M.Ə.Rəsulzadənin tədqiqatçılara məlum olmayan iki əsəri- Milli məsələlər

M.Ə.Rəsulzadə – 130

Azərbaycan Heyəti-Mürəxxəsəsi rəisi Rəsulzadə Əmin bəyin mühüm bəyanatı　

Məlumdur ki, 1918-ci il iyunun II yarısında M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti erməni və gürcü nümayəndələri ilə birgə konfransda iştirak etmək üçün İstanbula getmişdir. Konfransın baş tutmamasına rəğmən M.Ə.Rəsulzadə və nümayəndə heyəti Azərbaycan həqiqətlərini Türkiyə ictimaiyyətinə, rəsmi dairələrinə şərh və izah etmək üçün çox geniş fəaliyyət göstərmişlər. Hətta 1918-ci il iyulun 3-də vəfat etmiş Osmanlı sultanı V Mehmedin dəfn və iyulun 4-də Sultan VI Mehmedin taxta oturması mərasimlərində iştirak etmişdilər. Sentyabrın 6-da M.Ə.Rəsulzadə və onun yoldaşları VI Mehmed tərəfindən qəbul edilmişdi. Azərbaycan və Qafqazdakı vəziyyət Sultana izah edildikdən sonra Sultan bildirmişdir ki, Azərbaycana lazım olan bütün yardımlar ediləcəkdir. M.Ə.Rəsulzadə özü bu barədə geniş və hərtərəfli məlumat vermişdir.

Bu dövrdə İstanbul mətbuatında M.Ə.Rəsulzadə ilə bir sıra müsahibələr də dərc olunmuşdur. Məsələn, İstanbulda nəşr olunan “Yeni məcmuə”nin 25 iyul tarixli 54-cü nömrəsində “Milli məsələlər” rubrikası ilə onun müxbir Halim Sabit bəyin suallarına verdiyi cavablar dərc olunmuşdur. Bu vaxta qədər bu müsahibə tədqiqatçıların nəzər diqqətindən kənarda qalmışdır. Bakıya qayıtdıqdan sonra isə Məhəmməd Əmin bəy İstanbul səyahəti ilə bağlı geniş bir konfrans təşkil etmişdi. O, Rusiyada, İranda, Türkiyədə və Qafqazda bilavasitə şahidi olduğu və ümumiyyətlə, Avropada cərəyan edən hadisələri öz milli təfəkkürünə uyğun şərh etmişdi. Qeyd edim ki, M.Ə.Rəsulzadənin həmin konfransdakı çıxışı “Azərbaycan” qəzetinin 3 nömrəsində (17, 20 və 22 noyabr tarixli 42, 45 və 47-ci nömrələr) “İstanbul səyahəti haqqında Rəsulzadə Məhəmməd Əmin bəyin konfransı” sərlövhəsi ilə dərc olunmuşdur. Bu yazıların əhəmiyyətini nəzərə alaraq onları “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim edirəm.

Beləliklə, darülfünun müdərrislərindən Halim Sabit bəy, möhtərəm Rəsulzadə Əmin bəy əfəndiyə bir məktub göndərmiş, Qafqasiyada, həmçinin bütün Şərq və Şimal türk aləmlərindəki milli cərəyanlar haqqında istizahatda bulunmuş (izahat istəmiş), cavablarının bir qəzetəyə və ya məcmuələrdən birinə verilməsini də rica etmiş olduqlarından Rəsulzadə Əmin bəy əfəndi də məcmuəmizi tənsib (münasib) buyuraraq izahatnamələrini göndərmişlərdir. Böyük bir məmnuniyyətlə eynən dərc ediyoruz.

Soruşulan suallar bunlardır:

1. Qafqasiya müsəlmanları arasındakı siyasi cərəyanlar və firqələr haqqında məlumat.

2. İttihadi-islam cərəyanı nə haldadır?

3. İttihadi-islam ətrafında toplananların sünnilik və şiəlik məsələsinə nəzərləri necədir?

