Rəssamlıq sənətimizin tarixində parlaq bir imza - Kamil Xanlarov

Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin formalaşması və inkişafı, eləcə də Azərbaycanda peşəkar rəssam kadrların yetişdirilməsi istiqamətində onun əvəzsiz xidmətləri olub.

Tahir Salahov, Toğrul Nərimanbəyov və bir çox tanınmış rəssamlarımızın ilk müəllimi olduğunu vurğulamaq kifayətdir ki, onun rəssamlıq sənətinə və bu sənəti tədris etmək işinə nə dərəcədə sadiq olduğunu düşünəsən. O, Azərbaycanın Xalq rəssamı Kamil Xanlarovdur (1915-1996).

Kamil Əli Abbas oğlu Xanlarov 1915-ci ildə Bakı şəhərində dünyaya göz açıb. Lap erkən yaşlarından incəsənətə maraq göstərən rəssam 1931-1935-ci illərdə Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunda rəssamlıq sənətinin sirlərinə yiyələnib. O zaman İkinci Dünya müharibəsinin başlanması rəssamın ali təhsil almaq imkanlarını məhdudlaşdırıb. Lakin rəssam gərgin müşahidələri və fəal yaradıcılıq axtarışları ilə özünün yaradıcılıq qabiliyyətini və professional rəssamlıq məharətini həmişə artırmağa çalışıb. Bunu rəssamın yaradıcılıq nümunələrinə tamaşa etməklə asanlıqla müşahidə etmək olar.

K.Xanlarov 1939-cu ildə Rəssamlar İttifaqına üzv qəbul edilib. Rəssamın çoxşaxəli yaradıcılıq və pedaqoji fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilərək, o, 1964-cü ildə Əməkdar rəssam, 1992-ci ildə isə Xalq rəssamı fəxri adlarına layiq görülüb. Onun yaratmış olduğu əsərlər ölkəmizlə yanaşı, digər ölkələrdə də yerləşən muzey, qalereya və şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır. Bir neçə dəfə Bakı şəhərində rəssamın əsərlərindən ibarət fərdi sərgiləri təşkil olunub (1961, 1966, 1985, 1995, 2010). K.Xanlarov həmçinin uzun müddət Əzim Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunda pedaqoji fəaliyyət göstərib (1938-1985) və gənc rəssamlara sənətin incəliklərinə yiyələnmək vərdişlərini aşılayıb.

K.Xanlarov dəzgah rəngkarlığının müxtəlif janrlarında, teatr dekorasiya rəssamlığı sahəsində yaddaqalan yaradıcılıq fəaliyyəti göstərib. K.Xanlarovun yaradıcılıq dünyasına nəzər yetirmiş olsaq, onun daha çox mənzərə janrında yaradılmış, lirik-emosional, kolorit ustalığı və mövzunun bədii həlli baxımından məharətlə həll edilmiş mənzərə lövhələri nəzər-diqqətimizi cəlb edir. Bu faktı rəssamın digər janrlarda yaratdığı əsərlərinin bədii dəyərini kölgədə qoymaq üçün yox, əksinə mənzərə janrında işlənilmiş lövhələrin əhəmiyyətini qabartmaq məqsədi ilə qeyd edirik. Onun mənzərə janrına xüsusi sevgisinin olması, rəssamın doğma Azərbaycanımıza olan məhəbbətindən qaynaqlanırdı. K.Xanlarov Aərbaycanın bütün guşələrini qarış-qarış gəzib, Naxçıvan, Ordubad, Culfa, Şərur, Qarabağ, Şuşa, Zaqatala, Astara və başqa bölgələrdə yaradıcılıq ezamiyyətlərində olub və füsunkar təbiət lövhələrini yaradıcı həssas rəssam təxəyyülü ilə kətana köçürüb. Rəssamın bu cür əsərlərinə nümunə olaraq, “Zaqatala dağları” (1946), “Astara” (1955), “Talış dağları” (1956), “Şuşa” (1964), “Cənub sərhədində” (1972), “Noraşen vadisi” (1971), “Murovdağın görünüşü” (1972), “Mənzərə. Şuşa” (1983), “Ordubadda qış”, “Culfa. Araz sahilində”, “Araz sahilində” “İlanlı dağ” və digər əsərlərini qeyd etmək olar.

Rəssamın yaradıcılıq nümunələri arasında onun Şuşaya həsr edilmiş mənzərələri diqqətimizi cəlb edir. Bunu bir tərəfdən Şuşanın indiki məqamda düşmən tapdağı altında olması şərtləndirirsə, başqa bir tərəfdən isə rəssamın Cıdır düzünün gözəlliklərini əsl ustalıqla və yüksək məhəbbətlə kətana köçürməsi ilə bağlıdır. Eyni zamanda rəssamın vətənə məhəbbət duyğularının ifadəsindən yaranmış bu cür əsərlərin bugünkü gənc rəssamlarımıza bir nümunə kimi görünməsini arzu edərdik.

