Oxumalı olduğumuz kitab: "Dostoyevski ətrafında
düşüncələr"
Giriş sözü əvəzi
Dostoyevskinin
Ədəbi-memorial muzeyinin önündə (Sankt-Peterburq,
Kuzneçnı döngəsi, 5),
kiçicik foyedə, zirzəmidən birinci mərtəbəyə
qalxan dar pilləkənlərdə və nəhayət, üç göz otaqdan ibarət
taxta döşəməli,
müdhiş bir hüzn duyulan mənzildə
bütün əşyayi-dəlillər, sübutlar olduğu
kimi görünən və göründüyü kimi olan dahi bir
yazıçının yaşamı və taleyindən xəbər
verirdi. Bütün görüb-duyduqlarımın arasında
yaddaşımda hər an ilk olaraq önə çıxan və
ruhumu XIX əsr klassik
rus ədəbiyyatı, mədəniyyəti
ab-havasına kökləyən bir mənzərə var:
muzeyin direktoru Natalya
Dostumbəyovna Aşumbəyovanın
kabinetindəki iş masası.
Kabinet deyəndə ki, məncə, dünya muzeylərində bu, o nadir kabinetlərdəndir ki, qalaq-qalaq kitab əlindən içəridə
ayaq basmağa yer yoxdur. Bəstəboylu, sakit və
iti baxışlı, mərd duruşlu və təmkinli, bəy
əsilli bu qadın məni masa arxasına dəvət etdi.
Kiçik dəyirmi masanın üzərinə rəngləri
solmuş məxmər,
qotazlı bir süfrə salınmışdı.
İlahi! O boyda Dostoyevskini bu boyda kiçik masada necə "yola vermək" olar?! Çox qəribədir, bu
kiçik dəyirmi masa o qəribə əntiq örtüklə
birgə mənə həyəcanımı dəf etməyə,
özgə olan hər şeyin: zamanın, məkanın, dilin, dinin - üstündən birnəfəsə
adlamağa kömək etdi.
Peterburqun
solğun- sarı, terrakot, bozumtul-yaşılı
dam-daşının rəngini, ab-havasını, əhvalını, qəribliyini və qəribəliyini
özündə ifadə edən bu məxmər örtuyun
üstünə böyuk şövqlə Bakı Slavyan
Universitetini təqdim edən bukleti,
jurnalları və çalışdığım
"Klassik rus ədəbiyyatı" kafedrasının iki
böyük aliminin kitablarını qoydum. Qoqol və Dostoyevski
yaradıcılığına həsr olunmuş iki sanballı monoqrafiyanı əlinə
alıb məmnunluqla nəzərdən keçirən muzey
direktorunun "Bakıda hələ rusca danışırlar?
İnsanlara təzyiq etmirlər?" suallarını eşidəndə, özümü
nə XIX əsrdə, nə də
XXI əsrdə hiss etdim. Özümü
yoxluqda, boşluqda, qaranlıqda buldum.
Oxumadığımız kitablar yadıma düşdü, gəzmədiyimiz
yerlər yadıma düşdü, demək istədiklərimizi
deyə bilmədiyimiz anlar yadıma düşdü,görmədiyimiz min-min işlər yadıma
düşdü..."Biz gərək elmi əlaqələrimizi
inkişaf etdirək, siyasətçilər, biznesmenlər
bunu edirlər, elm isə... Mən Bakıda hec vaxt
olmamışam",- deyə Natalya Dostumbəyovna
gizli bir ümidlə mənə baxdı. Onda mən siyasətçi
və ya biznesmen olmaq istədim ...
Bakının
mərkəzində doğulub boya-başa çatmış, indi isə
Avropada yaşayan və çalışan yəhudi əsilli
bir soydaşımız anasına zəng vurub
"yaxşı yaşayırsınız ,deyəsən"
soruşanda, anası, qocaman
professor "hə ,yaxşı ,amma Dostoyevskini
oxumuruq"söyləmişdi .
"Elə ona görə də yaxşı
yaşayırsınız ",- deyə
oğlu cavab vermişdi.
Ağır ittihamdır... dərindən
düşünəndə...
"Dostoyevskini sevmək olarmı?"
Elm şöhrət üçün deyil, sərvət
üçün deyil. Elm əbədi
səadətdir. Alimin
mülkünə baş vurmaq onun yazdığı kitabı
oxumaqdır. Düzgün istiqamətdə gedən, işıqla
gedən alimin kitabı da işıq salır, yol açır, fikrimizi qəlbimizin nuruyla
sınağa çəkir. Doğrunu oxumaq, doğru oxumaq həyata göz açdırır, pisliklərdən
arındırır. Çünki həmişə
qaranlıqdan işığa
can atırıq. Doğulanda da, öləndə də...
Kitablar əlimizdən tutmaq
üçündür.