4. Türkçülük cərəyanı nə zaman başladı və bugünki hal və təzahüratı nə yoldadır?

5. Bizim İstanbul qəzetəçilərindən birinin şübhə etdiyi vəchlə sünnilik və şiəlik əqidəsinin türkçülük cərəyanına qarşı ziyanı varmı və bu möhtərəm əqidələr haqq ərbabının bir-birinə yaxınlaşmalarına mane olacaq surətdə var olaraqmı izah ediyor?

lll

Möhtərəm Halim Sabit bəy!

Qafqasiya əhvali-siyasiyyəsi ilə ora əhali-islamiyyəsi haqqında bir takım istizahatı mütəzəmmin (əhatə edən) məktubunuzu Bursaya getmək üzrə aldığımdan cavabını bir az təxirlə yolladığım üçün məzur (üzrlü) görünməmi rica edərim əfəndim.

1. Qafqasiya müsəlmanları arasında ən qüvvətli cərəyan milliyyət cərəyanıdır. Milliyyətpərvərliyin Qafqasiya islamlarınca iki növü təbəllür etməkdədir: türkçülük, islamçılıq. Türkçülüyü tərvic edən qüvvət Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi "Müsavat"dır. Müsavat daha Rusiya hürriyyətinin ibtidasında ikən milli-məhəlli prinsiplər üzərinə qurulu Qoşma Xalq Cümhuriyyəti (Cəmahiri-Müttəfiqəyi-Ənam) əsasını müdafiə etdi. Firqənin nəzəriyyəsi bütün dünyanın milli hökumətlərə təqsim ediləcəyi (bölünəcəyi) həqiqətinə istinad ediyor. Bu firqəcə ideal olaraq böyük bir Turan mütəsəvvirdir. Bu Turan Türk hökuməti-müttəfiqəsi şəklində vücudpəzir ola biləcəkdir. Müsavat firqəsi türkçü olmaqla bərabər, islamiyyətdəki camiəi-diniyyəyi dəxi təqdir edər, beynəlmilliyyəti-islamiyyə fikrinin müdafeidir. İttihadi-islamı o üç yüz milyonluq əfradın ittihadından ibarət bilmək, ona görə mühal (qeyri-mümkün) və xəyaldır. Halbuki mədəniyyəti, hürriyyəti və həyati-siyasiyyəsiylə bərabər diri vücud halına gələn miləli-islamiyyənin mənfəətləri iktizası olaraq ittihadları həm təbii, həm də mümkünül-vüqudur. Bu iki əsasla bərabər Müsavat firqəsi, türkçülüyün də, beynəlmilliyyəti-islamiyyənin də yalnız müasir olmaq və əsrimizdəki fünun və sənaye ilə mücəhhiz bulunmaq (təchiz olunmaq) surətiylə vücudpəzir olacağına əmindir. Bunun üçün də demokratdır, radikaldir. Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək firqənin düsturi-əsasını təşkil edər.

