Milli mədəni irsə - xalçaçılıq sənətinə ürəkdən bağlı insan

Beynəlxalq miqyasda nüfuzlu elmi-tədqiqat mərkəzi kimi tanınan, dünyanın ən nadir muzeylərindən biri olan Azərbaycan Xalça Muzeyinin direktoru sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Röya Tağıyevanın Azərbaycan mədəniyyətinə həsr etdiyi ömrü bu muzeyin yaşı qədərdir.

Röya Tağıyeva bu muzeyi arxiv və ya ölü əşya xarakteri daşımaqdan xilas edərək hər bir əşyasının milli funksiyasını, hər bir bəzək elementinin milli kodlarımıza daxil olduğunu, irsi daşıyıcısının məhz bizə aid olduğunu qabardaraq dünyaya nümayiş etdirdi. Yəni naxışlarımızdaki, ilmələrimizdəki bəzəyi görüntü, xoşagəlmə çərçivəsindən çıxarıb milli refleksimizə, genetik kodumuza çevirdi.

1967-ci ildə Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyində kiçik elmi işçi kimi başlayan Röya Tağıyeva, böyük elmi işçi, elmi katib, muzeyin elmi-tədqiqat sahəsinin müdiri, elmi-ekspozisiya şöbəsinin müdiri kimi vəzifələrdə işləmiş, 1982-ci ildən hazırkı dövrədək muzeyin direktoru vəzifəsində çalışır. Çox nadir hallarda təsadüf olunan haldır ki, lap gəncliyindən onun iş ünvanı Azərbaycan Xalça Muzeyi olmuş, böyük xalça ustası, bu sənətin fədakarı olan Lətif Kərimovla bir yerdə çalışmış, ondan çox şeylər əxz etmişdir.

Röya Tağıyevanın özünün qeyd etdiyi kimi "Xalça Azərbaycan incəsənətinin zəngin xəzinəsi, böyük bir sənət əsəri, bir xalqın yazılı tarixi, şifahi ədəbiyyatı, musiqisi, estetik mədəniyyətinin və klassik dünyagörüşünün əsas mənbəyidir". Bu xəzinəni dünya xalqlarına, gələcək nəsillərə çatdırmaqdan ötrü onları bir yerə toplayıb, qorumaq üçün bir sənət məbədinin yaranması vacibdir. Bu sahədə əvəzsiz xidmətləri olan Azərbaycanın Xalq rəssamı, sənətşünas Lətif Kərimovun təşəbbüsü və Ulu öndər Heydər Əliyevin dəstəyi ilə 1967-ci ildə təşkil edilən Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin fəaliyyətə başladığı ilk gündən Röya Tağıyeva burada fəaliyyət göstərmişdir. O, Azərbaycanın bütün regionlarını, bölgələrini qarış-qarış gəzib, ekspedisiyalarda iştirak edib ən gözəl xovlu və xovsuz xalça və xalça məmulatlarını, xalçaçılıq alətlərini və s. qiymətsiz sənət nümunələrini toplayıb, onların toxunma texnikasını, boyanma prosesini, xalçaçılıqla bağlı adət-ənənələri, mərasim və şənlikləri, el deyimlərini öyrənmişdir. 1972-ci il sentyabrın 27-də Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Xalça Muzeyinin ilk ekspozisiyasının açılışı olur.

Röya xanım o günləri belə xatırlayır: "Həmin gün XVIII-XX əsrlərə aid 200-ə qədər Azərbaycan xalça nümunələri olan 4 zal təqdim olunmuşdur. Açılış zamanı başda Heydər Əliyev olmaqla bütün qonaqlara Azərbaycanın məşhur xalçaçılıq məktəblərinə məxsus xovsuz xalçalar - sumax, zili, şəddə, palaz, kilim və süjetli, ornamental xalçalar haqqında mən məlumat verdim. Çox keçmədən Ulu öndər bəlkə də, daha sonra analoqu olmayan bir ƏMR imzaladı: "Azərbaycan Xalça Muzeyinə məhdudiyyətsiz maliyyə vəsaiti ayrılsın. Heydər Əliyev bununla da, təkcə xalça muzeyinin deyil, Azərbaycanda muzeylərin yaradılmasına və inkişafına meydan açmış oldu".

Röya Tağıyeva öz üzaqgörənliyi ilə xalçaçılıq sənətinin, onun qədim mənbələrinin əhəmiyyətini dəyərləndirə bilən bir tədqiqatçıdır. O, Azərbaycanın qədim xalçaları və xalq tətbiqi sənəti nümunələrinin geniş miqyasda muzey fondunda cəmləşməsini qarşısına məqsəd qoymuşdur. Regionlarda, kəndlərdə, qəsəbələrdəki ekspedisiyaları gözəl nəticələr verdi, muzeyin fondları xeyli zənginləşdi. Muzeyin kollektivi, o cümlədən, R.Tağıyevanın sayəsində isə həmin zəngin kolleksiya çox qısa vaxt ərzində toplanmışdı. Buna görə əminliklə demək olar ki, Azərbaycan Xalça Muzeyinin təşəkkülündə R.Tağıyevanın xidməti əvəzolunmazdır.

