar müşahidəçilərdə belə təəssürat yarana bilər ki, Türkiyə Cümhuriyyəti ilə Sovetlər arasındakı dostluq münasibətləri prinsipial ideoloji əsasa söykənir. Lakin belə mülahizə yürüdənlərin fikirləri Türkiyədə cərəyan edən hadisələrin diqqətli təhlili zamanı heç bir tənqidə dözmür. Kamalizmin əsas mahiyyətini həqiqi milliyyətçilik təşkil edir. Bu nəyin bahasına olursa olsun vətənini dünyanın müasir mədəni millətləri səviyyəsinə yüksəltməyə çalışan Anadolu vətənpərvərinin milliyyətçiliyidir. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün ölkənin demoqrafik cəhətdən gücləndirilməsi də daxil olmaqla ictimai həyatın bir sıra sahələrində nəhəng addımların atılması tələb edilirdi. Kamal son savaşlar nəticəsində əhalisi seyrəlmiş, daha da yoxsullaşmış və geridə qalmış Anadolunun bütün müsəlman və türk dünyasının yükünü öz üzərinə götürməsi ideyasını mümkünsüz sayırdı. Bu məqsədlə də o, düşünülmüş şəkildə panislamizm siyasətindən imtina etmişdi. Belə bir addım öz növbəsində ona hər şeydən öncə Sovetlərlə siyasi əlaqələr yaratmaq imkanı vermişdi. Sovetlər isə məlum olduğu kimi, Anadolunun Avropa imperializmi ilə mübarizəsinin başlanğıcında maraq və mənafeləri türk milli hərəkatı ilə üst-üstə düşən yeganə siyasi qüvvə, yeganə dövlət idi.

Lakin buna baxmayaraq, Türkiyə heç zaman yerli kommunistlərlə mübarizəni dayandırmaq, habelə yorulmaq bilmədən “dost” Ankaranı bolşevikləşdirmək üçün cəhdlər göstərən Moskva İnternasionalının agentlərini təqib etmək niyyətindən əl çəkməmişdir. Ankaranın Moskva ilə siyasi eşqbazlığı lap başlanğıc mərhələdə, hələ Qafqazda bolşevizmin yayılmasının Avropa imperializmi ilə mübarizədə Türkiyənin mövqelərini möhkəmləndirəcəyi fikri zehinlərə hakim kəsildiyi bir vaxtda Ankara-Moskva münasibətləri başda məlum Mustafa Sübhi olmaqla türk kommunistlərinin üzləşdikləri faciəli aqibət nəticəsində yasa döndü. Mustafa Sübhi öz qərargahı ilə Moskvadan Türkiyəyə qayıtdığı zaman Trabzon limanında sulara qərq edildi. Lakin bu qətiyyətli addım da kommunizmin kamalçılığa qarşı gizli mübarizəsinin dayandırılmasına gətirib çıxarmadı. Öz növbəsində Kamal da heç zaman bolşevizmi təqibdən əl çəkmədi.

Hər şeydən şübhələnən Moskvanın Türkiyə hökumətinin yürütdüyü siyasi xəttə hücumları da ara vermir. Kremldə Ankaranın “Avropaya istiqamət götürməsinə” həmişə bir qorxu hissi ilə baxırlar. Türkiyənin təqib etdiyi bu siyasət isə son zamanlar türk-ingilis yaxınlaşması nəticəsində özünü daha aydın şəkildə büruzə vermişdir. Az müddət bundan əvvəl İstanbulun “Sabah” qəzeti Moskvada nəşr olunan “Jurnal de Mosku” məcmuəsinin imperialist dairələrin Anadoluya nüfuz etmələri və bu yolla “Türkiyənin müstəqilliyini təhlükə altına almaları” haqqındakı həyəcan dolu xəbərdarlığına kəskin cavab verməli olmuşdu. “İnsanları milli xüsusiyyətlərə görə fərqləndirmək istəməyən, Vətənə məhəbbət hissindən məhrum olan kosmopolitlərin bizə, türk milliyyətçilərinə milli qürur hissi aşılamaq fikrinə düşmələri yolverilməzdir ”- deyə qəzet yazırdı. Həmin məqalədə daha sonra deyilirdi: “Görünür, Moskvadakı dostlarımızı Almaniya və Britaniyadan aldığımız son kreditlər narahat edir. Axı bu məsələdə bizim Sovet İttifaqı ilə də əməkdaşlığımız olub. Burada hansı təhlükə haqqında söhbət gedə bilər? Biz hələ faşistlərin Türkiyədəki fəaliyyəti barəsində heç bir şey eşitməmişik. Kommunistlərin ölkəmizdə həyata keçirdikləri təxribatçılıq əməlləri barəsində isə çox tez-tez yerli qəzetlərin məhkəmə-cinayət bölməsində müxtəlif xəbərlər oxuyuruq”. Sonda isə qəzet sovetlərə “Türkiyənin daxili işlərinə qarışmamağı” məsləhət görür. Türk müəllifinin dili ilə məqalədə deyildiyi kimi, “biz hətta özlərini dost kimi qələmə verdikləri təqdirdə də başqalarının iç işlərimizə burunlarını soxmalarını xoşlamırıq”.