Müsavat firqəsi sosialist bir firqə deyildir; fəqət "şovinist" bir milliyyətçilikdən də uzaqdır. Qafqasiya islamları tərəqqiyyati-iqtisadiyyə nöqteyi-nəzərindən feodalizm halından çıxaraq sərmayədarlıq üsuli-iqtisadına keçiyorlar. Burjua qismi burada bir amili-tərəqqidir. Müsavat firqəsinin tərzi-hərəkəti də iştə bu cəhətə mətufdur (yönəlmişdir). Hüquqi-ənamı muhafizə etmək üzrə firqə tərəqqipərvər bulunan növ-zühur burjua qismilə biletilaf maneyi-tərəqqi bulunan əski feodalizm təsirində bulunan qüvvətlərə qarşı müariz və mübariz bulunmaqdadır. Firqənin bu xüsusiyyəti bilxassə ərazi məsələsinə aid olan proqramından anlaşılır. Firqə əski xan və bəylərin əlində faidəsiz bir surətdə qalan böyük torpaqlar əleyhindədir. Bu kimi ərazinin cəbrən alınıb da möhtac bulunan kəndlilərə paylanması tərəfdarıdır. Fəqət eyni zamanda paylanacaq ərazinin köylünün mülkiyyətinə verilməsini bilxassə iltizam edər. Çünki mülkiyyət əsasının ifasında bir amili-tərəqqi görür. Möhtac olduğu toprağı köylü pulsuz alır. Fəzlə ərazisi müsadirə edilməsi üzündən hasardidə olan torpaq sahibi də təmin olunur, gərək iman etdiyi uzaq əməl, gərək istehsalına çalışdığı yaxın məqsəd və gərək bunların hüsuli üçün tutduğu yol az bir zamanda firqəyə böyük bir əksəriyyət qazandırdı. Gərək Birinci Qafqasiya Müsəlman qurultayında və gərək onu mütəaqibən Moskvada toplanan Böyük Müsəlman qurultayında firqənin tərvic etdiyi nəzəriyyə və təqdim etdiyi siyasi qərarnamələr əksəriyyət qazandı. Milli-məhəlli muxtariyyətlər əsasına müstənid bir Rusiya cümhuriyyəti-müttəfiqəsi haqqındakı mətləbi mütəzəmmin bulunan qərarnamənin Moskva qurultayınca bir əksəriyyəti-qahirə (böyük) ilə qəbulu, Müsavat firqəsinin zəfəri-nihaisini təşkil ediyordu.

Moskvada firqənin əməli-siyasiyyəsinə qarşı mücadilə edən cərəyan, islamçı və mərkəziyyətçi cərəyan idi. Bu cərəyana görə müsəlmanlar bir millətdirlər. İslamın tərəqqisi də Rusiya demokratiyasının tərəqqipərvəranə və mücəddidanə təsirinə bağlıdır. Bunun üçün də ayrı-ayrı türk və ya müsəlman muxtariyəti-milliyyələrinə ərzi-ehtiyac etmədən Moskva və ya Petroqradda milli və mədəni işlərin röyəti üçün bir müsəlman parlamanı dəvətilə iktifa etməli. Başqa xüsuslarda isə Rusiya Cümhuriyyətinin kamilül-hüquq bir vətəndaşı olub qalmalıdır. Moskva müzəffəriyyətindən sonra türkçülüklə ədəmi-mərkəziyyət fikri Rusiya islamları arasında olduqca yol aldı. Müsavat firqəsinin təsiri Qafqasiya daxilindən çıxaraq Volqaboylarına, Krıma, Türküstana qədər nüfuz etdi. Türküstanda xüsusi surətdə şöbələri açıldı. Dağıstanda qəza hövzələri təsis edildi. Qafqasiya Azərbaycanı bulunan Bakı, Gəncə, İrəvan vilayətləri isə az bir zamanda firqə təşkilatlarının şəbəkələrilə əhatələndi. Nəhayət, Bakıda ilk Qafqasiya qurultayını andıracak dərəcə şükuhlu bir firqə qurultayı təsis edildi. Bu qurultayda millətin bütün sünufi-mütərəqqisi iştirak ediyordu. Qurultay nümayəndələrinin nisfindən (yarısından) ziyadəsi köylü və əmələ olaraq zəhmətkeş xalqın nümayəndələri, nisfi-digəri də ürəfa qismi ilə gənclik idi.

Türkiyədəki Türk Ocaqlarının proqramına siyasət dəxi əlavə etsəniz haman Müsavat firqəsi haqqında bir fikir əldə edə bilərsiniz. Müsavat firqəsinin əmrnaməsi boyunca tələb olunan Azərbaycan, Krım, Qırğızıstan, Başqırdıstan, Türküstan muxtariyətləri bu gün yaxşı-pis bir həqiqət halını almış oldu.

