Ləyaqətlər və qüsurlar tarixin sınmayan güzgüsündə

“Özümə gəldikdə mən elmdə məskun olanlardan biri deyiləm. Mən keçmişi sadəcə sevənlərdən və onu ciddi-cəhdlə tədqiq edənlərdən biriyəm”.

Konfutsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Müqəddəs Avqustinin (354-430-cu illər) baxışları da həmçinin cinsi əlaqə arzularına görə xristian kilsəsinin nəzər-nöqtəsini formalaşdırmaqda mühüm əhəmiyyətə malik idi. Erkən xristianlardan çoxu tselibata və ya cinsi fəallıqdan tam uzaqlaşmağa riayət edirdi, bunu müqəddəsliyə çatmaq yolu hesab edirdi. Avqustin inanırdı ki, xristianlar yəqin ki, cinsi əlaqədən imtina edəcəklər, həmçinin belə bir fikri də nəzərə alırdı ki, xristianların çoxu buna qadir deyildir. Ona görə də nikah yaxşı alternativ hesab olunurdu, lakin belə anlamda ki, hətta nikahda da kişi ilə qadın arasında cinsi əlaqə yalnız bir məqsədə – uşaq dünyaya gətirməyə xidmət etməlidir. Tselibatın yüksək idealını qoruyub saxlamaq isə din xadimlərinin üzərində qalmalı idi.

Erkən kilsənin ataları qəbul edirdilər ki, tselibat və cinsi yaxınlıqdan imtina ideal vəziyyət olmaqla, nikahdan da yuxarıda durur. Nəticədə erkən kilsə tədricən din xadimlərinin tselibatına keçdi, baxmayaraq ki, erkən orta əsrlərdə bunu həyata keçirməyə məcbur etməyin qeyri-mümkünlüyü də özünü büruzə verirdi.

Erkən dini atalar həm də bunu vurğulayırdılar ki, tselibata riayət etmək üçün heç də bütün adamların öz intizamı çatmır. Beləliklə, nikah icazə verilənə çevrildi. Müqəddəs Pavel özünün korinflilərə ilk məktubunda qeyd etdiyi kimi: “Bu kişi üçün yaxşıdır ki, qadına toxunmasın. Buna baxmayaraq, zinakarlıqdan uzaqlaşmaq üçün qoy hər bir kişi öz arvadına malik olsun... Mən ancaq evlənməmişlərə və dul qalanlara deyirəm ki, onlar üçün yaxşıdır ki, hətta mənim kimi dözsünlər. Lakin əgər onlar bunu bacarmırlarsa, qoy onlar evlənsinlər; çünki (ehtirasda) yanmaqdansa, evlənmək yaxşıdır”. Kilsə nikaha iki şərdən nisbətən kiçiyi kimi baxırdı. Bu insanın zəifliyinə güzəşt olmaqla, cütlük, cinsi əlaqə və uşaqların olması ehtiyacını ödəyirdi. Ümumən onunla razılaşırdı ki, nikah cinsi yaxınlıq hüququna güzəştə getməkdir. Axı din də bütün insanları təbiətin qanununa tabe olmaqdan uzaqlaşdıra bilməzdi. Təkcə növün artması üçün canlıların əksəriyyətinə xas olan cinsi əlaqə vacib şərt olduğundan, belə ağılsız qadağa bəşəriyyətin inkişafına, çoxalmasına mane olmaqla, onun fiziki cəhətdən sıradan çıxmasına səbəb ola bilərdi. Beləliklə, cinsi əlaqəyə nikah yolu ilə icazə verilirdi, lakin o müddətə ki, bu uşaq törətmək, əmələ gətirmək üçün istifadə edilsin, uşaq yaransın, deməli, həzzə xidmət etməsin.

Kilsənin səylərinə baxmayaraq, bəzi din xadimləri, hətta Roma Papaları da zinakarlıq subyektlərinə çevrilirdilər. 1492-ci ildə Papa seçilmiş VI Aleksandrın (dünyəvi adı Rodriqo Borcia idi, 1431-1503-cü illər) dörd uşağı var idi, qızı Lukretsiya ilə intsest yaxınlıqda olduğu güman edilir. Oğlu Çezare Borcia isə atasından geri qalmayıb, əxlaq pozğunluğunda və törətdiyi qətllərdə ad çıxarmışdı.

