Ləyaqətlər və qüsurlar tarixin sınmayan güzgüsündə

(Əvvəli 20 mart sayımızda)

İmperatorların dövründə isə əxlaqsızlıq vakxanaliyası başlandı və getdikcə daha biabırçı formalar kəsb etməyə başladı. Əvvəlki şəhvət macəralarına baxmayaraq, əxlaqın keşiyində dayanması ilə öyünən Avqustdan sonra imperator Tiberi qoca vaxtında Kapri adasında əxlaqsızlıq yuvası quraraq, cavan qızlarla və oğlanlarla kef edirdi. Kaliqula öz bacıları ilə, Neron öz anası ilə intsest – qanqarışdırıcı əlaqəyə girmişdi.

Onlara qədər qan yaxınlığı əlaqələri və nikah yalnız qullara məxsus idi. Hər cür məhrumiyyətlərin acığına onlar bunun fərqinə varmırdılar və heç olmazsa bu sferadakı sərbəstliklərindən təsəlli tapırdılar.

İmperator Klavdinin arvadı Messalina təkcə pozğunluq rəmzi olaraq qalmırdı, dövlətin qüvvədə olan qaydalarına ağır zərbə vurmaqdan da çəkinmirdi. O, başqa bir fahişə qadınla bir sutka ərzində pozğunluq marafonunda yarışa girməklə kifayətlənməyib, imperator əri sağ ola-ola, yalnız şəhərdən kənarda olmağına görə, nümayişkaranə şəkildə Sili adlı qəşəng kübar oğlana ərə getmişdi. O, yəqin ki, imkan olsaydı heç qədim yunan mifologiyasındakı Kritə Minotavrı doğub bəxş edən Pasifayanın da biabırçı hərəkətinin təqlidindən çəkinməzdi. Küt Klavdi isə nə baş verdiyini anlamırdı, axı o, ağıldan zəif idi. Uşaq vaxtı onu çirkin hesab edən anası mübaliğəyə yol vermədən demişdi ki, təbiət onu yaratmağa başlasa da, bu işi başa çatdırmamışdı. Ona görə də səfeh imperator arvadı barədə bu xəbəri eşidəndə qorxuya düşərək, özünün hələ vəzifədə qalıb-qalmadığını da soruşmuşdu.

Ərinin razılığı olmadan Messalina öldürüldükdən sonra, gənc dul qadın olan Aqrippina oğlu Neronu hakimiyyətə gətirmək üçün öz doğma əmisi olan həmin imperatora ərə getməyə nail olmuşdu. Roma qanunları belə izdivacı qadağan etsə də, Aqrippinanın qurduğu tələ hesabına senatorlar iradəsiz Klavdini belə biabırçı nikaha girməyə məcbur etmişdilər. Messalinanın açıq fahişəliyinə dözən imperator özü də cavan qardaşı qızının məlahətindən və saraya gəlib tez-tez onu guya qardaşı qızı kimi öpməsindən, şirnikləndirməsindən yayına bilmirdi. Sonralar yəqin ki, öz təzə arvadı Aqrippinanın iştirakı ilə Klavdi zəhərlənib öldürüldükdə, bu qadının planı baş tutdu və oğlu yeniyetmə Neron taxt-taca çıxdı.

Neronun qısa ömrü əsl əxlaq pozğunluğu müntəxəbatı hesab oluna bilərdi. O, qıza evləndiyi kimi, cavan oğlana da ərə getmişdi. Ümumiyyətlə o, zinakarlıqda heç bir hədd tanımırdı.

Mark Avreli kimi nəcib imperatorun və böyük filosofun oğlu olan Kommod (161-192-ci illər) taxt-taca çıxdıqdan sona hər cür əllaməliklərlə məşğul olurdu, öz bacısı ilə intim yaxınlıq edirdi. Qladiator döyüşlərində bilavasitə iştirak edirdi. O qədər həyasızlaşmışdı ki, Romanın adını dəyişib, şəhərə öz adını vermək istəyirdi.

14 yaşında imperator olan Eloqobal (204-222-ci illər) daha çox öz pozğunluğu ilə “şöhrət” tapmışdı. Bu səfeh yeniyetmə dövlətin pulunu israf edir, əxlaqsızlıq orgiyaları təşkil edirdi. Sələfi Neron kimi qeyri-ənənəvi cinsi oriyentasiyasına görə ən eybəcər pozğunluqdan həzz alırdı.

