Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Ticarətin böyüməsi puldan daha çox istifadəyə səbəb oldu. Puldan və gümüşdən artan istifadə isə həmçinin rəsmi maliyyəyə və hesablaşmalara təsir göstərdi. Vergilər pulla ödənməyə başlandı. Daha çox varlanmış tacirlər duz satışı ilə məşğul olurdular, iri şəhərlərdəki bankirlər və tacirlər sahil limanlarında dənizlərin o tərəfi ilə ticarət aparırdılar. Xarici ticarətdə isə bu vaxtadək çinli olmayan tacirlər ağalıq etmişdilər. Kanton şəhəri iri ticarət icmasına malik idi. Şimalın sahil ticarət yoluna koreyalılar ağalıq edirdilər. Mərkəzi Asiya ilə quru yollarla aparılan ticarətin əksəriyyəti Soqdiya və sonralar isə Uyğur tacirlərinin əlində idi. Mərkəzi Asiya, Soqdiya və Persiya tacirləri yerli pərakəndə ticarətlə məşğul olurdular. Yalnız IX əsrdə ticarətdə əcnəbi təsir azalmağa başladı.

Tan sülaləsinin sonrakı dövrlərində məmurların çoxu öz pullarını kommersiya fəaliyyətinə qoyurdular. İdarə edən siniflə tacirlər arasındakı sədd Han dövründən mövcud olsa da, IX əsrdə surətlə yoxa çıxmağa başladı.

220-618-ci illərdəki erkən Altı Sülaləyə bənzəməyən Beş Sülalə kimi Tanın X əsrdəki dövrü qısa müddətli olmaqla, Çin mədəniyyətinin təkamülünü sərt qaydada pozmadı. Sosial, siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə çox saydakı uzun müddətli dəyişiklik meylləri artıq hərəkətdə idi və sonrakı Çin cəmiyyətini keçmişdən xarakterik qaydada fərqləndirirdi. Tarixçilərin əksəriyyəti Tandan Suna keçidin əhatə etdiyi bir sıra əsri böyük ayrılma dövrü kimi qiymətləndirirlər. Beş sülalə qısa dövrü sadəcə keçid səhnəsi idi, onun hərbi və siyasi metamorfozaları dərin təsirə malik olan dəyişikliklərin nümayişi idi.

Tan mədəniyyətinin çox uzağa gedən təsiri sərhəddə nomad, yarım nomad və çoban xalqların qalxmasına səbəb oldu. Həmin vaxtdan etibarən XVII əsrdə yeni Tsin sülaləsi qalxanadək Çin iki hissədən ibarət idi, hərbi cəhətdən güclü Şimaldan, iqtisadi və mədəni cəhətdən varlı Cənubdan. Çində on müxtəlif çarlıq - şimalda Tanqut və Xitan, cənubda isə səkkiz kiçik çarlıq meydana gəldi. Şimali-qərb küncdəki Tibet xalqı olan tanqutlar Böyük Səddin indiki Kansudakı uzaq qurtaracağı ilə Huan Honun Daxili Monqolustana birləşdiyi yerin arasındakı regionda yaşayırdı. Onların yarımvahə iqtisadiyyatı, irriqasiya əkinçiliyi ilə çobanlığı birləşdirirdi. Onlar məşhur İpək Yolunun çıxış məntəqələrinə nəzarət etməklə, Mərkəzi Asiya ilə Çin arasındakı ticarətdə vasitəçilik edirdilər. Onlar dövlət dini kimi buddizmə uyğunlaşmışdılar, hökumətdə və təhsildə isə Tan modelini seçmişdilər və öz dinləri üçün yazı əlifbasını icad etmişdilər. Burada qarışıq olmaqla zəngin mədəniyyət çiçəklənirdi, mağaralarda saxlanılan Çin, Tibet, Uyğur dillərindəki və digər dillərdəki 10 min dini rəsm, əl yazısı və kitablar bunu sübut edir.

1038-ci ildə tanqutlar özlərinin Hsi Hsiya çarlığını elan etdilər və bu dövlət Şimali Çinin qonşu dövlətləri ilə sərhəd toqquşmalarına cəlb olunmalarına baxmayaraq, iki əsrə qədər yaşadı. Çarlığın sonu monqollar vasitəsilə gəldi, onlar Çinin bütün hissələrini ilk köçəri işğalına məruz qoydular.