Son dövrlərdə isə istər katolik, istərsə də protestant ya pravoslav kilsəsini biabır edən cəhət – kilsə xadimlərinin pedofiliya cinayətlərində iştirak etməsi, azyaşlı qızları və oğlanları əxlaq pozğunluğuna cəlb etməsidir. İnternet də pedofiliyanın, pornoqrafiyanın təbliğatında və yayılmasında olduqca mənfi rol oynayır. Sosial şəbəkə beləliklə sosial bəlanın mənbəyi rolunda çıxış etmək kimi biabırçı bir vəzifəni öz üzərinə götürür.

Elə səhv bir fikir yaranmasın ki, qüsurlar yalnız uzaq keçmişə məxsus idi, sonrakı dövrlər onlarla vidalaşmağı bacarmışdır. Əsla belə deyildir, hətta bəzi xalqlar öz fərdi qüsurlarına malikdir. Jan Jak Russo XVIII əsrdə ona məlum olan iki xalq haqqında yazırdı ki, ingilislərdə məğrurluq xurafatı, fransızlarda isə şöhrət düşkünlüyü xurafatı vardır. Orta əsrlərdə Rusiyaya səfər edənlər bu xalqdan olanların bədəninin və sifətinin gözəlliyini heyranlıqla qeyd edirdilər. Bu ölkəyə 921-ci ildə səyahət edən müsəlman ərəb Volqa çayının sahilində yaşayan ruslar barədə yazırdı ki, “Mən heç vaxt fiziki cəhətdən belə kamil olan xalq görməmişəm.” Fransız markiz Astolf de Kyustin özünün ifşa xarakterli “Rusiya 1839-cu ildə”, rusca tərcümədə “Nikolayevskaya Rossiya” adlanan kitabında həmin cəmiyyətin bütün xüsusiyyətlərini kəskin surətdə pisləsə də, rus qadınlarının çox gözəl olduğunu qeyd edir. Rus yazıçıları A. S. Qriboyedov, N. V. Qoqol, F. M. Dostoyevski və A. P. Çexov isə doğma ölkələrində cəmyyətə və xalqa xas olan qüsurları amansızcasına qamçılayırdılar. M.Y. Saltıkov-Şedrin yazırdı ki, “Əgər mən mürgüləsəm və 100 il sonra yuxudan ayılsam və məndən soruşsalar ki, Rusiyada nə baş verir, mən cavab verəcəyəm: içirlər və oğurlayırlar”. Təəssüf ki, onun gələcək üçün öncəgörməsi düzgün çıxdı. Yazıçının ölümündən bir əsr sonra dağılan SSRİ-nin xarabalıqları üzərində Rusiyada rəhbərliyə gələn, daha çox sərxoşluğu ilə məşhurlaşan Boris Yeltsin ölkəni oğurluqdan da betər, əsl qarət və soyğunçuluq məkanına çevirdi. Onun vurduğu ağır yaradan Rusiyanın sağalması çətin olmaqla uzun çəkdi. Xəstəliyin bəzi təzahürləri hələ də özünü biruzə verir. Bu ölkədə alkoqolizmə qarşı aparılan mübarizə isə elə bir ciddi nəticə vermir.

Prezident Vladimir Putin Rusiyanı Yeltsin cəhənnəmindən çıxara bildi, ölkə tənəzzül sferasını tərk etməyə və iqtsadi qüdrətə yiyələnməyə başladı. Lakin ölkə rəhbərliyinin qonşuları barədəki izahı çətin olan hərəkətləri Rusiyanı ağrılı iqtisadi sanksiyalara məruz qoydu. Dünya bazarında neftin qiymətinin iki dəfədən də çox aşağı düşməsi Rusiyanı maliyyə böhranı ilə üzləşdirdi, iqtisadi vəziyyət də xeyli ağırlaşdı.