Bir azərbaycanlı
alimin Dostoyevski haqqında düçüncələrini bilmək
istəyi insan ruhunun əslində cənnət
sorağında keçdiyi, keçmək istədiyi,
keçə bildiyi və ya bilmədiyi yolları dərk etmək
cəhdindən özgə bir şey deyildir.
Dünyanın dərd-sərini səsində ifadə edən
Alim Qasımov müsahibələrinin birində daxilində hər
cür səsləri eşitdiyini, şeytan səsinin fərqində
olduğunu və onunla müharibə apardığını
söyləyirdi. Qələbədən söhbət gedə bilməsə
də, qəbr evinə qədər bu müharibəni
aparacağını deyirdi. "Bəlkə biz bu dünyaya
bu müharibə üçün gəlmişik
,"- dedi böyük Alim. "Axı hər şey rahat yeyib-içməkdən
ibarət ola bilməz. Belə sadə olsa, nəyə
yaşayırıq? Gecə-gündüz var axı, bəs bunlar nə
üçündür?"
Alim Qasımov böyük alim Məmməd Qocayevin
"Cənnət və gözəllik fədaisi"
adlandırdığı Fyodor Dostoyevskini oxuyub öz
düşüncələrini bildirirmiş kimi göründü
mənə. Alimə qulaq asan, onu eşidə bilən, ruhunun
maddi varlığından çəkidə çox-çox
üstün olduğunu görüb sevinən və onu sevən
hər bir kəs "Dostoyevski haqda düşüncələri"
oxuya bilər. Könlü sevgi istəyən,
gecə-gündüzə giriftar olan hər bir azərbaycanlı
"Dostoyevskini sevmək olarmı?" sualına bu kitabda
cavab tapa bilər.
İnsanın
ruhunda şeytana uymamaq gücü var. İman, aman adlandıra
biləcəyimiz insan ruhunu yaşam, tale hekayətləri, tale romanları çərçivəsində
işıqlandıra bilən, birinin və ya birilərinin şəxsində
ümumiyyətlə Adəm övladının qismət-qədərini
obrazlı şəkildə, bədii formada, nəsr
tabloları yaradaraq nəsillərə, əsrlərə
çatdıran yazıçı haqdadır alimin "
Düşüncələri". Düşünə bilənlər
ücün,
düşünüb-daşına bilənlər
üçün bu kitab dəyərli töhfədir.
"Məndən tez-tez Dostoyevskini nəyə görə
sevdiyimi soruşurlar. Mən isə
cavab verirəm ki, Dostoyevskini sevmək mümkün deyil.
Onda belə sual yaranır: bəs məni Dostoyevskiyə
bağlayan nədir?" Gözəllik
axtarışı və möhtəşəmliyə maraq
hisslərini önə cəkən alim kitabın ilk səhifələrində
Dostoyevskinin fəthi məqamlarını
açıqlayır.
L.Qrossmanın
məşhur "Dostoyevski" kitabı ilə başlayan
maraq sonra yazıçının bilavasitə söz dünyasına
müraciətlə, onun tədqiqinin elmi-metodoloji əsaslarını
işləyib təqdim etmək istəyi və səyi ilə
əvəz olunur.
"Dostoyevski
ətrafında düşüncələr" dahi yazıçı
haqda rus dilində bir sıra
ciddi elmi-tədqiqat işlərinin
müəllifi, professor Məmməd
Qocayevin azərbaycanlı oxucuya məhz doğma dilimizdə
ilk, belə demək mümkünsə, böyük müraciətidir.
Bu kitab öz mahiyyəti, üslubu, dili ilə oxucusunu zənginləşdirir, onun
biliklərini, təhlil etmə və mülahizə
yürütmə qabiliyyətini həm
formalaşdırır, həm yönəldir. Dünyada məşhur
olan Dostoyevski fenomeni kitabda çox geniş məsələlər
ətrafında: yazıçının tərcümeyi-halının
əsas məqamlarından tutmuş, yaradıcılıq
yolunun inkişaf xətti , hər biri
böyük hadisə kimi dəyərləndirilən
romanları , onların ideya və mündəricə cəhətləri
- həm elmi, həm mütəxəssis olmayanların diqqət-marağını
cəlb edə biləcək üslubda , sistemli şəkildə
şərh olunur, açıqlanır.
Qeyd
olunduğu kimi ,
qeyri-səlist strukturlu romanlar yazan , mücərrəd və
anlaşılmaz görünən bir yazıçını
səhih, səlist izah etmək onun poetik nəbzini tuta bilməkdən
keçir. Məmməd Qocayev Dostoyevskinin
polifonik mətninin, sözünün ritmini, ahəngini duya bilən
azsaylı filoloq-alimlər sırasındandır. Rusiya
elmi dairələrində dostoyevskişünaslar tərəfindən
böyuk rəğbətlə qarşılanan M.Qocayev bu dəfə
Azərbaycan oxucusu ilə öz düşüncələrini
paylaşır,
onu çox yaxında,
üzbəüz görürmüş kimi ona suallar verir və ya özünə
suallarla müraciət edərək,
onları cavablandırır .