Kamalizm ideologiyası – milli inqilabçılıqdır. Bu ideologiya qarşısına ümumbəşəri sivilizasiyanın bəhrələrinə qovuşmaq, Avropanın qabaqcıl ölkələrinə çatmaq məqsədini qoymuşdur. Həmin məqsədə yetişmək üçün istifadə olunan metodlarda müharibədən sonrakı totalitar milliyyətçiliyin səciyyəvi xüsusiyyətlərini görmək mümkündür. Təsadüfi deyil ki, Böyük Britaniyanın “Tayms” qəzeti Kamal Atatürkü müharibədən sonra bütün dünyanı bürüyən xaos içərisindən çıxmış ən böyük şəxsiyyətlərdən biri adlandırarkən dövrün başqa heç bir liderinin onun qədər böyük və uğurlu fəaliyyət göstərə bilmədiyini xüsusi qeyd etmişdi.

Kamal Atatürk möcüzəsinin özəllikləri ondadır ki, o, Avropaya qarşı savaş açmaqla bir sırada ölkəsinin avropalılaşdırılması istiqamətində ciddi uğurlar qazandı. Sovetlər İttifaqı ilə siyasi dostluğa əsaslanmaqla bir sırada ölkəsinin daxilində kommunizmin bütün təzahürlərini boğdu. Panislamizm və panturanizm ideologiyasına zərbələr endirməklə bir sırada milli-azadlıq hərəkatını məqsədyönlü və düzgün şəkildə qurmaq nəticəsində Şərqdə yeni Türkiyəyə böyük rəğbət qazandırdı. Bu mənada türk-müsəlman dünyasında Kamal Türkiyəsinə göstərilən hörmət və ehtiram İstanbul sarayının hətta təsəvvürünə də gələ bilməzdi.

Yeni İranda, yeni Əfqanıstanda və digər müsəlman ölkələrində islahatçı meyllər birbaşa Kamal Türkiyəsinin təsiri altında meydana çıxmış və yayılmışdır. Təsadüfi deyil ki, Tehran sarayı Atatürkün ölümündən sonra oyanan Şərqin bu mənəvi rəhbərinin vəfatı ilə əlaqədar ölkədə bir aylıq matəm mərasimi elan etmişdir.

Kamal Atatürkün başqa bir möcüzəsi İstanbuldakı Aya Sofya abidəsi üzərində xaç, yoxsa aypara ucaldılması məsələsini Süleyman peyğəmbərə məxsus müdrikliklə həll etməsidir. Onun qərarı ilə bu möhtəşəm abidənin Bizans mədəniyyəti muzeyinə çevrilməsi qərara alındı. Bu addım bir tərəfdən Atatürkün ağır məğlubiyyətə uğratdığı və indi artıq müttəfiq kimi yeni münasibətlər qurduğu öz faciəsinə göz yaşları axıdan Yunanıstanla münasibətləri nizamlamağa təkan verdi, o biri tərəfdən isə mədəni dünyanın türk liderinin universal zəkasına heyran kəsilməsinə daha bir imkan yaratdı.

Kamaldan sonra Türkiyənin aqibəti necə olacaq?

Həmişə belə hallarda olduğu kimi bu suala cavab vermək üçün onun həyatdan getməsi ilə nə baş verdiyinin və dəfnində necə bir mənzərə yarandığının mahiyyətinə varmaq lazımdır. Mənzərə isə belə idi:

17 milyonluq xalq heyrətamiz birlik nümayiş etdirdi. Əbədiyyətə qovuşan Prezidentinin vəsiyyətini sözbəsöz təkrarlayan türk gəncliyinin qeyri-adi coşqunluğuna heyran qalmamaq mümkün deyildi. Türk gəncliyi heç bir çətinlik və məhrumiyyətə baxmayaraq, istənilən şəraitdə öz böyük rəhbər və atasının qoyub getdiyi ən qiymətli irsi – Türkiyə Cümhuriyyətini göz-bəbəyi kimi qoruyacağını vəd edirdi. Bunun ardınca isə Mustafa Kamal zəkası ilə yaradılmış Konstitusiya maşını heç bir maneə ilə üzləşmədən hərəkətə gəlir. Saat mexanizmi kimi dəqiq işləyən Türkiyə Böyük Millət Məclisi 24 saat ərzində toplanır və Atatürkdən sonra Türkiyənin ikinci adamı sayılan İsmət İnönünü yekdilliklə prezident seçir.

“Simali Kafkasiya –

Severnıy Kavkaz”,

1938, № 55-56, s.19-21

Rus dilindən tərcümə: Vilayət Quliyev

525-ci qəzet.- 2014.- 25 yanvar.- S.15.