Meritokratiya və həqiqi demokratiya qüsurlara müəyyən sədd çəkə bilər

Eybəcərliklərin, qüsurların çoxu həm də dövlət quruluşunun tipindən irəli gəlirdi. Onlara şərait yaradan cəmiyyət bu qüsurlardan bumeranq zərbəsi alır, zəifləyir, dövlətin əvvəlki forması öz yerini daha mükəmməl olanlara verir. Belə dövlətlər xeyli dərəcədə stabil ola bilərlər, çünki yüksək zümrələr bir-birlərinə güzəştə getməklə, möhkəm dairə yaradırlar. Adamlar fərdi fayda axtarışında ümumi qaydanı, sabitliyi pozmamaq yolunu tuturlar. Bütün bunlar rituallarla, dinin təsiri və ideyalarla möhkəmlənir, onlar elitanın idarə etməsinin konkret formasına legitimlilik verir. Belə elit qruplar cəmiyyətdəki digər qruplardan daha yaxşı təşkil olunmuşdur. Xüsusən də qədim ölkələrin əsas əhali kütləsini təşkil edən aqrar cəmiyyətlərdəki dağınıq və kasıb kəndlilər etiraz etmək gücünə malik olmurdular. Yeni tarix dövründə də kəndli qiyamları məğlubiyyətlə nəticələnirdi. Rusiya tarixindən göründüyü kimi Stepan Razinin 1670-1671-ci illərdəki və ya Yemelyan Puqaçovun 1773-1775-ci illərdəki Kəndli müharibələri adlanan üsyanları çar hökuməti tərəfindən asanlıqla yatırdılmış, onların rəhbərləri edam edilmişdilər. Axı onların silah əldə etmək üçün böyük imkanları yox idi, həm də zorakılığı tətbiq etmək sferasında yaxşı hazırlığa malik deyildilər.

Müasir dövlətlərdən əvvəlki və elit qrupların başçılıq etdiyi bu quruluşların oxşar tipləri əsrlər boyu yaşamaqda davam etmişdi. Onlar zamanın nəbzini tutmağı da bacarırdılar. Ona görə də ordunun yaradılmasında öz ümumi prinsiplərindən vaz keçib, bu işdə meritokratik (layiq olanların idarəçiliyi qaydasında) seçmək üsulundan istifadəyə meyl etdilər. Məhz çinlilər hələ bizim eradan əvvəl III əsrdə meritokratiyanı icad etmiş və vəzifələri tutmaq üçün dövlət imtahanları qaydasını tətbiq etməyə başlamışdılar.

Səmərəli idarəetmə prinsipi meritokratiya olan kimi, demokratiyanın prinsipi isə idarəetmədə xalqın iştirakıdır. Elə etmək olar ki, bu iki prinsip bir yerdə işləsin, lakin onların arasındakı gizli gərginlik qalacaqdır. Ancaq bu prinsiplərin arasında antaqonizm yoxdur və onlardan ağıllı qaydada vəhdət şəklində istifadə edilsə, onlar yaxşı şəkildə uzlaşa, çuğlaşa, bir-birinə nüfuz edə bilərlər. Ona görə də dövlət idarəçiliyində meritokratiya elementlərinin tədricən ayaq açmasına yalnız müsbət yanaşmaq lazımdır.

Əgər dövlətə loyallıq ailəyə, dinə, tayfaya loyallıqdan üstün tutulursa, bu, etimadın sosial kapitalının daha geniş radiusunu tələb edir.

Dövlət institutları çox vaxt tarixi irslərlə müəyyən olunur və ya xarici qüvvələr tərəfindən formalaşır. Ona görə də müasir dövlətlərdə keçmiş quruluşların relikt qalıqlarını, atavizm elementlərini tapmaq çətin deyildir, özü də bunlar həm müsbət, həm də mənfi xarakter daşıya bilər. Axı keçmişi bütünlüklə rədd etmək mümkün deyildir, onun kabusu addımbaşı özünü xatırlatmamış qalmır. Əgər keçmiş böyük mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət yaratmışdırsa, ona necə qapıları bağlamaq, belə nəhəng irsə göz yummaq olar?!

İrqçilik, haqsız nifrət insanlığa qarşı cinayətdir

İrqçiliyin əsası bəşər irqlərinin fiziki və psixiki qeyri-bərabərliyi, cəmiyyətin tarixinə və mədəniyyətinə irqi fərqlərin təsir göstərməsi barədə olan qeyri-elmi konsepsiyaların məcmuudur. İrqçilik adamların binövrədən ali və aşağı irqlərə bölündüyünü iddia edir, guya ki, əvvəlincilər sivilizasiyanın yeganə yaradıcıları olmaqla ağalıq etməlidir, axırıncılar isə yüksək mədəniyyəti nəinki yaratmağa, hətta onu mənimsəməyə qadir deyillər və istismara məruz qalmalıdırlar. XIX əsrin ortalarında fransız J.A.Qobino ariləri “yüksək irq” adlandırmışdı. Sonralar irqçilik sosial darvinizmlə çuğlaşdı.