Beş sülalənin həmin dövrundə şimala tərəf yarımköçəri, lakin əsasən çoban olan Xitan xalqı qalxdı, Xitan (və ya orta əsrlər Avropasında Marko Polonun çatdırdığı kimi tanınan Xitay) şimali Çinin adı kimi Katey sözünün mənşəyi idi. Ruslar buna görə Çini Kitay adlandırırlar. Xitan Liao imperiyasını (947-1125-ci illər) yaratmışdı, Monqolustan sərhədindən Cənubi Mancuriyaya və Böyük Səddən aşağı 16 prefekturanın içərilərinə girirdi. Onlar öz tayfalarını mötəbər başçıların rəhbərliyi altında birləşdirmişdilər və digər tabe olan tayfalarla konfederasiya yaratmışdılar ki, bu da irsi monarxiyaya çevrilmişdi. Liderlik isə həmişə idarə edən Yeh-lü tayfasının əlində olurdu.

Liaonun iqtisadiyyatı at və qoyun yetişdirilməyə və əkinçiliyə əsaslanırdı. Darı başlıca bitki idi, duz dövlətin inhisarında olmaqla mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Liao səmərəli ikili inzibatçılıqdan istifadə edirdi. Çinlilərin absorbsiya etmək təhlükəsinə qarşı onlar öz xalqı üçün tayfa qanunlarını tətbiq edirdilər, ənənəvi adətləri dəstəkləyirdilər və qidada və paltarda geniş qaydada Çin üslubunu saxlayırdılar. Monqol dilinin iki yazı tipindən istifadə edirdilər, onlardan kiçiyi əlifbaya əsaslanırdı, böyük olanı isə Çin işarələri ilə bağlı idi.

Əkinçilik regionlarına inzibatçılıq kimi köhnə Tan sistemi, bütöv Tan məmur titulları, imtahan sistemi, vergi qaydaları tətbiq edilir və Çin dilindən istifadə olunurdu. İkinci inzibatçılığın qanunları isə çinli təbəələr arasındakı, əcdadlara sitayiş kimi təcrübə də daxil olmaqla başqa həyat yolunu qurmağa məcbur edirdi. Çinli təbəələrin statusu müxtəlif qaydada idi. Aşağı təbəələr mülki xidmətdə irəli getmək imkanına malik idi, bu vaxt digərləri isə kiçik hissə qaydasındakı azadlıqdan təhkimçiliyə və quldarlığa xas olan dərəcələrə bölünürdü.

Konfutsi fəlsəfəsinə hörmət bəsləmələrinə baxmayaraq, Liao hökmdarları buddizmi himayə edirdilər.

Çin mədəniyyətinin gələcəyinə ölkənin cənubunda baş verən dəyişikliklər həlledici təsir göstərdi. Yantszı çayı vadisində və uzaq cənub zonalarında on çarlıqdan səkkizi mövcud idi. Onlardan bəzilərində stabillik mövcud olsa da, heç biri kifayət dərəcədə gücə malik deyildi ki, birləşmə uğrunda mübarizə aparsın. Sahil boyunda dəniz ticarəti genişlənirdi, şəhərlərin böyüməsi və mədəniyyətinin inkişafı baş verirdi. Cənubi-qərbi Çində davam edən böyümənin maraqlı fərqli mənzərəsi özünü göstərirdi. Dağlarla əhatə olunduğundan, bura adətən xarici sarsıntılardan və müdaxilələrdən qorunurdu. Ona görə də sülh və inkişaf şəraitində yaşayırdı. Tan mədəniyyəti irsi burada təkcə canlanmaqda özünü göstərmirdi, həm də buna irəli gedən texnologiya öz köməkliyini göstərirdi.

Gözəl mənzərə ardıcıl olaraq ən yaxşı istedadları köhnə dəbli şeirə və esselərə təzə həyatilik verməyə ilhamlandırırdı. Bu region Daosizm dininə möhkəm bağlı idi. İqtisadi səhnədə isə misin olmaması ucbatından daha səmərəli metodlarla dəmir istehsalı artırılırdı. Pula və kreditə tələbat artdığından və mis sikkələr artıq ticarət üçün məhdud miqdarda olduğundan, qısa müddətdə dövriyyəyə dəmir valyuta buraxılsa da, digər həll yolu kimi “uçan pul” adlanan yerli icaddan istifadə edilməyə başlandı. Uçan pullar əvvəlcə tacirlər arasında istifadə olunurdu, sonra isə dövlət duz inhisarı agentliyi tərəfindən banknot kimi buraxıldı. Bu kağız pulun müjdəsi olmaqla, nəticədə Sun dövründə qanuni qaydada istifadə olunmağa keçdi. Bu həm də çap işində hərəkət edən tipdən istifadənin yaxşılaşdırılması ilə bağlı idi. Tan sülaləsi və Sun dövrü ərzində yaxşı çapetmə artıq mövcud idi.