Oxucuya
Dostoyevskini dərindən tanıtmaq,
yaxınlaşdırmaq üçün müəllif
onun yaradıcılığının gizli məqamlarını
Tolstoy, Qoqol, Puşkin, Servantes kimi yazarların, Eynşteyn, Yunq kimi
mütəfəkkirlərin bədii və elmi fikirləri
ilə qarşılaşdırır, geniş bir müşahidə və
müqayisə meydanı acır. Dostoyevski poetikasının əsas qayəsini Məmməd
müəllim dərinlik psixologiyasında görür, o
cümlədən Dostoyevskini Karl Yunqun sonradan yaratmış
olduğu arxetiplər nəzəriyyəsinin bədii kəşfinin
müəllifi adlandırır.
Modernizm və
postmodernizm meyllərinin güclü olduğu zəmanəmizdə
Dostoyevski yaradıcılığına maraq sahəsi də, əlbəttə, geniş
olmaya bilməz. Təhtəlşüur psixologiyasının təsvirini "insan qəlbinin dərinlikləri" adlandıran Dostoyevskinin
yaradıcılığında, müəllifin qeyd etdiyi kimi,
"adi təfəkkürə sığan heç nə
yoxdur, çünki insan və həyat özləri də məntiqə
sığmır". Yazıçınin
dünyaya fərqli hesablama sistemindən yanaşması və
bu baxış bucağı altında üzə
çıxan dünya həqiqətləri bu kitabda məzmunlu,
məntiqli, elmi düşüncəyə dayanaraq
açıqlanır.
İnsan-dünya,insan-Allah münasibətlərini müxtəlif
səslər və səsləşmələr, dialoji
söhbətlər üzərində quran
yazıçının romanlarını alim dini kitablara bənzədir
("zahirən mücərrəd, daxilən sonsuz qədər
mənalı-məzmunlu"), onları "haqdan gələn", "haqdan yaranmış sədalar"
adlandırır.
"Yaradıcılıq
yolu"
"Dostoyevski
ətrafında düşüncələr"
kitabının əsasında yazıçının
yaradıcılığına kompleks yanaşma və M.Qocayevin
işləyib hazırladığı vahid xarakter
konsepsiyası durur. Bu konsepsiyanin əsasını
isə xarakter kateqoriyası təyin edir. M.Qocayev
bu kateqoriyanı yazıçının bədii sistemində
açar rolu oynaya biləcək qədər mühüm hesab
edir. Müəllifin fikrinə görə
, daxili mənəvi və zahiri sosial təsirlərin
dialektik uzlaşması Dostoyevski xarakterlərinin
dolğunluğunu və həqiqiliyini təmin edir. Hətta ən
qeyri-real yaranışa və dünyagörüşə
malik insan xarakteri belə, məsələn, "idiot"
adlandırılan Knyaz Mışkin öz
inandırıcılığı ilə ən real xarakterlər
- İppolit, Roqojin və s. qədər maraqlıdır, mahiyyətcə, əksinə, daha həyati önəm
daşıyır. İki
köməksiz qadını balta ilə qətlə yetirən
qəhrəmanın ("Cinayət və cəza" romanında Raskolnikov)
bu davranışını necə izah etmək olar? Bu cinayətə
hüquqi qiymət vermək, əslində, məsələnin
kökünə varmamaqdır. İnsanin həyatı ehkam və
qanunlarla xilas olub cənnətə çevrilmir. Dostoyevski
romanlarında ideoloq-qəhrəmanlar (Raskolnikov, Kirillov,
İvan Karamazov) hərəsi
bir ömür kitabı yazır və , əslində,
dünya şöhrətli bu rus
yazıçısının bədii düşüncəsində
biri-birinin kitabını oxumayan, Kitaba inanmayan adi bəndələrin,
bizlərin,sizlərin siması canlanır ...bir balta ilə iki
qadını qətlə yetirməmiş olsaq belə ...Haşiyə
cıxaraq, bu məqamda Məmməd müəllimin bir sözünü, istəyini ifadə
etməyə bilmirəm: "Əgər mən gənc olsaydım,"Evanqelie ot
Dostoevskoqo" ("Dostoyevskinin İncili")kitabını
yazardım". Ən mümkünsüz olan bu hal - zamanı
geri çevirmək - baş versəydi, həm bu kitab, həm
də İsa Muğanna həqiqətini söz,
düşüncə tariximizdə iz qoyacaq səkildə təsvir
edən digər bir kitab yaranardı (çox böyük
İsa Muğanna narahatçılığı və
nigarançılığı var Məmməd müəllimin,yeri
gəlmişkən...).
