Rza Şah və Əli Xan

Rza Şah 1878-ci ildə Mazandaranda dünyaya göz açmışdı. Atası Abbas Əli İran Qacar Xanədanının ordusunda polkovnik idi. Anasının isə qafqazlı olduğunu yazırlar. O da atası kimi daha 16 yaşındaykən İran ordusunda xidmətə başladı.

Cəsarəti ilə diqqəti çəkdi və tezliklə yüksəldi.1923-cü ildə də ingilislərin yardımıyla Əhməd Şah Qacarı devirərək 2 il sonra onun yerinə İran Şahənşahı olaraq tac qoydu. Atatürk heyranı idi. Atatürk kimi reformalar yaratmağa çalışdı. Mədrəsələri, çarşafı yasaqladı, modern məktəblər açdı. Çox keçmədən ingilislərlə münasibəti pozuldu. Onların neft gəlirlərini məhdudlaşdırdı, ölkədən çıxarmaq istədi. İngilislər 1941-ci ildə Rza Şahı devirdilər və yerinə oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvini gətirdilər. Rza Şah Cənubi Afrikanın paytaxtı Yuhannesburqa götürüldü. Üç il sonra 1944-cü ildə həmin şəhərdə vəfat etdi. Bəzi tarixçilər onun ingilislər tərəfindən zəhərləndirildiyini yazır. Cəsədi Misirdə mumiyalandı və illərcə Qahirədəki El Rıfai məscidində saxlandıqdan sonra İrana geri götürüldü və Rey şəhərindəki məzarına gömüldü. Məzar 1979-cu ildəki İslam İnqilabından sonra yerlə bir edildi.

Rza Şah haqqında ən gözəl bioqrafiyalardan birini Əsəd Bəy yazıb. Onun Mazandarandakı uşaqlığını, gəncliyini, Tehrana gedişini oxuduqca gözlərimin önünə “Əli və Nino”nun qəhrəmanı Əli Xan gəldi. Çünki ikisi arasında inanılmaz bənzərliklər vardı. İnancları, dostları və yaşadığı yerlər bir-birinə çox bənzəyirdi. Əsəd Bəyin “Rza Şah” əsəri 1936-cı ildə həm Vyanada, həm də Laypsiydə Dr. Rolf Passer nəşriyyatında yayınlanmışdı. Təxminən əsər 1935-ci ildə yazılmışdı. “Əli və Nino”nun nəşr tarixi isə 1937-ci ildir. Daha ilk oxuduğumda iki əsərdəki bənzərliklər diqqətimi çəkincə “Rza Şah”ı daha diqqətlə oxudum və gördüm ki, kitabın otuz ikinci səhifəsində başlayan “Şahın əmrində” (Im Dieneste des Kaisers) bölümü “Əli və Nino”nun iyirmi üçüncü bölümü ilə birəbir eynidir. Bu durumun araşdırmaçıların niyə diqqətini çəkmədiyinə heyrət etdim. Çünki iki kitabın yuxarıda yazdığım bölümlərində sadəcə kəlmə və anlam bənzərlikləri yoxdur. Başdan sonadək eynidir. Oxucular bir fikir sahibi olsunlar deyə iki kitabdan bəzi parçaları tərcümə etdim.

“Əli və Nino”dan: “Uzaqdan karvanın zınqırov səsi gəlirdi. Maşın sürəti azaltdı. Dik bir yoxuşda dəvələr ehmalca, ağır yerişlə tərpənirdilər. Əlində əsa tutmuş sarvan karvanın önündə gedirdi. Onun dalınca da qara paltar geyinmiş adamlar yeriyirdilər. Yoxuşa çıxmaq dəvələr üçün çətin idi və onlar bütün güclərini yığıb yoxuşa dırmanırdılar. Onların boğazından asılan zınqırovların səsi asta gəlirdi. Dəvələrin boz bellərindən torbalar asılmışdı. Bəs bu torbalarda nə var idi? İsfahan parçalarımı? Gilan yunumu? Maşın dayandı. Dəvələrin üstündəki yük cəsədlər idi. Onların sayı yüz, iki yüz idi və meyitlər qara parçaya bükülmüşdü”. (“Əli və Nino”, s. 148, Şərq-Qərb Nəşriyyatı, Bakı 2006)

İndi də “Rza Şah” kitabının 32-ci səhifəsindən oxuyaq: “Yoxuş tərəfdən karvan yaxınlaşırdı. Dəvələr ağır və diqqətli yeriyirdi. Əlində əsa tutmuş sarvan dəvələrin önündə gedirdi. Onun arxasında isə qara paltar geyinmiş adamlar vardı. Boyunlarında zınqırov asılı dəvələr yoxuşu çıxmaqda əziyyət çəkirdilər. Dəvələrin boz bellərində torbalar asılmışdı. Bu torbalarda nə vardı? İsfahan parçalarımı? Gilan yunumu? Gənc geri çəkildi. Dəvələrin üstündəki yük cəsədlər idi. Hər dəvə səkkiz cəsəd daşıyırdı və bu karvandan yüz və ya iki yüz cəsəd vardı” (“Rza Şah”, Əsəd Bəy, Dr.Rolf Passer nəşriyyatı, Vyana 1936, sayfa 32- 33).