İqtisadiyyatla bağlı olan estetika alimlik öyrənməsinin “dörd xəzinəsi” idi, bunlar fırça, qələm, kağız, qatı mürəkkəb və plitka şəklindəki mürəkkəb olmaqla, ən yaxşıları Tay gölünün qərb sahillərindən gətirilirdi. Axırıncı Tan hökmdarı təslim olduqdan sonra paytaxt Nankindəki əvəzi olmayan saray kitabxanası Şimala köçürüldü. Onunla birlikdə incəsənət, ədəbiyyat və biblioqrafiya üzrə qabiliyyətli məmurların çoxu oraya yollandı. Digər çarlıq da təslim olanda eyni belə hadisə baş verdi. Buna baxmayaraq, cənubi-şərqi Çin öz mədəni yüksəkliyini saxlayırdı.

Sun sülaləsi

Şimali Sun (həm də sadə qaydada Sun kimi tanınır) heç də şərəfli başlanğıca malik deyildi. Onun banisi Çao Kian-yin (Tay Tsu) paytaxt zonasının komandanı və imperial qüvvələrin baş inspektoru olmaqla, sadəcə olaraq Beş sülalədən axırıncısı olan Çjounu uzurpasiya etdi. Özünün hərbçi olmasına baxmayaraq, Çao öz hərbçiliyini uzurpator kimi başa vurdu. İmperator kimi Çao (960-976-cı illərdə hökmranlıq etmişdi) digər qüdrətli generalları öz əvvəlki sələfləri qaydasında olan kimi məhv etmədi. Bunun əvəzinə onları inandırdı ki, şərəfli titullar, sinekura vəzifələri və böyük pensiyalar naminə öz komandanlıqlarından imtina etsinlər. Belə bir razılaşma Çin tarixində işlədilməmişdi. O, öz hiyləgərliyi ilə bütöv ölkəni yenidən birləşdirmək üçün xalqa böyük təsir göstərdi. Praqmatik mülki məhdudlaşdırma və tarazlaşdırılma sistemi yaratdı. İmperator, akademiklərdən və digər məsləhətçilərdən əlavə məsləhətlər alırdı, axırıncılar rəy məmurları kimi tanınırdı, onların funksiyası ayrı-ayrı informasiya kanalları ilə sarayı təmin etmək və inzibatçılıq qollarını yoxlamaq idi.

Konfutsi ideallarına əməl edərək Tay Tsu sadə həyat tərzi keçirirdi, nazirlərinə qulaq asırdı və izafi vergi qoyulmasını cilovlayırdı. Onun rejiminin artan nüfuzu işğallarına da şərait yaradırdı. Onun imperiyanı yenidən birləşdirmək proqramı müharibə və diplomatiyanın qarışığından ibarət idi. O, bir qayda olaraq əliaçıqlığı ilə rəqiblərini məğlub edirdi.

Tay Tsunun qəfil ölümü onun qətlə yetirilməsi barədə fitnəkar şayiələrə səbəb oldu, baxmayaraq ki, çox güman ki, ölümün əsl səbəbi onun spirtli içkilərə olan meyli idi. Rəvayət belə bir faktla daha da möhkəmləndi ki, onun gənc oğlu məlum qayda əsasında varislikdən imtina etdi. Əvəzində imperatorun gənc qardaşı, bu adam onun yanında yaxşı təcrübə qazanmşdı, taxt-tacı tutdu. Yeni imperaor Tay Tsun (976-997-ci ilərdə hökmranlıq etmişdi) Xitan imperiyası ilə vuruşmaq üçün şimala tərəf döndü, bu vaxt 986-cı ildə bədbəxt məğlubiyyətə düçar oldu və qaçmaqla canını qurtara bildi. Məğlubiyyətin səbəbi təkcə güclü Xitan süvarisinə qarşı atların az sayda olması və onları yetişdirmək üçün otlaqların olmaması deyildi. Bu həmçinin elə siyasətin nəticəsi idi ki, generallar öz ordularından uzaqlaşdırılmışdılar, zabitlər mülki işçilərə tabe edilmişdilər. Əyalət orduları zəif idi və hərbi ruh tənəzzülə uğramışdı.