Bu həmin Roma idi ki, burada vaxtilə bir kübar qadının çarın oğlu tərəfindən zorlanmasına görə qiyam qalxmış, xalq qisas naminə təkcə çar Məğrur Tarkvinini və onun ailəsini şəhərdən qovmaqla kifayətlənməmiş, həm də monarxiyanı bütünlüklə ləğv etməklə etruskların ağalığına da (son üç Roma çarı etrusk idi) son qoymuşdu. Bu hadisə b.e.ə. 510-cu ildə baş vermişdi və bu vaxt Romada hakimiyyətin respublika forması qurulmuşdu. Zorlanan qadın Lukretsiya nə baş verdiyini atasına, ərinə və onların dostlarına söylədikdən sonra, digər ərli qadınlara qeyri-bakirəlik, namussuzluq nümunəsi olmaqdansa, özünü intihar etmək yolunu tutmuşdu. Namuslu bir qadın kimi, ləyaqətini itirmiş olmaqdansa, öz həyatına qəsd etməyi seçən Lukretsiya bir təmiz və cəsarətli qadın modelinə, simvoluna çevrildi. Əxlaqsızlığa yol verən çar oğlu Sekst isə atası ölkədən qovulduqdan sonra öz köhnə düşmənləri tərəfindən qətlə yetirildi. Çarın devrilməsi və yeni quruluşun yaranması ilə Respublika erası meydana gəldi və onun ömrü beş əsr davam etdi.

Roma respublikasında əxlaqsızlığa aparan xırda şlüzlərin də bağlanmasına fikir verilirdi, qadına qarşı ehtiras yaradan cəhətlər belə, diqqətdən yayınmırdı.

Qadınların zinətə, dəbdəbəyə marağını zəiflətmək üçün də bir sıra tədbirlər həyata keçirildi. İkinci Puniya müharibəsi dövründə (b.e.ə. 218-201-ci illər) romalılar Oppian qanununu qüvvəyə mindirdilər. Bu qanunun prinsiplərindən əsas məqsəd qadınların malik ola biləcəkləri bəzəklərin sayını məhdudlaşdırmaq və həm də onların paltarlarının sayını azaltmaq idi. Böyük Katon bu qanunun ləğv edilməsini tələb edən və ona qarşı çıxan qadınlar barədə kəskin çıxışlar edirdi. O deyirdi ki, “Bizim əcdadlarımız heç bir qadına, hətta onun şəxsi işində də mühafizəsiz davranmağa icazə vermirdi. Onlar istəyirdilər ki, bunu da qadınlar atalarının, qardaşlarının, ərlərinin nəzarəti altında etsinlər”. Kişilərə müraciət edərək deyirdi ki, “Onlar sizinlə bərabər olmağa başlayanda sizdən üstün olacaqlar”, sonra davam edirdi: “Əgər qanun arvadının xərclərinə məhdudiyyət qoymağı kəsirsə, sən heç vaxt bunu bərpa edə bilməyəcəksən”.

İslam dininin beşiyi başında dayanan Məhəmməd peyğəmbər də sadə həyat tərzinə üstünlük verdiyi kimi, dəbdəbənin əleyhinə idi. Ona görə də İslamın ilk illərində müsəlmanlar arasında ipək paltar və qızıl bəzək şeylər yasaq sayılırdı.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, antik dövrlərdə insan bədəninə münasibət də az əhəmiyyət daşımırdı. Yunanların və romalıların çoxuna görə insan bədəni gözəllik, sevinc və həzz mənbəyi hesab olunurdu. Qədim yunan heykəllərində və rəngkarlığında qadın və kişi bədəninin mütənasibliyi, hər cinsin özünəməxsus cazibədar cizgiləri xüsusilə nəzərə çarpdırılırdı. İstər “Miloşlu Venera”da və ya “Disk atan” heykəlində bədənin ilham mənbəyi olması aydın surətdə özünü büruzə verir.