Türk federalizmi başda "Açıq söz" olmaq üzrə gərək Qafqasiya və gərək sair yerlərdə nəşr olunan mətbuati-islamiyyənin əksəriyyəti tərəfindən müdafiə olunuyor. Gənclik əksəriyyət etibarilə bu milli firqəyə mənsubiyyəti ilə kəndisinə mənəvi bir qüvvət iktisab ediyordu. Firqənin mərkəzi Bakıda bulunuyordu. Bakı sənaye və ticarət mərkəzidir. Son zamanlarda nüfusi-ümumiyyəsi dörd yüz mini keçməktə olan bu şəhər ticarət və sənayecə çox irəliləmişdir. Burada yüz minə yaxın təkcə əmələ vardır. Bütün Rusiya fabrik və zavodlarına verdiyi neft vasitəsilə Rusiya həyati-iqtisadiyyə və sənayesinin mühərriki məqamında bulunan mədənlərdə çalışan bu say ordusu sosializm fikirlərində çox irəliləmiş olan beynəl-milliyyət fikrinin bir amili-müəssiridir. Əmələdən əlavə burada tüccar və sair mütəvəssit siniflərə mənsub olmaq üzrə dəxi bir çox xaricdən gəlmə ənasir vardır. Böylə ki, əslində bir türk şəhəri ikən Bakı, Amerika şəhərlərinə bənzər əqvam məhşəridir. Böylə ikən şayani-diqqətdir ki, müsəlman əmələsinin əksəri haman Müsavat firqəsinə mənsubdurlar. Bakı əmələsinin haman nisfi müsəlmandır.

Müsavat firqəsi Qafqasiya həyat və şəraiti-islamiyyəsi nöqteyi-nəzərindən bir mərkəz firqəsini təşkil ediyordu. İbtidayi-hürriyyətdə hər yanda təəssüs etməyə başlayan milli komitələrdə bu firqənin bir amili-müəssir olduğu görülüyordu. Hər mərkəz kimi Müsavat iki cinahdan düçari-təərrüz oluyordu. Sağ cinahda "İttihadi-islam" əməli ilə təşəkkül etmiş mühafizəkarlar duruyorlardı. Bunlar əksərən mollalardan, böyük mülkədarlardan, feodalizm ənənatı ilə qəti-əlaqə etmək istəməyən ərbabi-axərdən ibarət idilər. Əvvəlcə "Rusiyada müsəlmanlıq" ünvanilə təəssüs edib nəzəriyyəcə islamiyyətin qövmiyyət prinsiplərinə mütəhəmmil olmadığını iləri sürüyor, türkçülüyü bir təfriqə kimi tələqqi ediyorlardı. Məsaili-ictimaiyyə babında isə müvafiqi-şəri-şərif həll olunacaq deyə işin içindən çıxıyorlardı. Bədə bu firqə "İttihad" ünvanilə adlanmışdır.

Sol cinahda əvvəl başda müsəlman bolşevikləri, daha sonra menşevikləri gəliyor. Üçüncü dərəcədə müsəlman sosialistlər ittifaqı duruyordu. Müsəlman bolşeviklərinin başında doktor Nərimanov durmuşdur. Siyasiyyətcə pək kütah-nəzər olan Nərimanovla arkadaşları rus, erməni və sair beynəlmiləl bolşevik heyətilə təşriki-məsai edərək Müsavatın milliyyətpərvərliyinə qarşı bütün hiddət və şiddətlərilə mübarizə ediyorlardı. Onlar əvvəldə Azərbaycan və sair xüsusi türk və müsəlman muxtariyyətlərinə zidd olub türk müqəddərati-siyasiyyəsinin rus əmələ və köylüsü təqziratından ayrı olmadığını iddia ediyor. Müsəlman əmələsi ilə köylünü ağaları, bəyləri, xanları və onlara xidmət edən "namussuz" əhli-irfan və mühərrirləri tərd və nəfy etməyə dəvət ediyorlardı. Hətta rus bolşevikləri əsas etibarilə müqaddərati-milliyyəyi millətin kəndisi təyin etməyə müvafiqət etməkdə ikən bunlar müsəlman kütləsinin böylə bir təyini-müqəddərat keyfiyyətindən istifadələrinə belə razı olmuyorlardı. Çünki böylə olursa cəmaət avam olduğundan ağaların mövqeyi-iqtidara keçəcəklərini təxminlə müsəlman "müftəxor"unun təğəllübündənsə beynəlmiləl "proletariat" hakimiyyəti daha islahdır, diyorlardı. Bunlar ibtidadan axıra qədər hər növ təşkiati-milliyəyə müariz olub Müsavatı dəxi əksixtilalçı bir qüvvət olmaq üzrə ənzari-əcanibində təşhir etməyə səy ediyorlardı. Böylə ikən bərəkət versin ki, nüfuz və etibarları yalnız kəndilərindən istifadə edən bolşeviklər nəzdinə münhəsir qalaraq, müsəlman kütləsi hüzurunda isə etibar və nüfuzları yoxdu. Əmələ məhəllələrində müsəlman bolşeviklərini müsəlman əmələlər hər zaman ədavətlə qarşılıyorlardı. Bolşevik socialist-demokratlardan sonra sol cinah partilərindən menşeviklər gəliyor. Bunlar dəxi bolşeviklər kimi milliyyət cərəyanını mənfi bir nəzərlə görüyor; fəqət onlar qədər ifrata varmayaraq etidalla hərəkət ediyorlardı. Bunlar da zəif bir mövqedədirlər.