K.Xanlarovun mənzərələrinin yüksək bədii emosionallığı ilə yanaşı, həm də bu lövhələrdən həzin, intizar əhvali ruhiyyəli melodiyalar “səslənir”. Bu fikrimizi rəssamın bilərəkdən seçmiş olduğu obyektini - Araz sahilini və sahildə yerləşən dağları tutqun və nisgilli biçimdə təsvir etməsi ilə izah edə bilərik. Rəssam “Noraşen vadisi” (1971), “Culfa. Araz sahilində” adlı əsərlərində bir növ öz vətəndaşlıq mövqeyini gizli mətləblərlə ifadə etməyə nail olub.

“Ordubadda qış” əsəri rəssamın yaradıcılığında yeganə qış mənzərəsi təsvir edilmiş tablosudur. Dağlar fonunda Ordubad evlərinin qarşısında qarlı yolda milli geyimli iki qadın təsviri romantik qış mənzərəsinin füsunkarlığını artıran cəhətlərdəndir.

K.Xanlarovun süjetli tablolarında da lirik duyğular oyadan təbiət lövhələrinə rast gələ bilərik. Əsasən səadəti, əmək romantikasını əxz edən bu cür tabloların əsas mayasını ülvi insani şeiriyyət təşkil edir. Belə tablolara misal olaraq, “Sahədə” (1963), “Ailə” (1964-65), “Azərbaycan tarlalarında”, “İşdən sonra”, “Bulaq başında” və başqalarını qeyd etmək olar.

K.Xanlarov həmçinin portret janrında bir çox tablolar yaradıb. Belə əsərlərdən “Balaca Dilarə” (1951), “Dilarə” (1953), “Qoca” (1954), “Şəkili xalq sənətkarı Məmmədəli”, “Rövşanənin portreti”, “Ənvər Paşanın portreti” və s. adlarını çəkmək olar. Rəssamın portretləri içərisində daha çox diqqətimizi cəlb edən əsər “Ənvər Paşanın portreti”dir. Rəssamın bu tarixi şəxsiyyətin portretini yaratmaq təşəbbüsü təqdirəlayiqdir. XX əsrin əvvəllərində erməni daşnaklarının və çar Rusiyasının işğalçılarından qorunmaq üçün Azərbaycan xalqının imdadına gəlmiş və özünün fədakar əməyi ilə xalqımızın yaddaşında əbədi qalacaq Ənvər Paşanın portret cizgilərini boyalarla əbədiləşdirmiş rəssam sonda maraqlı əsərin yaradılmasına nail olub.

“Şərq natürmortu” əsərinin rəssamın yaradıcılığında xüsusi bir çəkiyə malik olduğunu söyləsək, yəqin ki, yanılmarıq. Natürmort həm bədii və həm də texniki işlənilmə baxımından çox ustalıqla həll edilib. Əsərdə milli parça fonunda xalqımızın milli məişət əşyaları təsvir olunub. Əsərin kompozisiyası uğurla tapılıb və əsərin kolorit həlli olduqca mükəmməl işlənilib. Sarı, qırmızı, firuzəyi və göy rəng keçidləri, kompozisiyanın tamlığı və ahəngdarlığı əsərin baxımlılığını daha da artırır.

K.Xanlarov 1961-ci ildə Çexoslovakiyada yaradıcılıq ezamiyyətində olub və orada yaradıcılıq imkanlarını genişləndirərək, vətənə məna və məzmun dolğunluğu ilə seçilən maraqlı əsərlərlə qayıdıb. Bu səfər rəssamın yaradıcılığında yeni bir uğurlu yaradıcılıq istiqamətinin açılması ilə nəticələnib. Çexoslovakiyaya həsr edilmiş tablolarına “Praqada küçə”, “Karlovı Varıda meydan”, “Qızıl küçə”, “Praqada qüllə”, “Yan Qusun abidəsi” və digər əsərlərini misal kimi qeyd etmək olar. Bu əsərlər həm mövzunun şərhi, həm kolorit həlli və həm də professional texniki işlənilmə xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir.

K.Xanlarov həmçinin “Kəndlilər” (1937) filmində kişi geyimlərinin eskizlərini verib, “Fətəli xan” (1945) filminin geyim üzrə rəssamı olub və Abdulla Şaiqin “Nüşabə” pyesinin bədii tərtibatını hazırlayıb.

Öz ömür payını Azərbaycan incəsənətinin inkişafına sərf etmiş, ilhamlı tablolar müəllifi olan, bir çox tanınmış rəssamların müəllimi Kamil Xanlarov Azərbaycan incəsənət tarixində layiqli yer tutur və daima hörmətlə yad ediləcək.

Əsəd QULİYEV

sənətşünas, AMEA-nın dissertantı

525-ci qəzet.- 2015.- 12 dekabr.- S.28.