Sonralar isə xristian dininin təsiri altında, əlbəttə, Renessansa qədər bədənə münasibət xeyli dəyişikliyə məruz qaldı. Xristianların çoxu bədənə, ruhən Allaha birləşmək yolunda bir maneə kimi baxırdılar. Onlar elə bil ki, məşhur Orfeyin mahnısındakı “Bədən (soma) ruh üçün qəbirdir (sema-dır)” sözlərinin həyati refren kimi qəbul etmişdilər. Cinsi yaxınlıqdan imtina isə canın istəkləri üzərində qələbə hesab olunurdu və beləliklə, müqəddəsliyə yol açılırdı. Qədim yunanlarda isə əksinə, intim yaxınlıqdan imtina bir cəza növü hesab olunurdu. Yunan komediyasının atası Aristofanın (b.e.ə. 445-385-ci illər) “Lisistrata” pyesində Afina qadınları ərlərini müharibədən çəkindirmək üçün sülh bərpa edilənə qədər onlarla intim yaxınlıqdan imtina etməyə söz vermişdilər.

Eyş-işrət, əyləncə, kef ən möhkəm adamları da zəiflədir, onların ruhuna xətər toxundurmamış qalmır. Bu cəhət nəzərə alındıqda, bəlkə də erkən xristianların mövqeyinə o qədər də tənqidi yanaşmaq istəmirsən. İfrat rahatlığın, həzzlərə uymağın necə qorxulu olduğuna çoxlu misallar gətirmək olar. Hannibalın başçılığı altında Alp dağlarının sıldırım qayalarındakı aşırımları sərt iqlim şəraitində keçən Karfagen ordusunu nə ağır əziyyətlər, nə böyük məhrumiyyətlər, nə də hətta addımbaşı ölüm təhlükəsi belə əyə bilmədiyi halda, Kann qələbəsindən sonra Kapuyada qışı keçirərkən, bu dəfə görmədikləri və onlar üçün yad olmaqla, dəbdəbə xarakteri daşıyan həzzlə dolu günlər, bura qadınların iştirakı ilə olan məclislər də daxil idi, döyüşçülərin bədənini və ruhunu ciddi zəifləməyə məruz qoydu.

Qədim Romanın tarixi isə göstərdi ki, dövlət özünün qədim nəcib ənənələri, ləyaqətləri və dəyərləri ilə vidalaşdıqca, ən eybəcər hisslər və ehtiraslar adamların davranışına, həyat tərzinə hakim kəsilir. Acgözlük, tamahkarlıq, sərvət düşkünlüyü artıq təkcə adamların deyil, bütövlükdə cəmiyyətin və dövlətin tənəzzülünü sürətləndirirdi. Romaya öz övladları xəyanət edir, onun respublika adlanan başını kəsməklə cəsədinə təcavüz etmək istəyirdilər. Katilina adlı kübar, ona xidmət göstərən qandan, məkrdən, hiylədən istifadə edərək, özünün iyrənc taxt-tacını qurmaq istəyirdi. O, heç bir mənəvi, əxlaqi hədd tanımırdı, ləyaqəti müdafiə edənlərin hamısını məhv etməyə hazır idi. Respublika quruluşu məhv edildikdə onun bütün qanunları da toza dönməli idi. Ölkədə təvazökarlıq, təmkinlilik, mərdlik əvəzinə həyasızlıq, pulla adamları ələ alma, tamahkarlıq yayılmağa başladı. Respublika quruluşuna qəsd hazırlayan Katilina həyasızlıqla bəyan edirdi ki, “ətrafımdakı gurlayan alovu mən xarabalıqlar altında basdıracağam”. Bu vaxt kasıb adamlar mənəvi cəhətdən pozulduqlarından ümumi xeyir haqqında deyil, öz gözlədikləri şeylər barədə düşünür, arzu etdikləri xoş gələcəyə ümid bəsləyirdilər. Onların çoxu özlərinə ziyan dəyməmək naminə hətta bütöv dövlətin dağılmasına üstünlük verirdilər.

Əxlaqın pozulması Romanı taqətdən salırdı, digər amillərlə birlikdə dövləti və cəmiyyəti məhvə sürükləyirdi. Qədim Romada əxlaq əcdadların adətlərinə, qaydalarına əsaslanırdı, onları bir etalon kimi qəbul edirdi. Roma dünya dövlətinə çevrildiyindən onda alçaq ehtiraslar daha qızğınlıqla cövlan etməyə başladı, acgözlük xüsusi miqyasa yiyələndi. Bu dövrdə iki ehtiras – hakimiyyət hərisliyi və tamahkarlıq çox güclü idi. Bu iki qüsur bütün bəlaların mənbəyinə çevrildi, ilkin səbəbləri oldu. Cəmiyyət uzun bir pozulma yolunu keçməli oldu.

