Muxtariyyətdən öncəki Naxçıvan səhiyyəsi "Molla Nəsrəddin" jurnalında

(Əvvəli ötən sayımızda)

Molla Nəsrəddin Naxçıvanda öz gözu ilə gördüyünü xatırladır ki, mömin hacılar "İxtiyarat" kitabını öpməmiş açıb oxumurlar, amma dara düşəndə gedib naxoşlarına rus həkimi gətirirlər. Bu yerdə satira qılıncı işə düşür:təbib ömrünün əvvəlindən axırınadək Avropa universitetlərində elm oxumuş olsa da, "İxtiyarat"kitabından xəbəri yoxdursa, ona nə həkim demək olar, nə də naxoşun üstunə gətirmək. ("Molla Nəsrəddin" jurnalı, 8 iyul 1907 , №25)

Müəllif jurnalın 29-cu nömrəsində də "İxtiyarat" kitabindan söhbət açır, üzünü belə tibbi məsləhət verənlərə tutur:-"Maşallah söz danışana! Götürüb qarpız qabığını şappıltıyla vurasan bu cür sözləri danışanın ağzınnan, ağzını yumsun , qoysun getsin işinə".

"Molla Nəsrəddin"-onun "müridləri" Mozalan, Hop-hop, Lağlağı, Dəli, Qızdırmalı, Sırtıq və Hərdəmxəyal digər sahələr kimi səhiyyədə də mövcud vəziyyəti kütləvi savadsızlıq epidemiyası ilə izah edirdilər. Bu elə bir mühitdir ki, məsələn "müsəlman qardaş epidemiyadan söz eşidəndə "eh" deyib durur gedir işinə və çox əcəb eləyir:onnan ötrü ki, bunların hamısına Naxçıvanda deyirlər: boş-boş danışmaq".

Jurnalın 1909-cu il 19-cu nömrəsində əhalinin içdiyi suyun təmizliyinə, ekoloji saflığına cavabdeh olan komissiya üzvlərinin rəyinə yer ayırıb: "Bəli, getdik suya baxdıq, suyun üstü açıqdır, it-pişik düşsə də, yağış təmizləyir, bəli, biz izin veririk ki, içəsiniz".

"Molla Nəsrəddin"həmin il 40-cı nömrəsində qəzəblə yazır ki, yox, sərkari-mən, hər suyu içmək olmaz, istər yağış yağsın, istər yağmasın. Bir çayın başı azarlı vilayətlərdən axıb gələndə çayın aşağısında həkimlər onun suyunu içməyi qadağan eləyirlər.

"Mikroblar" felyetonunda yenə səhiyyə mövzusuna toxunan müəllif bildirir ki, bir naxoşun üstə həkim gələndə əvvəl biləyindən tutub nəbzini ölçər, sonra qulağını qoyar döşünə və deyər ki, sənin azarın məsələn qızdırmadır, yainki boğazağrısıdır. Əgər həkim bircə bu sözləri deyəndən sonra durub getsə, müalicə yolunu göstərməsə, biz həkimə çert qəpik də vermərik; amma həkim xəstənin azarını biləndən sonra qızdırmaya kinə verir, boğazı ağrıyanın boğazına yod sürtür , xolera tutana butin davası verir, yaralının yarasına yodform sürtür. Bu dərmanlar həşaratı puça çıxardır ki axırda xəstə şəfa tapır.

Mirzə Cəlil və molla nəsrəddinçilər də o təbiblərə bənzəyirdilər ki, onlar fərdlərin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin nəbzinə baxıb naxoşluğuna diaqnoz qoyandan sonra börklərini götürüb "xudahafiz"deyərək getmir, əksinə qərinələrlə millətin şirin canına daraşıb qanını soran, bədnam edən mikrobların kökünü kəsmək üçün çarə axtarırdılar. Amma neynəyəsən ki, "Molla Nəsrəddin" belə mətləblərdən söhbət açanda bu problemləri həll etməli olan məsul şəxslər Naxçıvan arvadları kimi boğma çıxardıb deyərdilər: "qadam ürəyinə, söz danışan!"

Jurnal "Təzə mallar"ı belə reklam edirdi: DƏRMAN-Sancılanmış uşaqların ağzına salmaq üçün Həzrət Əbdülbəhanın çeynədiyi nar toxumları satılmaqdadır. Alanlar Tovfiq şirkətinin mağazasına müraciət etməlidir. SÜZƏNƏK DƏRMANI-1914-cü ildən qabaqkı ölən adamların qabırğalarını, mələkə buğdanın... saçaqları ilə bir yerdə döyüb, həll edib ayıb olmasın... içində isladıb gündə üç fəqərə xörəkdən qabaq sərf etmə üçün; beş günlüyü beş manatdır.

