Səmimi fikirlərin ləyaqətli
müəllifi
Faşizmlə
müharibənin qızğın çağında olub bu
hadisə: taxıl biçini zamanı onunla birgə işləyən
arvadının tamahını saxlaya bilməyib ağzına
üç-dörd buğda atdığını əzazil,
allahsız sədrin kənardan gördüyünü hiss edən
ər özünü vaxtında qamçının
ağzına verərək “yerikləyir!” deməklə
zavallı qadının
qanının arasına girir. Bəla onda imiş ki,
camaatın milçək kimi qırıldığı,
satqınlığın tüğyan elədiyi bir vaxtda kəmfürsət,
anasının əmcəyini kəsən kolxoz sədri bir
sıxma noxuda, arpa oğurluğuna görə ordu-ordundan
keçən zavallıları uf demədən döyür, hətta
dama da saldırırmış.
Əli Vəlioğlunun
“Məndən elə qalanlar”(Bakı, 2012) kitabına daxil olan
“Halal çörək” əsərində qələmə
aldığı dava illərinin çoxsaylı faciələrinə,
ruhuna, səmimi, təsirli həqiqətləri oxucuya
çatdırmaq niyyətinə çox uyğun
saydığım bu əhvalatı birdən niyə xatırladığımı
dəqiq bilməsəm də, o illərin canlı şahidlərinin
təəssüratlarına bir oxucu kimi həmişə
bacardığım qədər
dəyər verməyə çalışmışam.
Əsərlər də insanlar kimidir; onlarda yaxşı
keyfiyyət, işıqlı cəhət görmək
lazımdır. Ümumiyyətlə, sənətkarlar gördükləri
işlərin mahiyyətinə, məzmun-ideya vəhdətindən
sonuclanan məziyyətlərə görə dəyər
alırlar, buna görə də hər birinin başa gətirdiyi
məhsul - sənət əsəri bütövlükdə
yaradıcılıq mətbəxinin ab-havasını,
özünəməxsus iy-qoxusunu, istifadə olunan “inqridiyentlərdən”
tutmuş ta xammal seçimi, diqqət, məhsulun
saf-çürük prosesinə kimi tam fərdi xarakter
daşımaqla birgə, həm də özündən əvvəlki
əsər, müəllif, atmosfer, təsəvvür, mənzərə
və digər xüsusiyyətlərilə də diqqət
çəkməlidir.
Əgər
yaradıcı insan əsərilə fikirlərini gizlətmək
yox, oxucuya, tamaşaçıya, dinləyiciyə yüksək
bədii səviyyə təqdim eləyərək onu daha
zövqlü, erudisiyalı, səmimi və məsuliyyətli
olmağa müntəzəm bədii
çağırışlarla həmişə yer
ayırır və bunu öz-özlüyündə təbii
hal sayırsa, çox keçmədən bu, artıq onun
yaradıcılıq manerasına, tərzinə, bənzərsiz
cizgilərinə, nəhayət, nəticə etibarilə bədii-publisistik,
elmi-nəzəri və s. prinsiplərinə də çevrilə
bilir.
Dəfələrlə qeyd edilib ki, ideal, bir qüsuru,
çatışmazlığı olmayan əsər,
ümumiyyətlə, yoxdur, yaxud bütün bədii-estetik məziyyətlər
şərtidir (təbii ki, müqayisələr daha əvvəlki
dövrlərə, sənətkarlara, deməli, həm də əsərlərə
aiddir). Həmişə
mübahisələrin
bir qismi müqayisələrlə aşkarlanaraq
yekunlaşır. Əli Vəlioğlunun
yaradıcılığına müraciət elədikdə də
ona qədərki əksər analoji yanaşmalar, ənənəvi-stereotip
tənqidi mülahizələr sönük görünür,
tam aydınlıq yaratmır. Olsun ki, bunun ən
qabarıq səbəbləri içərisində müəllifin
bir çox janrlara tam özünəməxsus, klassik örnəklərə
müraciət nəticəsində formalaşan, səbatlı,
daimi, yaradıcı münasibətinin hər an duyulması,
hiss edilməsi də
vacib amillər sırasındadır. Onun müxtəlif poeziya və nəsr əsərlərində
heyrətamiz müdrikliyin, sadəliyin, dərinliyin, humanizmin
parlaq izlərilə rastlaşmaq mümkündür.