...Qayıdaq
"Düşüncələr"ə. Qeyd edim ki, M.Qocayevin
Dostoyevskiyə yanaşma metodunun mahiyyətini xarakterlərin
ideya-poetik dəyərləndirilməsi təşkil edir.
Kitabda yazıçının yaradıcılıq yolu - XIX əsrin
40-cı illərindən başlayaraq 1881-ci ilə qədər
- üç mərhələyə bölünür. Dostoyevskinin yaratmış olduğu
insan xarakterləri hər üç dövrə (40-cı,
60-cı və 70-80 -ci illər) uyğun olaraq
sosial-psixoloji, ideya-mənəvi
və fəlsəfi-dini prizmadan izlənilir.
"Dostoyevski
ətrafında düşüncələr"in müəllifi
yazıçının ilk əsəri "Yoxsul
insanlar"dan başlayaraq fəlsəfi-dini epopeya olan
"Karamazov qardaşlar"ına qədər
hər biri bədii hadisə kimi qiymətləndirilən
povest və romanları ayrı-ayrılıqda təhlil etmir.
O, yazıçının bədii utopiya və
antiutopiyasını bir nöqtədə birləşdirməyə
çalışır, öz təhlilini vahid prinsip əsasında
qurur: "Üç həlqədən ibarət olan bu
spiralvari inkişaf sanki eyni məzmunlu məqamları müxtəlif, daha yüksək səviyyədə
əks etdirir", - müəllif qeyd edir.
"Dostoyevski bizə nə
verdi?"
İlk növbədə qələm əhli Dostoyevskini
oxumalı və ondan baş açmağı
bacarmalıdır. Ən azı ona görə ki, yazıçı
özü dünya ədəbi təcrübəsini mənimsəmiş
və bununla da öz qələbəsini, müəllifin qeyd etdiyi kimi,
bir növ təmin etmişdir. Dostoyevski
poetikasının sirlərini öz polifonizm nəzəriyyəsində
ifadə etmiş M.Baxtinin məşhur monoqrafiyasını
dilimizə tərcümə etmiş ("M.Baxtin Dostoyevski
poetikasının problemləri. -Bakı,
"Kitab aləmi", 2005, 384 s.) professor, Bakı
Slavyan Universitetində klassik rus ədəbiyyatı
kafedrasına rəhbərlik edən Məmməd Qocayev
Dostoyevski yaradıcılığının tədqiqinin Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişafına xidmət etdiyini təsdiqləyir.
Kitabın son
səhifəsində o yazır:
"Elmdə mənimki, səninki, özününkü,
özgəninki deyilən şey yoxdur. Odur ki,
Dostoyevski irsinin dilimizə tərcüməsi və onun Azərbaycanda
tədqiqi məsələləri milli maraqlarımıza cavab
verən vəzifələrimizdəndir". Qeyd etmək yerinə düşər
ki, son illər ərzində Məmməd müəllim Dostoyevskiyə
marağını xalqına olan sevgisi ilə birləşdirərək "milli çərçivədən
kənara çıxan" dahi yazıçının bədii
və publisistik irsinin dilimizə tərcüməsində
böyük əmək sərf edir. "Yeniyetmə", "Şeytanlar" romanlarından
sonra "Paxla", "Gülməli
adamın yuxusu",
"Ölü evdən qeydlər" və s. əsərlərin tərcüməsi işıq üzü
görmüşdür.
Yazıçının digər əsərləri də
yaxın zamanlarda M.Qocayevin tərcüməsində oxuculara təqdim
olunacaq .
Son
söz əvəzi
Oxumalı
olduğumuz kitab: "Dostoyevski ətrafında
düşüncələr"
Kəmalə UMUDOVA
BSU-nun
"Klassik rus ədəbiyyatı"
kafedrasının dosenti
Giriş
sözü əvəzi
Dostoyevskinin
Ədəbi-memorial muzeyinin önündə (Sankt-Peterburq,
Kuzneçnı döngəsi, 5),
kiçicik foyedə, zirzəmidən birinci mərtəbəyə
qalxan dar pilləkənlərdə və nəhayət, üç göz otaqdan ibarət
taxta döşəməli,
müdhiş bir hüzn duyulan mənzildə
bütün əşyayi-dəlillər, sübutlar olduğu
kimi görünən və göründüyü kimi olan dahi bir
yazıçının yaşamı və taleyindən xəbər
verirdi. Bütün görüb-duyduqlarımın arasında
yaddaşımda hər an ilk olaraq önə çıxan və
ruhumu XIX əsr klassik
rus ədəbiyyatı, mədəniyyəti
ab-havasına kökləyən bir mənzərə var:
muzeyin direktoru Natalya
Dostumbəyovna Aşumbəyovanın
kabinetindəki iş masası.