"Molla Nəsrəddin" "Nə vaxt" felyetonunda xəbər verir ki, bu günlərdə bir həkim peyda olub, naxoşları isti təndirə soxub sağaldır. Bir naxoş qadını soxub təndirə, amma qadını buxar vurub, yıxılıb odun üstünə, arvad az qalıb ki, qovrulsun, kabab olsun, qonşular gəlib həkimin müalicəsini yarımçıq qoyub.

Bu da sənə həkim. Ta çox da özünnən demə, bir müsəlman kəndinə, məhəlləsinə "çiçək" kimi müalicəsi asan bir uşaq naxoşluğu düşəndə kütləvi ölüm hallarının baş verdiyi vaxtlar az olmurdu.

"Mühacir" “Pilik yandır” şeirində satira qılıncını işə salaraq belə bir "həkim məsləhəti" verirdi:

Yıxsan uşağı birdən, insandı, pilik yandır.

Burnu-dodağı şişsə, asandı, pilik yandır.

Sürt alnına bir zərrə, yanmış qara, sən Allah!

Min təcrübədən çıxmış, qorxma, a kişi billah.

Doktor nədi göndərmə, böhtandı, pilik yandır,

Naxoşluğu keçməzsə, asandı, pilik yandır.

Bax doktora göndərmə, böhtandı, pilik yandır,

Qalmış atalardan çox, bizlərdə bu cür adət,

Tərk olsa, gedər əldən, qiymətli, gözəl adət.

Sən onlara zidd olma, olma bu qədər höccət,

Doktorluq işi, dərman, bidətdi bütün bidət.

Yıxsan uşağı birdən, insandı pilik yandır,

Burnu-dodağı şişsə, asandı pilik yandır.

Jurnal onu da ərz edirdi ki, Naxçıvandan başlamış Ordubada kimi hər il Tiflisə ha müsəlman xanımıdır ki, gəlir.

- Niyə gəlir?

- Naxoşdur.

- Nədir naxoşluğu?

- Ərindən tutubdur.

- Bəs əri haradan tutubdur?

- Əri gecə yarısı qaranlıq küçələrdə gəzən arvadlardan tutubdur. ("Molla Nəsrəddin" jurnalı, 28 aprel 1914, № 55)

Bütövlükdə jurnalın demək olar ki, hər bir nömrəsində rast gəlinən səhiyyə mövzusu ən müxtəlif formalarda öz bədii və publisistik əksini tapır. Mövzuya dair çəkilən karikaturalarda tənqid birbaşa hədəfə ünvanlanır. Tədqiqatçılar "Həkim", "Təbabət elmindən", "Hamilə övrət", "Vəba", "Vəbanın vətəni", "Müalicə", "Səhiyyə işləri", "Məşhur xəstəliklər" və digər onlarla felyeton və karikatura ilə mövzunu daha da zənginləşdirə bilərlər.

Naxçıvanda səhiyyənin dövlət səviyyəsində təşkilatlandığı 1924-cü ildən sonra isə bu sahədə görülən işlər muxtariyyətın bəhrəsi kimi dəyərləndirilir. Məsələn, jurnalın 1926-cı il 13-cü nömrəsindəki "Vəlvələ"adlı felyetonda bildirilir ki, 18 nəfər türk (azərbaycanlı) qadını mamalıq dərsini qurtarıb şəhadətnamə alıblar.

Onlar Azərbaycanın qəzalarına, o cümlədən Naxçıvana dağılışanda vəlvələ törənəcək. Vəlvələyə düşənlər kim olacaq;əvvəla, küpəgirən qarılar. Səbəb budur ki, oxumuş, elm təhsil etmiş mamanı qoyub heç bir kəndli avam və nadan bir övrət xəlayiqini mamalığa çağırmayacaq. Məşədi və hacılar üzü açıq türk mamalarını görəndə deyəcəklər:Allah sizə lənət eləsin!Allah sizin toxumunuzu yer üzündən kəssin.

"Molla Nəsrəddin"in "Cümhuriyyət" məqaləsində vətəndaşlara, öz oxucusuna xitabı bütövlükdə cümhuriyyət və muxtariyyətə münasibətinin ifadəsi idi: -Vətəndaşlar, əgər bizdə insanlıq hissi əgər ölməyibsə, güman edirəm ki, ölməyib, o vədə gərək uca səs ilə cümhuriyyət qəhrəmanlarını alqışlayıb deyək:

-Yaşasın cümhuriyyət!

Hüseyn ƏSGƏROV

525-ci qəzet.- 2015.- 2 dekabr.- S.6