Məhz
bu cəhətdən Əli Vəlioğlunun bəzi əsərlərində
janrından tutmuş (məsələn, ən
maraqlılarından biri - “Halal çörək” əslində
povest yox, memuar
ədəbiyyatı örnəyidir) fikirlərini ifadə tərzinə
qədər daha lakonik, tutumlu,
hadisəçilikdən uzaq bədii faktlarla üzləşmək
istəyimiz təbiidir.
“Halal
çörək”də bəzən uşaq səmimiyyəti,
etirafı, sadəlövhlüyü və ərköyünlüyü
hiss olunsa da, müəllifin iç dünyasından xəbər
verdiyi üçün çox maraqla oxunur (“...Kim ki, əmanətə
xəyanət etdi, o, inamını itirir. Elə
adama bir daha əmanət tapşırmazlar. Ögeylik münasibətləri göstərən
qohuma uşaq tapşırmazlar. Qonaq
oğru oldu, ikinci dəfə qəbul etməzlər. Vətənə xain çıxan rəhbərə
bir daha el tapşırmazlar” və s. Buradakı etnoqrafik
etüdlər, adət-ənənə, tarix,
güclü-qabarıq mentalitet elementləri diqqət çəkir
(“Xalqımın mehribanlığını, Vətənimin
gözəlliyini, qonaqsevərliyimizi, səmimiliyimizi görmək
istəyən dostluqla, halallıqla, əzizliklə
qapımıza qonaq düşsünlər. Ayaqları altında qurban kəsərik, əzizləyərik”
və s.) Bəzən bədxah tənqidçiləri
yüngülcə məzəmmət etməsi də hiss olunur
ki, əslində bu, başadüşüləndir (“Tənqidçi
yoldaşlar, qələminizi iti saxlamaq əvəzinə, zəkanızı
iti saxlayın. ...İnam atım yüyrəkdir.
İnanıram ki, halal çörək bərəkətli
olur, halal çörək şöhrət gətirir. Ancaq yenə tələsirəm. Çünki
“Darvazamdan qəbiristanlığa bir yol gedir...”
Zövqlü,
səviyyəli oxucu kitabın “Hikmətli deyimlər” bölməsindəki
məna zənginliyindən heyrətlənməyə bilməz:
“Ata oğlunun evini işıqlandırmaq və
ocağını yandırmaq üçün qonşudan
kibrit dənəsi əvəzinə, qız alıb
apardı”. Yaxud “Gülüzlü qızla üz-üzə
oturan oğlan onun bal dodaqlarından busə almaq əvəzinə,
siqaret tüstülədirdi. Elə bildim
arıçı şana tüstü verir” Digər bir misal:
“Fikir, xiffət adlı kotanımıza bir at kimi qoşulub
qiymətli ömrümüzün şumunu
çıxarırıq”.
Bu qəbildən
olan onlarla aforizmə “Təmsil
- həqiqət qorxaqlığının
sızıltılı dili” və ya “Kölgələr dərələrə
əyilmişdir, dedim bəs dağlar dərələrdən
su içir” misalı ilə son verməklə diqqəti o məqama
çəkmək istəyirəm ki, onların içərisində
öz sanbalı, çəkisi,
fikir sərrastlığı və
yığcamlığı ilə seçilən elə
deyimlər var ki, Əli müəllimin qələmindən
çıxdığını
bilməsəydik, onun müəllifinin dünyaca məşhur
hansı aforizm ustasına məxsus olduğunu dəqiqləşdirməyin
özü belə maraqlı müzakirə mövzularından
biri ola bilərdi.