Rza Şah gənc bir adamdır, Mazandarandan Tehrana əmisinin yanına getməkdədir. Əli Xan da Bakıda rus-erməni terrorunun nəticəsində ailəsi ilə birlikdə Tehrana əmisinin yanına qaçır. İkisi də nə hikmətsə eyni yolda eyni insanları, eyni hadisələri, hətta eyni dəvələri və eyni karvanı görməkdədirlər.

“Əllərimizlə gözlərimizi bağlayıb, onların qabağında səcdəyə dayandıq. Bərkdən qışqırıb dedi ki, “İmamın məzarında bizim üçün də dua edin”. Sarvan cavab verib dedi :”Biz özümüz bir duaya möhtacıq”. Karvan yoluna davam etdi. O böyük səhranın kabusu olan Əbu Yezid kimi sakitcəsinə uzaqlara hərəkət edirdi...” (“Əli və Nino”, Qərb-Şərq, Bakı, s.149).

Eyni sətirləri “Rza Şah” əsərinin 33- cü səhifəsində oxuyuruq: “ Yolçular əlləriylə gözlərini bağlayıb diz çökdülər. “O müqəddəs adamın (imamın) məzarının önündə bizim üçün də dua edin!” deyə bağırdılar. Sarvan cavab verdi: “Biz özümüz də o duaya möhtacıq. Karvan yoluna davam etdi. O böyük səhranın kabusu olan Əbu Yezid kimi sakitcəsinə hərəkət edirdi”. (“Rza Şah”, Əsəd Bəy, s. 33).

Əli Xan Tehranın qapısından girərkən bunları görür: “Uzaq Dəmavəndin qarlı təpəsindən Tehran qapısının dörd qülləsi görünürdü. Qapının üstü rəngarəng, rənglər də mülayim və yumşaq idi. Qapının ərəb üslublu tayında incə hərflərlə həkk olunmuş müdrik kəlamlar elə bil iblisin qara gözləri kimi mənə zillənmişdi. Bədənini dəhşətli yaralar bürümüş dilənçilər, dərvişlər, müxtəlif rəngli cır-cındır geymiş səyyahlar böyük darvazanın qabağında tozun içində oturmuşdular. Onlar incə barmaqlı arıq əllərini bizə uzadırdılar” (“Əli və Nino”, s.150).

İndi baxaq Rza Şah Tehrana girərkən nələr görür: “Rza Şah Tehranın rəngli çinilərlə süslənmiş qapısının önündə durdu. Uzaq Dəmavəndin qarlı təpəsindən Tehranın qapısının dörd qülləsi görünürdü. Qapının ərəb üslubuyla yazılmış tayının qapısı ona iblisin gözləri kimi göründü. Bədənini dəhşətli yaralar bürümüş dilənçilər, dərvişlər, müxtəlif rəngli cır-cındır geymiş səyyahlar böyük darvazanın qabağında tozun içində oturmuşdular. Onlar incə barmaqlarını, arıq əllərini yaxındakılara uzatmışdılar”. (“Rza Şah”, s. 33)

Bu bənzərliklər sadəcə Əsəd Bəyin “Rza Şah” əsərində deyil, başqa əsərlərində də vardır. Məsələn, onun digər məşhur bioqrafik əsəri “Stalin”də də eyni sətirlərə rastlamaq mümkündür. “Stalin” əsərindən sadəcə bir örnək vermək istəyirəm.

Stalin tələbəlik illərində Tiflisin qəhvəxanalarında içib sərxoş olur. Bir gün girdiyi bir qəhvəxanada bunları görür: “Kor musiqiçilər İrandan gəlmiş və fars melodiyaları oxuyurdular”. (“Stalin”, Əsəd Bəy, Gustav Kiepenhauer Nəşriyyatı, Berlin, 1931, s. 22)

Eyni iranlı kor musiqiçilər Bakıda Əli Xanın məktəb bitirmə mərasimindədirlər:

“Pərdə açıldı, on yaşlı bir oğlan uşağı dörd nəfər qara saçlı İrandan gəlmiş kor kişinin əlindən tutub içəri gətirdi”. (“Əli və Nino”, s. 30)

Araşdırmalar irəlilədikcə qaranlıqda qalmış bir çox gerçəklər ortaya çıxacaqdır. Xüsusilə Əsəd Bəyin almanca, ingiliscə nəşr olunmuş əsərləri düzgün tərcümə edildikcə əsərləri arasındakı bənzərliklər və fikirlər də heç bir mübahisəyə yer qoymayacaq.

Orxan ARAS

525-ci qəzet.- 2015.- 25 aprel.- S.10