Sol cinaha mənsub olmaq üzrə üçüncü dərəcədə müsəlman sosialistlər ittifaqı gəliyor. Bu müəyyən bir parti deyil, sosialist-məşrəb, radikal düşünən bəzi gənclərin ittihadından ibarət bir uyuşmadır. İçlərində islamçı da var, türkçü də. Bunların sosializmi hər halda milliyyət rəng və ruhuyla məşbudur. Nəzəriyyətcə sosialist olsalar da, əməliyyət və fəaliyyətcə haman milliyyətpərvərdirlər. Bunların Müsavata qarşı vaqe olan tənqidatı digərləri qədər ədavətkaranə deyildir. Məsaili-milliyyədə və əksər məsaili-ictimaiyyədə mərkəz firqəsilə tövfiqi-hərəkət etmək tərəfdarıdırlar. Bu firqələr xaricində bir takım əhalicə məruf cəmaət xadimləri dəxi vardır ki, firqələrin heç birisinə mənsub olmayıb bitərəf namilə məşhur olmuşlardır. Bu bitərəflər dəxi əksərən tərzi-hərəkət etibarilə "müsavatçı" olub əksərən də onunla təşriki-məsai və tövhidi-hərəkətdə bulunmuşlardır. Bu mütəfərrik cərəyanların Qafqasiya müsəlmanları arasındakı dərəcəyi-etibarları isə aşağıdakı adətdən anlaşıla bilər.

Mavərayi-Qafqaz Seymində 44 müsəlman əzadan otuzu Müsavat firqəsilə bitərəflərə, yeddisi sosialist ittifaqına, dördü menşeviklərə, üçü də İttihada mənsub olub içlərində bir nəfər də olsun bolşevik yox idi. Azərbaycan Şurayi-Millisinin firqələrcə təqsimatı dəxi bu haldadır.

Bakı bolşeviklər istilasına keçdikdən sonra mərkəzi təşkilati-siyasiyyələri yağma və tarac edildikdən sonra Qafqasiya əhali-islamiyyəsi bir tərəfdən Bakıda intişar edən mətbuatdan, digər tərəfdən də mütərəqqi və əməlpərvər bir mərkəzi-idarədən məhrum qaldılar. Bu sayədə mühit sağlaşdıqca sağlaşdı ki, bu da nüfuzi-siyasinin radikallardan mühafizəkarlara keçməsini intac elədi. Bunun təsirində olaraq yeni bir takım təşəübati-siyasiyyə görünməyə başladı ki, bunun dərəcəyi-etibar və əhəmiyyətini göstərəcək bir fürsət və vaxt daha zühur etməmişdir.