Romanı pozan, dağıdan, məhvə sürükləyən hakimiyyət hərisliyi – ambitio və pul düşkünlüyü – avaritia cəmiyyətə meydan oxuyurdu. Onlardan pul hərisliyi hər cür cinayətlərin və zorakılığın baş alıb getməsinə səbəb oldu. Bizim eranın I əsrinin və II əsrin son onilliklərindən Romanın süqutuna qədər olan dövrün tarixi daha çox dəhşətli cinayətlərin, əxlaq pozğunluqlarının, harınlığın və eyş-işrətin biabırçı təsvirlərinin almanaxı idi.

İmperatorlar elə bil ki, quduz şəhvətdə və qəddarlıqda bir-biri ilə yarışa girmişdilər. Onların pozğunluğu bütün cəmiyyətə pozucu təsir göstərir, sotsiumun bütün hüceyrələrinə yayılırdı. “Nəcib imperatorlar”ın həyata keçirdiyi tədbirlər bu xəstəliyin şiddətini zəiflətsə də, onu sağalda bilmədi, sonra gələnlərin isə bir çoxu əvvəlki yola düşməklə iflas prosesini sürətləndirdilər. Eyş-işrətə qurşanma elə bil ki, nəsil artırmağı da yaddan çıxartdırmışdı. Romanın əhalisi sürətlə azalırdı, paytaxtı müdafiə etmək də çətinləşmişdi, onu qorumağa cavanlar da çatmırdı. V əsrdə Roma əhalisi I əsrə nisbətən yarıbayarı azalmışdı. Ona görə də Romanı işğal etmək barbarlara elə bir çətinlik törətmədi.

Böyük ingilis şairi lord Corc Bayron Romanı xalqların Niobası adlandırırdı. Yunan mifologiyasında Fiva çarının arvadı olan Nioba çox övladı olması ilə öyünürdü. Yalnız iki uşağı olan Leto bunu özünə təhqir kimi qəbul etdi və onun övladları Apollon və Artemida buna görə oxla Niobanın 12 övladının hamısını öldürdülər.

Bu ağır dərddən Nisoba daşa çevrildi. Roma da fəxr etdiyi hər şeyi, övladlarını, hətta öz varlığını da itirdi.

Roma təkcə öz ərazilərini deyil, həm də özünün qiymətli ideyalarını, ruhunu itirdi. Müqəddəs Avqustin yaxşı demişdi ki, əgər Allahın yaratdığı məhv olursa, Romulun da yaratdığı məhv ola bilərdi. Ancaq ruh bədəndən ayrıldığı kimi, Romanın süqutundan min il sonra onun ruhu Renessans adı altında yenidən həyata qayıtdı. Antik dövrdən əxz edilməli olan irs isə bu ruhun böyüklüyünə dəlalət edən humanist ideyalar idi.

Xristianlıq hakim dinə çevrildikdən sonra ailə münasibətlərinin möhkəmliyinə ciddi fikir verməyə başladı. IV əsrdən başlayaraq tselibat – nikahsızlıq qaydası keşişlərin üzərinə də yayılırdı. Bundan əvvəl isə rahiblər buna ciddi riayət etmək nümunəsi göstərirdilər. Onlar qadınların şirnikləndirməsindən, ehtiras alovunun onları qarsacağından qorxub, səhralara, dağlara çəkilir, cəmiyyətdən uzaqlaşaraq mağaralarda yaşayır, əsasən asket (guşənişin) həyat tərzi keçirirdilər. Çünki bakirəlik ən yüksək standart kimi qəbul olunurdu.

Müqəddəs Yeromi (375-420-ci illər) deyirdi ki, “Bakirəlik buğdadırsa, nikah arpadır, zinakarlıq isə inək peyinidir”. O vaxtdan ki, insan inək peyinini yemir, Yeromi onlara arpa çörəyi yeməyi müsaidə edirdi. Din xadiminin sözləri ona əsaslanır ki, iki ayaq üstə gəzən insanın qidası heç də heyvanlarınkından fərqlənmirdi, onlar zülal mənbəyi olan hər şeyi istehlak edirdilər.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 4 aprel.- S.25.