Kabinet deyəndə ki, məncə, dünya muzeylərində bu, o nadir kabinetlərdəndir ki, qalaq-qalaq kitab əlindən içəridə
ayaq basmağa yer yoxdur. Bəstəboylu, sakit və
iti baxışlı, mərd duruşlu və təmkinli, bəy
əsilli bu qadın məni masa arxasına dəvət etdi.
Kiçik dəyirmi masanın üzərinə rəngləri
solmuş məxmər,
qotazlı bir süfrə salınmışdı.
İlahi! O boyda Dostoyevskini bu boyda kiçik masada necə "yola vermək" olar?! Çox qəribədir, bu
kiçik dəyirmi masa o qəribə əntiq örtüklə
birgə mənə həyəcanımı dəf etməyə,
özgə olan hər şeyin: zamanın, məkanın, dilin, dinin - üstündən birnəfəsə
adlamağa kömək etdi.
Peterburqun
solğun- sarı, terrakot, bozumtul-yaşılı
dam-daşının rəngini, ab-havasını, əhvalını, qəribliyini və qəribəliyini
özündə ifadə edən bu məxmər örtuyun
üstünə böyuk şövqlə Bakı Slavyan
Universitetini təqdim edən bukleti,
jurnalları və çalışdığım
"Klassik rus ədəbiyyatı" kafedrasının iki
böyük aliminin kitablarını qoydum. Qoqol və Dostoyevski
yaradıcılığına həsr olunmuş iki sanballı monoqrafiyanı əlinə
alıb məmnunluqla nəzərdən keçirən muzey
direktorunun "Bakıda hələ rusca danışırlar?
İnsanlara təzyiq etmirlər?" suallarını eşidəndə, özümü
nə XIX əsrdə, nə də
XXI əsrdə hiss etdim. Özümü
yoxluqda, boşluqda, qaranlıqda buldum.
Oxumadığımız kitablar yadıma düşdü, gəzmədiyimiz
yerlər yadıma düşdü, demək istədiklərimizi
deyə bilmədiyimiz anlar yadıma düşdü,görmədiyimiz min-min işlər yadıma
düşdü..."Biz gərək elmi əlaqələrimizi
inkişaf etdirək, siyasətçilər, biznesmenlər
bunu edirlər, elm isə... Mən Bakıda hec vaxt
olmamışam",- deyə Natalya Dostumbəyovna
gizli bir ümidlə mənə baxdı. Onda mən siyasətçi
və ya biznesmen olmaq istədim ...
Bakının
mərkəzində doğulub boya-başa çatmış, indi isə
Avropada yaşayan və çalışan yəhudi əsilli
bir soydaşımız anasına zəng vurub
"yaxşı yaşayırsınız ,deyəsən"
soruşanda, anası, qocaman
professor "hə ,yaxşı ,amma Dostoyevskini
oxumuruq"söyləmişdi .
"Elə ona görə də yaxşı
yaşayırsınız ",- deyə
oğlu cavab vermişdi.
Ağır ittihamdır... dərindən
düşünəndə...
"Dostoyevskini sevmək olarmı?"
Elm şöhrət üçün deyil, sərvət
üçün deyil. Elm əbədi
səadətdir. Alimin
mülkünə baş vurmaq onun yazdığı kitabı
oxumaqdır. Düzgün istiqamətdə gedən, işıqla
gedən alimin kitabı da işıq salır, yol açır, fikrimizi qəlbimizin nuruyla
sınağa çəkir. Doğrunu oxumaq, doğru oxumaq həyata göz açdırır, pisliklərdən
arındırır. Çünki həmişə
qaranlıqdan işığa
can atırıq. Doğulanda da, öləndə də...
Kitablar əlimizdən tutmaq
üçündür.
Bir azərbaycanlı
alimin Dostoyevski haqqında düçüncələrini bilmək
istəyi insan ruhunun əslində cənnət
sorağında keçdiyi, keçmək istədiyi,
keçə bildiyi və ya bilmədiyi yolları dərk etmək
cəhdindən özgə bir şey deyildir.
Dünyanın dərd-sərini səsində ifadə edən
Alim Qasımov müsahibələrinin birində daxilində hər
cür səsləri eşitdiyini, şeytan səsinin fərqində
olduğunu və onunla müharibə apardığını
söyləyirdi. Qələbədən söhbət gedə bilməsə
də, qəbr evinə qədər bu müharibəni
aparacağını deyirdi. "Bəlkə biz bu dünyaya
bu müharibə üçün gəlmişik
,"- dedi böyük Alim. "Axı hər şey rahat yeyib-içməkdən
ibarət ola bilməz. Belə sadə olsa, nəyə
yaşayırıq? Gecə-gündüz var axı, bəs bunlar nə
üçündür?"