Cənubi Qafqasiyada həyati-siyasiyyə bu halda ikən, Şimali Qafqasiyada siyasi cərəyanlar bir az başqa bir yolda cərəyan eləmişdir. Burada Əmanət və Müridlik əsasına müstənid dini bir cərəyan çox qüvvət peyda edərək hər şeyi şəriətə tabe etdirmək istəyən bir, müasir bir mədəniyyət üzərinə müntəzəm bir üsuli-idarə təsis ilə bütün dağlıları yaşadıqları şəraiti-həyatiyyənin müştərək mənafeyi üzərinə tövhid etdirməkdən və Şimali Qafqasiya ilə Dağıstandan mürəkkəb bir vəhdaniyyəti-siyasiyyə icadından ibarət digər cərəyanla bərabər bir də Dağlı bolşeviklərdən ibarət üçüncü bir məsləki-qərib vardır. Axırıncı hər yanda olduğu kimi burada da təhribkar bir rol oynamaqdan başqa bir işə yaramaz. Əvvəlincisi isə əsrə uymaz vəhmiyyat ilə möhriqdir. Ortadakı mərkəz cərəyanı isə Şimali Qafqasiya namına hərəkət edən hökuməti təsis edənlərdən ibarətdir. Bunlar birincinin mətləbini tədil ilə təmini-nüfuz və etibar edərək bir həyati-siyasiyyə təsisinə müvəffəq ola biləcək mahiyyətdədirlər. Bolşeviklər xaricində dəxi Şimali Qafqasiya münəvvəranı miyanında Rusiya mütəmayilləri bulunub onlarla təşriki-məsai etmək tərəfdaranı bulunmuşsa da, heç bir zaman kütleyi-nas tərəfindən məzhəri-qəbul olmamış, bolşevik xürucundan sonra isə tamamilə ortadan qaldırılmışdır. Şimdiki halda Qafqasiyanın gərək şimalında və gərək cənubunda olsun Türkiyə təvəccühatından, Türkiyə təmayülatından qüvvətli bir cərəyan təsəvvür olunamaz, qəlbi-millətdən qopan bu arzu adətən ünsüri bir mahiyyət iktisab eləməktədir. Azərbaycan hökumətinin dəvəti üzərinə Gəncəyə gəlmiş olan orduyi-Osmaniyyə komandanı möhtərəm Nuri Paşa həzrətlərinə qarşı əmsalı naməsbuq bir surətdə göstərilən istiqbal, milli gənc şairlərimizdən Ə.Cavad əfəndinin "Niyə gəlmədin?" itabi-aşiqanəsilə xitab elədiyi Türkiyə haqqında bəslədiyi hissiyyatı ilə arzuyi-ümumiyə nə dərəcə sadiq bir tərcüman olduğunu göstəriyordu.

2. İttihadi-islam Qafqasiya üçün artıq bir əməl və arzu şəklindən çıxaraq tətbiqat və əməliyyat məsələsi təşkil eləmişdir. İftiraqi-islam bir çoxlarının düşündüyü kimi məzhəblərin təəddüdündən hasil olma bir məsələ deyil, bəlkə ərbabi-məzahib arasındakı ədəmi-təhəmmül və yekdigərinə qarşı ibraz olunan ehtiramsızlıq məsələsi idi. Hürriyyəti-məzahib hürriyyəti-vicdan məsələsidir. Əhli-məzahib arasında müsahilə və ehtiram mövcud olursa ixtilaf vaqe olsa da rəhmətlik olur. Bu hal Qafqasiyada tamamilə hasil olmuşdur. İndiki halda Qafqasiyada şiələr də var, sünnilər də; fəqət şiə və sünni məsələsi yoxdur.

3. Şiəlik və sünnilik birər ictihad məsələsidir. Qafqasiya ittihadçılarınca ictihadlar möhtərəm tutulmalı, kimsə kəndi ictihadından dolayı müaxizə edilməməlidir. İttihadı tövhidi-məzahib şəklində tələqqi edib də Qafqasiya ittihadçılarından bəzi müfritləri sünniliyi də şiəliyi də inkar edərək: "Mən nə sünni, nə də şiə deyil, islamam" deyənlər varsa da, inad və təəssüb olmayınca fürunun (şöbələrin) əsli unutdurmayacağına qane olanlar və ittihadın hüsuli üçün yalnız təəssübün ortadan qalxmasıyla iktifa edənlər daha çoxdur.