Sun heç vaxt Han və Tanla müqayisə oluna bilən hərbi şücaətə çata bilmədi, hətta Hind-Çinə müdaxilə etdikdə də uğur qazanıla bilinmədi. Şərqi Asiyadakı nüfuzu ilə kifayətlənərək Çin o vaxtdan etibarən coğrafi izolyasiyadan, xüsusilə Mərkəzi Asiyadan izolə olunmaqdan əziyyət çəkdi, oradan isə çox sayda mənəvi stimullar gəlirdi. Daxili irəliləyişlərin gətirdiyi təbii iftixarla birləşməklə Çin mədəni etnosentrizmi dərinləşirdi.

Üçüncü imperator Tsen Tsunun (998-1022-ci illərdə hökmranlıq etmişdi) başçılığı altında Sun konsolidasiyaya nail oldu. Təhlükə törədən Xitan hücumu birbaşa imperatorun özü tərəfindən qarşılandı. Bir neçə döyüşdə heç bir tərəf qalib gəlmədi. İki imperiya 1004-cü ildə birgə yanaşı yaşamaq barədə sülh bağladı. Xitan Böyük Səddin aşağısındakı bir dəfə işğal etdiyi mübahisəli əraziyə iddiasından imtina etdi və Sun ildə 100 min unsiya gümüş puldan və 200 min top ipəkdən ibarət bac verməklə razılaşmalı oldu. Bu sərhədi qorumaq üçün Sunun ödədiyi ağıllı bir haqq idi.

Münəccimlərin və xoşa gəlməyə çalışan yüksək məmurların öyrətmələri ilə imperator elan etdi ki, o, birbaşa göylərdən müqəddəs sənəd almışdır. O, göstəriş verdi ki, bu hadisə geniş qaydada bayram edilsin. Bayramda bərpa edilmiş qədim musiqi alətləri çalındı. O, bunun uzun müddət davam edəcəyinə ümid edirdi, lakin bu ümid əbəs oldu. Onun ölümündən sonra regentlik edən arvadı - dul imperatriça ilə onun yeniyetmə yaşındakı oğlu imperator Yen Tsunun (1023-1063-cü illərdə hökmranlıq etmişdi) aşağı zümrədən olan saray qadını arasında münaqişə baş verdi. Dul imperatriça öləndən sonra imperator onun üçün seçilmiş öz imperatriçasını boşadı və köhnə qadına olan rəğbətini saxladı.

Konfutsi əxlaqına görə boşanma ədalətsiz idi və imperiyanın nüfuzuna xələl gətirirdi. Bu, idealist bürokratlar arasında narazılıq yaratdı, ancaq bunun heç bir səmərəsi olmadı.

Bu vaxtdan bürokratiya - Sunun başlanğıcında olduğundan daha yüksək keyfiyyətə malik oldu. Yaxşı nizamlanmış mülki xidmət imtahanları ali dərəcəli alim məmurlar məhsulunu yetişdirirdi. Himayə sistemi öz təyinatına görə məsuliyyət daşımadığından favoritizmi sıradan çıxarmaqla, həmçinin layiq olan irəliləmələrə və təyinatların diqqətlə seçilməsinə şərait yaratdı. Birinci dərəcəli məmurların çoxu Konfutsi ideallarını dəstəkləyirdi. Mütləqiyyətə ehtiram bəsləməklə onlar imperatorun uzun illər inandığı veteran baş müşavirlərə hücum edirdilər. Ona görə də fraksiya mübarizəsi başlayırdı.

Bir sıra böhranlar idealistlərin şikayətlərinin haqlı olduğunu göstərdi. Yarım əsr davam edən xoş günlərdən sonra sülh və inkişaf eroziya etməyə, dağılmağa başladı. Paytaxtın lap yanında qiyam baş verdi. İğtişaşlar vaxtı yerli qubernatorların özlərinin qabiliyyətsizlikləri üzə çıxdı. Hsi Hsiya tərəfindən şimali-qərb sərhədində təhlükəli müdaxilədə vassal statusunu rədd etməklə, onlar özlərini müstəqil çarlar elan etdilər. Digər təhlükəli müdaxilə vasitəsilə Xitan hərbi tarazlığın dəyişilməsindən fayda götürdü, 1043-1044-cü illərin böhranlı şəraitlərində sərhəddə Hsi Hsianı dayandırıb, onu Suna fövqəlimperiya kimi hörmət bəsləməyə məcbur etdi. Aşağı Xitanla sülh illik bacın böyüməsinə səbəb oldu.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 8 avqust.-20.