Alim Qasımov böyük alim Məmməd Qocayevin
"Cənnət və gözəllik fədaisi"
adlandırdığı Fyodor Dostoyevskini oxuyub öz
düşüncələrini bildirirmiş kimi
göründü mənə. Alimə qulaq asan, onu
eşidə bilən, ruhunun maddi varlığından çəkidə
çox-çox üstün olduğunu görüb sevinən
və onu sevən hər bir kəs "Dostoyevski haqda
düşüncələri" oxuya bilər. Könlü sevgi istəyən, gecə-gündüzə
giriftar olan hər bir azərbaycanlı "Dostoyevskini sevmək
olarmı?" sualına bu kitabda cavab tapa bilər.
İnsanın
ruhunda şeytana uymamaq gücü var. İman, aman adlandıra
biləcəyimiz insan ruhunu yaşam, tale hekayətləri, tale romanları çərçivəsində
işıqlandıra bilən, birinin və ya birilərinin
şəxsində ümumiyyətlə Adəm
övladının qismət-qədərini obrazlı şəkildə,
bədii formada, nəsr tabloları yaradaraq nəsillərə,
əsrlərə çatdıran yazıçı
haqdadır alimin " Düşüncələri".
Düşünə bilənlər ücün, düşünüb-daşına
bilənlər üçün bu kitab dəyərli töhfədir.
"Məndən tez-tez Dostoyevskini nəyə görə
sevdiyimi soruşurlar. Mən isə
cavab verirəm ki, Dostoyevskini sevmək mümkün deyil.
Onda belə sual yaranır: bəs məni Dostoyevskiyə
bağlayan nədir?" Gözəllik
axtarışı və möhtəşəmliyə maraq
hisslərini önə cəkən alim kitabın ilk səhifələrində
Dostoyevskinin fəthi məqamlarını
açıqlayır.
L.Qrossmanın
məşhur "Dostoyevski" kitabı ilə başlayan maraq
sonra yazıçının bilavasitə söz dünyasına
müraciətlə, onun tədqiqinin elmi-metodoloji əsaslarını
işləyib təqdim etmək istəyi və səyi ilə
əvəz olunur.
"Dostoyevski
ətrafında düşüncələr" dahi yazıçı
haqda rus dilində bir sıra
ciddi elmi-tədqiqat işlərinin
müəllifi, professor Məmməd
Qocayevin azərbaycanlı oxucuya məhz doğma dilimizdə
ilk, belə demək mümkünsə, böyük müraciətidir.
Bu kitab öz mahiyyəti, üslubu, dili ilə oxucusunu zənginləşdirir, onun
biliklərini, təhlil etmə və mülahizə
yürütmə qabiliyyətini həm
formalaşdırır, həm yönəldir. Dünyada məşhur
olan Dostoyevski fenomeni kitabda çox geniş məsələlər
ətrafında: yazıçının tərcümeyi-halının
əsas məqamlarından tutmuş, yaradıcılıq
yolunun inkişaf xətti , hər biri
böyük hadisə kimi dəyərləndirilən romanları
, onların ideya və mündəricə cəhətləri
- həm elmi, həm mütəxəssis olmayanların diqqət-marağını
cəlb edə biləcək üslubda , sistemli şəkildə
şərh olunur, açıqlanır.
Qeyd
olunduğu kimi ,
qeyri-səlist strukturlu romanlar yazan , mücərrəd və
anlaşılmaz görünən bir yazıçını
səhih, səlist izah etmək onun poetik nəbzini tuta bilməkdən
keçir. Məmməd Qocayev Dostoyevskinin
polifonik mətninin, sözünün ritmini, ahəngini duya bilən
azsaylı filoloq-alimlər sırasındandır. Rusiya
elmi dairələrində dostoyevskişünaslar tərəfindən
böyuk rəğbətlə qarşılanan M.Qocayev bu dəfə
Azərbaycan oxucusu ilə öz düşüncələrini
paylaşır,
onu çox yaxında,
üzbəüz görürmüş kimi ona suallar verir və ya özünə
suallarla müraciət edərək,
onları cavablandırır .
Oxucuya
Dostoyevskini dərindən tanıtmaq,
yaxınlaşdırmaq üçün müəllif
onun yaradıcılığının gizli məqamlarını
Tolstoy, Qoqol, Puşkin, Servantes kimi yazarların, Eynşteyn, Yunq kimi
mütəfəkkirlərin bədii və elmi fikirləri
ilə qarşılaşdırır, geniş bir müşahidə və
müqayisə meydanı acır. Dostoyevski poetikasının əsas qayəsini Məmməd
müəllim dərinlik psixologiyasında görür, o
cümlədən Dostoyevskini Karl Yunqun sonradan yaratmış
olduğu arxetiplər nəzəriyyəsinin bədii kəşfinin
müəllifi adlandırır.