4. Türkçülük cərəyanı əslinə baxılsa Bakıda yövmi türkcə qəzetələr təsis olunduğu andan etibarən zimni bir surətdə başlanmışdır. Ana dili məktəbi, ana dili yazısı tələb edərkən Qafqasiya cəmaəti-islamiyyəsi haman türkçülüklə süluk ediyordu. Möhtərəm Ağaoğlu Əhməd bəy kəndi "İrşad"ı ilə islam, islam deyə bağırıyor və ittihadi-islamdan bəhs ediyordu isə də bu bir sözdü. Məna etibarilə dönüb dolaşıb islamçılık və türkçülük şəklini alıyordu. 1905-ci ildə Hüseynzadə Əli bəy əfəndi Bakıda nəşr olunan "Füyuzat"ı ilə "Türk qanlı, islam etiqadlı və firəng qiyafətli olalım" derkən daha sərih bulunan "Türkləşmək, İslamlaşmaq, Müasirləşmək" düsturunu ilham etmək istiyordu. Hər nə qədər Əhməd bəylə Əli bəy türkləri təlqin ediyorlardısa da, aşkar türkçülük etdikləri yoxdu. Bu fikir sonradan qüvvət bulmaya başladı. "Türk yurdu"nun yurdçuluğunun Qafqasiya üzərinə təsiri oldu. Nəhayət, "Açıq söz" qəzetəsi yövmi qəzetə olmaq üzrə Qafqasiyada türkçülük cərəyanının vasiteyi-nəşri-əfkarı bulundu. Bir çox gənc şair və mühərrirlərimiz türkçülük məsləkinin müridi kəsildilər. Mehmed Emin bəy türkcəsini hər kəs təqlidə başladı. Bu yolda Cavad bəy nam gənc bir şairimizin "Qoşma" namilə nəşr elədiyi nümunələr, barmaq üsulu şeir yazmada azərbaycanlı türklərin müvəffəqiyyətlərini göstərir. Digər müqtədir şairlərimiz bulunan Hüseyn Cavid əfəndinin dəxi barmaq üsuluyla yazdığı qiymətdar parçaları vardır. Qafqasiya türkçüləri eyni zamanda xalqçıdırlar. Xalq ədəbiyyatını tədqiq edən müdəqqiqlərimiz, həyati-milliyəyi təsvirlə uğraşan mühərrirlərimiz və türklüyü ruhuna yabancı bulunan təsiratdan xilasa çalışan mücahidlərimiz vardır.

Siyasət sahəsində isə türkçülüyün nə dərəcə müəssir olduğu yuxarıda zikr elədiyimdən bir daha təkrara lüzum görmüyorum.

5. Şiəliklə sünniliyin türkçülük cərəyanına ziyanını bilmiyorum. Şiəliklə sünnilik cərəyanlarının türkçülükdən pək çox zərər gördükləri isə meydandadır. İttihadi-islam fikri hər yerdən ziyadə Qafqasiyada ruyi-qəbul gördü. Çünki bu fikir eyni zamanda milliyyət fikrilə də bir gəliyordu. Çünki şiə də, sünni də kəndisinin türk olduğunu dərk etdikcə mucibi-ixtilaf bir şeyi qalmıyor. İkisi də qatı ittihadi-islamçı kəsiliyordu. Doğrusu, məzkur qəzetənin mülahizəyi-məluməsini oxurkən Şimali Azərbaycan türklüyü namına hissiyyatım rəncidə olmuş, ürəyimdə bir acı duymuş idim. Sualınızla məzkur acının ürəyimdə qalmadığına səbəb olduğunuz üçün sizə təşəkkürlər edərim.

Azərbaycan Heyəti-Mürəxxəsəsi rəisi Rəsulzadə Məhəmməd Əmin

"Yeni məcmuə", 25 temmuz (iyul) 1918, №54,

İstanbul, səh. 26-28

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2014.- 28 yanvar.- S.4.