Natsizmin rəsmi ideologiyasına çevrilən irqçilik dünyanı fəlakətə sürüklədi, tarixə Holokost kimi dəhşətli cinayəti bəxş etdi. XX əsrdə bir sıra ölkələrdə bu ideologiya irqi ayrı-seçkiliyə, seqreqasiyaya və aparteidə haqq qazandırmaq üçün istifadə edilirdi. Amerika Birləşmiş Ştatlarında quldarlığın bir əsr yarım əvvəl ləğv edilməsinə baxmayaraq, qara -dərili vətəndaşlar hələ də bəzən ikinci sort adam kimi qəbul edilməklə, onlara qarşı heç bir əsas olmadan, apriori cinayətkar hesab olunduqlarına görə, yalnız nifrətdən qidalanan sərt tədbirlər görülür. Polis günahsız adamları dərisinin rənginin fərqinə görə atəşlə qətlə yetirməkdən də çəkinmir.

İrqçiliyin baş alıb getməsi üçün ayrı-ayrı xalqlara qarşı cürbəcür saxta ittihamlar irəli sürülür, onların ali irqdən xeyli aşağıda durması, hətta insan olmaması barədə gülünc fərziyyələr uydurulur. Natsist Almaniyasında hələ yəhudi qırğınlarına start verilməmişdən əvvəl, onlar insan olmayan (Untermenchen) adlanırdı və ziyanvericilərə, xəstəliklər yayan həşəratlara oxşadılırdı. Hitler bu ideoloji silahdan istənilən xalqa qarşı istifadə edirdi. Polşaya hücum edəndə polyakları heyvan adlandırmışdı, bütün slavyanları insan hesab etmirdi. Belə münasibət dehumanizasiya xarakteri daşımaqla, insanlığa, bəşəriyyətin digər üzvlərinə nifrət aşılamaq məqsədini güdürdü. Bütün zamanlarda və hər yerdə belə baxışlar zorakılığın və zülmün səbəbinə çevrilirdi. Adamlar bir-birlərini kütləvi qaydada dehumanizasiya edir, yad xalqı təhqiramiz adlarla adlandırmaq qaydasına keçirdilər. Bəzi siyasi xadimlər də bu mərəzdən kənarda qala bilmir. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu 2014-cü ildə oğurlanmış üç yəhudi yeniyetməsinin qatillərini yırtıcı heyvanlar adlandırmışdı, əlbəttə ki, bu vaxt o, ərəbləri nəzərdə tuturdu. Lakin fələstinli oğlanı qisas naminə yandıran yəhudi ekstremistlər barədə isə belə təşbih işlətməmişdi. Axı vaxtilə Hitler onun bütöv millətinə oxşar təhqiramiz ad verirdi, indi dövr dəyişmişdir və nifrət edilən xalqı hər cür alçaldıcı adla adlandırmaq məqbul hesab edilə bilər. Təəssüf ki, nifrət qızışanda, dili də öz tabeliyinə sala bilir.

XIX əsrin əvvəllərində dövriyyəyə daxil olan “dehumanizasiya” termini digər adamları insan olmayan məxluqlar kimi qəbul edilməsini bildirirdi. Bunu əsas götürməklə vəhşicəsinə davrananlar öz qurbanlarını adətən insan hesab etmirlər. Natsistlər yəhudiləri nəinki ziyanverici (vermin) adlandırırdılar, bütövlükdə onlara insan qiyafəsində olan ziyanverici heyvanlar kimi baxırdılar. Afrikada məskunlaşan ilkin avropalılar qula çevirdikləri qaradərili afrikalılar barədə deyirdilər ki, düzdür, zəncilər öz bədən quruluşlarına görə bir qədər insana bənzəsələr də, onlar heç də adam deyillər. “Onlar adam deyillər, onlar könüldən məhrumdurlar; onları heyvan hesab etmək lazımdır və onlara müvafiq qaydada münasibət bəslənilməlidir”. Bu, Afrikanın Avropa mənşəli sakinlərinin düşüncələri idi.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 11 aprel.- S.25