Modernizm və
postmodernizm meyllərinin güclü olduğu zəmanəmizdə
Dostoyevski yaradıcılığına maraq sahəsi də, əlbəttə, geniş
olmaya bilməz. Təhtəlşüur psixologiyasının təsvirini "insan qəlbinin dərinlikləri" adlandıran Dostoyevskinin
yaradıcılığında, müəllifin qeyd etdiyi kimi,
"adi təfəkkürə sığan heç nə
yoxdur, çünki insan və həyat özləri də məntiqə
sığmır". Yazıçınin
dünyaya fərqli hesablama sistemindən yanaşması və
bu baxış bucağı altında üzə
çıxan dünya həqiqətləri bu kitabda məzmunlu,
məntiqli, elmi düşüncəyə dayanaraq
açıqlanır.
İnsan-dünya,insan-Allah münasibətlərini müxtəlif
səslər və səsləşmələr, dialoji
söhbətlər üzərində quran
yazıçının romanlarını alim dini kitablara bənzədir
("zahirən mücərrəd, daxilən sonsuz qədər
mənalı-məzmunlu"), onları "haqdan gələn", "haqdan yaranmış sədalar"
adlandırır.
"Yaradıcılıq
yolu"
"Dostoyevski
ətrafında düşüncələr"
kitabının əsasında yazıçının
yaradıcılığına kompleks yanaşma və M.Qocayevin
işləyib hazırladığı vahid xarakter konsepsiyası
durur. Bu konsepsiyanin əsasını isə
xarakter kateqoriyası təyin edir. M.Qocayev
bu kateqoriyanı yazıçının bədii sistemində
açar rolu oynaya biləcək qədər mühüm hesab
edir. Müəllifin fikrinə görə
, daxili mənəvi və zahiri sosial təsirlərin
dialektik uzlaşması Dostoyevski xarakterlərinin
dolğunluğunu və həqiqiliyini təmin edir. Hətta ən
qeyri-real yaranışa və dünyagörüşə
malik insan xarakteri belə, məsələn, "idiot"
adlandırılan Knyaz Mışkin öz
inandırıcılığı ilə ən real xarakterlər
- İppolit, Roqojin və s. qədər maraqlıdır, mahiyyətcə, əksinə, daha həyati önəm
daşıyır. İki
köməksiz qadını balta ilə qətlə yetirən
qəhrəmanın ("Cinayət və cəza" romanında Raskolnikov)
bu davranışını necə izah etmək olar? Bu cinayətə
hüquqi qiymət vermək, əslində, məsələnin
kökünə varmamaqdır. İnsanin həyatı ehkam və
qanunlarla xilas olub cənnətə çevrilmir. Dostoyevski
romanlarında ideoloq-qəhrəmanlar (Raskolnikov, Kirillov,
İvan Karamazov) hərəsi
bir ömür kitabı yazır və , əslində,
dünya şöhrətli bu rus
yazıçısının bədii düşüncəsində
biri-birinin kitabını oxumayan, Kitaba inanmayan adi bəndələrin,
bizlərin,sizlərin siması canlanır ...bir balta ilə iki
qadını qətlə yetirməmiş olsaq belə ...Haşiyə
cıxaraq, bu məqamda Məmməd müəllimin bir sözünü, istəyini ifadə
etməyə bilmirəm: "Əgər mən gənc olsaydım,"Evanqelie ot
Dostoevskoqo" ("Dostoyevskinin İncili")kitabını
yazardım". Ən mümkünsüz olan bu hal - zamanı
geri çevirmək - baş versəydi, həm bu kitab, həm
də İsa Muğanna həqiqətini söz,
düşüncə tariximizdə iz qoyacaq səkildə təsvir
edən digər bir kitab yaranardı (çox böyük
İsa Muğanna narahatçılığı və
nigarançılığı var Məmməd müəllimin,yeri
gəlmişkən...).
...Qayıdaq
"Düşüncələr"ə. Qeyd edim ki, M.Qocayevin
Dostoyevskiyə yanaşma metodunun mahiyyətini xarakterlərin
ideya-poetik dəyərləndirilməsi təşkil edir.
Kitabda yazıçının yaradıcılıq yolu - XIX əsrin
40-cı illərindən başlayaraq 1881-ci ilə qədər
- üç mərhələyə bölünür. Dostoyevskinin yaratmış olduğu
insan xarakterləri hər üç dövrə (40-cı,
60-cı və 70-80 -ci illər) uyğun olaraq
sosial-psixoloji, ideya-mənəvi
və fəlsəfi-dini prizmadan izlənilir.
"Dostoyevski
ətrafında düşüncələr"in müəllifi
yazıçının ilk əsəri "Yoxsul
insanlar"dan başlayaraq fəlsəfi-dini epopeya olan
"Karamazov qardaşlar"ına qədər
hər biri bədii hadisə kimi qiymətləndirilən
povest və romanları ayrı-ayrılıqda təhlil etmir.