Təbiəti
obrazlaşdırmaq cəhdini uğurlu saymaq bir yana,
burada eyni zamanda müəllifin son dərəcə iti
müşahidə qabiliyyətini, həssaslığını,
çoxları üçün əhəmiyyətsiz
görünən anlardan, məqamlardan təsirlənmək,
bu halı gərəyincə mənalandırmağı
bacarmaq da özünü göstərir.
Bəzən
müəllifin fikirlərində qeyri-təvazökarlıq
hiss olunur, ancaq diqqətli və ayıq oxucu dərhal
anlayır ki, bu, Əli Vəlioğlunun öz
yaradıcılığına bir an da olsun
unutmadığı məsuliyyət, tələbkarlıq,
ciddi yanaşma əvəzində
qarşılaşdığı laqeydlikdən doğan
incikliyin, oxucudan umduğu ədalətli, həssas - obyektiv
münasibətin yoxluğundan, yaxud ümumiyyətlə
münasibətin yoxluğundan yaranır.
Cild-cild
kitablarda bir hikmətli cümlənin, misranın belə
olmaması, yalançı, yapma təvazökarlığın
ikrah hissi doğurduğu faktların müqabilində Əli Vəlioğlunun
Vətən, torpaq, halallıq, valideyn sevgisi, zəhmətə
qiymət, ləyaqət, səxavət, kulinariya, şəcərə
- etnoqrafiya, mərdlik, mənəvi-maddi borc, vicdan, dostluq,
gözütoxluq, kara gəlmək və s. haqqında fikirləri
çox ciddi maraq doğurur.
Şairin 1969-cu ildə doğma kəndi Nüvədidə
çox ehtimal ki, təşnə adamın su ilə dolu iri
dolçanı birnəfəsə başına çəkdiyi
kimi misraları vicdanlı poeziyaya çevirdiyi bir şeirdə
böyük vətənpərvərin, xalqına heç nə
ilə müqayisə edilməyən sevgilə xoş günlər
arzusunda olan ürəyinin
çırpıntılarını eşidirik. Əli Vəlioğlunun
misraları içində aşağıdakı kimilər az deyil:
Daşlar
mamır bağlar qəm havasından,
Burda lal cəsədi kiritmək olmaz.
Bir dəli
həsrətin çılğın səsindən,
Burda arzuları çürütmək olmaz.
Arzular
gül açıb üstümdə bitər,
Sevincdən, vüsaldan qisməti olsa.
Nisgilli cəsədin
ağrısı itər,
Bir Araz
boyunca sərhəd silinsə,
Millət ayrılıqdan tamam qurtulsa.
Bu
şeirdə bir-birindən maraqlı orijinal misralar
çoxdur, məsələn:
Tükənən
canlılar əmanət kimi,
“Qırmızı
kitab”da qorunur, deyim.
Arzular - dənizdə
qərq olan gəmi,
Vətənim
bölünüb, bu ki pay deyil!
Tumurcuq
arzular bağrımda donub
Torpağın qoynuna köçəsiyəm mən.
O kim olacaq ki, dərdimi anıb,
Görən
kim biləcək haqq səsiyəm mən?
Ruhum
baş daşıma quş olub qonar,
Nisgilli qəlbimin tutar yasını.
Qorxum var
həsrətdən o da odlanar,
Qəbrim itənəcən tökə
yaşını.
Məhəmmədhüseyn
Şəhriyara ithaf etdiyi “Himnimi yazdım bu bəşər
içrə xəcalət” şeirində də
paralanmış, yaralı, o tay-bu taylı Vətən dərdi
şairi rahat buraxmır:
Bir
qılıncdır uzanıb
Xan
Arazım, qan Arazım,
Nəğməsi
tufan Arazım!..