O, yazıçının bədii utopiya və
antiutopiyasını bir nöqtədə birləşdirməyə
çalışır, öz təhlilini vahid prinsip əsasında
qurur: "Üç həlqədən ibarət olan bu
spiralvari inkişaf sanki eyni məzmunlu məqamları müxtəlif, daha yüksək səviyyədə
əks etdirir", - müəllif qeyd edir.
"Dostoyevski bizə nə
verdi?"
İlk növbədə qələm əhli Dostoyevskini
oxumalı və ondan baş açmağı
bacarmalıdır. Ən azı ona görə ki, yazıçı
özü dünya ədəbi təcrübəsini mənimsəmiş
və bununla da öz qələbəsini, müəllifin qeyd etdiyi kimi,
bir növ təmin etmişdir. Dostoyevski
poetikasının sirlərini öz polifonizm nəzəriyyəsində
ifadə etmiş M.Baxtinin məşhur monoqrafiyasını
dilimizə tərcümə etmiş ("M.Baxtin Dostoyevski
poetikasının problemləri. -Bakı,
"Kitab aləmi", 2005, 384 s.) professor, Bakı
Slavyan Universitetində klassik rus ədəbiyyatı
kafedrasına rəhbərlik edən Məmməd Qocayev
Dostoyevski yaradıcılığının tədqiqinin Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişafına xidmət etdiyini təsdiqləyir.
Kitabın son
səhifəsində o yazır:
"Elmdə mənimki, səninki, özününkü,
özgəninki deyilən şey yoxdur. Odur ki,
Dostoyevski irsinin dilimizə tərcüməsi və onun Azərbaycanda
tədqiqi məsələləri milli maraqlarımıza cavab
verən vəzifələrimizdəndir". Qeyd etmək yerinə düşər
ki, son illər ərzində Məmməd müəllim Dostoyevskiyə
marağını xalqına olan sevgisi ilə birləşdirərək "milli çərçivədən
kənara çıxan" dahi yazıçının bədii
və publisistik irsinin dilimizə tərcüməsində
böyük əmək sərf edir. "Yeniyetmə", "Şeytanlar" romanlarından
sonra "Paxla", "Gülməli
adamın yuxusu",
"Ölü evdən qeydlər" və s. əsərlərin tərcüməsi işıq üzü
görmüşdür.
Yazıçının digər əsərləri də
yaxın zamanlarda M.Qocayevin tərcüməsində oxuculara təqdim
olunacaq .
Son söz əvəzi
Dostoyevskinin Ədəbi-memorial muzeyində özümü valideynlərimin , müəllimlərimin, doğulub boya-başa catdığım məmləkətin və böyük Azərbaycanın ən qürurlu, şərəfli təmsilçisi hiss etdim. Bu hissi, gücü mən özümlə apardığım kitablardan aldım. T.A.Kasatkina, B.N.Tixomirov kimi ən müasir tədqiqatçılarla qısa bir söhbət də edə bildim. Yaşlı, təcrübəli alimlərin öz gənc həmkarlarına qarşı çox isti və qayğıkeş münasibətlərini müşahidə etdim. "Dostoyevski və dünya mədəniyyəti" adlı ənənəvi konfransda qonaq kimi iştirak etmək fürsətim oldu... Oxumadığımız kitablar yadıma düşdü, gəzmədiyimiz yerlər, demək istədiklərimizi deyə bilmədiyimiz anlar, görmədiyimiz min-min işlər yadıma düşdü... elmə, Azərbaycana, mədəniyyətimizə təmənnasız xidmət naminə ...
Dostoyevskinin Ədəbi-memorial muzeyində özümü valideynlərimin , müəllimlərimin, doğulub boya-başa catdığım məmləkətin və böyük Azərbaycanın ən qürurlu, şərəfli təmsilçisi hiss etdim. Bu hissi, gücü mən özümlə apardığım kitablardan aldım. T.A.Kasatkina, B.N.Tixomirov kimi ən müasir tədqiqatçılarla qısa bir söhbət də edə bildim. Yaşlı, təcrübəli alimlərin öz gənc həmkarlarına qarşı çox isti və qayğıkeş münasibətlərini müşahidə etdim. "Dostoyevski və dünya mədəniyyəti" adlı ənənəvi konfransda qonaq kimi iştirak etmək fürsətim oldu... Oxumadığımız kitablar yadıma düşdü, gəzmədiyimiz yerlər, demək istədiklərimizi deyə bilmədiyimiz anlar, görmədiyimiz min-min işlər yadıma düşdü... elmə, Azərbaycana, mədəniyyətimizə təmənnasız xidmət naminə ...
Kəmalə UMUDOVA
BSU-nun "Klassik rus ədəbiyyatı" kafedrasının dosenti
525-ci qəzet.-
2014.- 30 yanvar.- S.7.