Müəllifin
ləyaqət, mənəvi zənginlik, səxavət, mərdlik
kimi dəyərləri, söz adamının həm də
uşaq sadəlövhlüyünə malik olduğunu deməsilə
bərabər, “Aldanmaq ağılsızlığın əlamətidir”
fikrinin ziddiyyət təşkil elədiyini də bildirir, hərçənd
ki, bunun özünə də tam başqa yöndən
yanaşma istisna deyil, heç olmasa müəllifin növbəti
cümlədə “Aldanmaq uşaqlara məxsusdur” deməsi var,
söz yox ki, yaradıcı adamlar uşaq qədər saf,
kövrək, sadəlövh və həssas olurlar. Müəllifin namərdlər
haqqında “onlar çörəyin də,
gülüşün də, dünyanın da dadını
qaçırıblar” fikri ilə razılaşan oxucu
sövq-təbii hiss eləyir ki, belə məqamlar əksər
müəlliflərin, mümkündür ki, hətta klassiklərin
də yaradıcılığında olsun; burada bizi ciddi
narahat eləyən məsələlərdən
başlıcası son dərəcə qiymətli, ibrətamiz,
sözün yaxşı mənasında yüklü fikirlərin yaradıcı fərd kimi
yazıçının qayğılarını, nəcib
arzularını, böyük ideallarını ifadə eləmək
məqsədi daşımasına baxmayaraq, bəzi hallarda səriştəli,
peşəkar və məsuliyyətli pedaktora ehtiyacı
olduğunu diqqətə çatdırmaqdı. Bununla belə, Əli Vəlioğlunun
əsərləri məramına, qayəsinə,
qaldırdığı ciddi problemlərin vacib, müasir,
taleyüklü olduğuna görə qiymətli, səmimi və təsirlidir.
Müəllifin
namərd əməllərə susa bilməməsi, belələrinin
ölüm ayağında əzab çəkmələri,
qocalar evi məsələsi (yeri gəlmişkən, milli mentalitet baxımından müəllifə,
əlbəttə, haqq qazandırmalı oluruq), onun daxili
narahatlığının, fəal vətəndaş
mövqeyinə malik olduğunun, bütün düşüncələrinin
kiçik bir hissəsini təşkil etməklə bərabər,
qələmə aldıqlarının tam təmənnasız
olduqlarının bədii, real faktıdır.
Kitabda yer alan “Məhşər ayağı”, “Əkizlər” pyesləri və “Həyat düsturu”, “Türk (Azərbaycan) dilində yad sözlərin əvəzlənməsi (təklif), “Bütün canlıların dili var”, “Yeni beynəlxalq təqvim” bölmələri də xeyli dərəcədə bənzərsiz, cəsarətli, bəsitlikdən çox uzaq və ağıllı fikirlərlə diqqət çəkir.
Dəfələrlə rast gəlinib: yaradıcı insanın ömür yolunda bəzən elə məqam yaranır ki, ani tərəddüd, inamsızlıq və büdrəmələr də onun həyatına təsirsiz ötüşmür. Ancaq təbii-obyektiv fakt kimi qəbul-etiraf edilməli olan bu gerçəklikləri ruhdan düşmədən, bədbinliyə qapılmadan, ən başlıcası həyatdakı kimi real-faktoloji, sənədli, sözün mənfi mənasında prozaik cəhətlərlə yox, metaforik-obrazlı, indiyəcən heç kimin yaradıcılığında rastlaşmadığımız, heç nə ilə müqayisə edilməyən orijinallıqla qələmə almaq şərəf işi, başucalığı və mənəvi rahatlığın, məmnunluğun halallıqla qazanılmasının dəfələrlə sınaqdan çıxmış düz, kəsə, etibarlı yolu kimi mümkün olur. Ən azı buna görə Əli Vəlioğlu yaradıcılığını aysberqlə müqayisə etməyə dəyər. Onun indiyəcən görə bilmədiyimiz məziyyətləri, tərəfləri, cəhətləri daha böyük, əzəmətli və ibrətamizdir.
Vaqif
ƏJDƏROĞLU
525-ci qəzet.- 2015.- 15 avqust.- S.19.