R.Tağıyevanın rəhbərlik etdiyi müddətdə, muzey Azərbaycan xalqına məxsus mədəniyyət nümunələrin özgəninkiləşdirilməsi ilə mübarizə sahəsində uğurlu addımlar atmışdır. Dünyanın bir sıra məşhur muzeylərində nümayiş etdirilən Azərbaycan xalçaları təəssüf ki, "İran xalçası", "Qafqaz xalçası" adları ilə təqdim olunurlar. Muzey beynəlxalq miqyasda nüfuzlu elmi-tədqiqat mərkəzi kimi tanındığı üçün elmi araşdırmalar və əsaslandırılmış sübutlarla xarici ölkələrdə olan muzeylərdəki Azərbaycan xalçalarına dəqiq, düzgün atribusiyalar (adlar) verilməsinə, sərgilərin təşkili və kataloqların çap edilməsinə nail olmuşdur.

Belə ki, Ukrayna, Gürcüstan, Çexiya qabaqcıl muzeylər və ABŞ, İsveçrə, Almaniyada şəxsi qalereyada saxlanılan Azərbaycan xalçasının atribusiyasının verilməsi ilə bağlı muzeyə müraciət etmiş və nəticədə təqdim olunan fotoşəkillər əsasında həmin xalçaların adlarını, dəqiq tarixi və işlənmə texnikası müəyyən edilmişdir. Bu il Luvr Muzeyinin İslam Departamentinin müdiri Azərbaycanda olarkən, həmin məqsədlə R.Tağıyeva ilə Luvrda saxlanılan xalçalarından ibarət fotomaterialların təqdim edilməsi üzrə danışıqlar aparmışdır. Tanınmış Amerika alimi Raul Çebul muzey ilə daimi əlaqə saxlayır və dəfələrlə keçə məmulatları, tekstil və cecimlərin elmi xarakteristikası ilə bağlı müraciət etmiş və ona lazımi məlumatlar verilmişdir.

R.Tağıyevanın çoxsaylı kitab və məqalələri, xüsusi ilə də "Azərbaycan xalçası" monoqrafiyası ingilis, macar, çex, ərəb dillərində nəşri də bu əhəmiyyətli məqsədə xidmət edir. Hazırda Azərbaycan xalçasının inkişafı yolu görünən "Azərbaycan Xalçası sivilizasiyalar qovşağında" kitabı ispan (Argentinada), fransız, rus dillərində çapa təqdim edilmişdir. Bu tədqiqatlar nəticəsində bir çox xarici ölkələrin muzeylərində saxlanılan və adətən səhv olaraq "İran xalçaları", yaxud ümumiləşdirilərək "Qafqaz xalçaları" adlandırılan xalçaların məhz Azərbaycan xalça kompozisiyaları olması qənaətinə gətirilir. Bu yaxınlarda isə hazırlanan "Azərbaycan xalçası" adlı ensiklopediyasının 1 cildi nəşr olunub, II cildi çapa təqdim edilmişdir.

Erməni işğalçıları tərəfindən mənimsəmək istədikləri Azərbaycan xalçaları, o cümlədən, Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə məxsus ceşnilərin qorunması, təbliği və tədqiqi sahəsində Röya Tağıyeva və onun rəhbərlik etdiyi kollektivin nümayəndələri xüsusi fədakarlıq göstərmişlər. Şuşa şəhərində açılmış Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin "Şuşa muzeyi" filialı əfsuslar olsun ki, erməni hərbi təcavüzü nəticəsində fəaliyyətini 1992-ci ildə dayandırmışdır. İşğal ərəfəsində Röya Tağıyeva yuxarı təşkilatdan göstəriş gözləmədən, tam məsuliyyəti öz üzərinə götürərək, filialda olan eksponatların təxliyə olunmasını təşkil etmiş və bunun nəticəsində Şuşa filialında mühafizə olunan eksponatlar Bakıya gətirilmişdir. Eksponatları Bakıya gətirən muzey işçiləri, o cümlədən, Şuşa filialının şöbə müdiri Hicran Əliyeva bu işdə sözün əsl mənasında qəhrəmanlıq göstərmişlər. Bu hadisədən hüquq mühafizə orqanları tərəfindən istintaqa cəlb olunan və töhmət alan Röya Tağıyeva bu fədakar addımı sayəsində Azərbaycanın milli sərvətinin düşmən əlinə keçməsinin qarşısını almışdır. O zaman Şuşada yerləşən muzeylər sırasında yeganə muzeydir ki, məhz Azərbaycan Xalça Muzeyi öz eksponatlarını tam xilas edə bilmişdir və bu gün Şuşa filialı muzeyi Azərbaycan Xalça Muzeyində öz fəaliyyətini davam etdirir. Muzeyin Şuşa filialı şöbəsi Qarabağ məktəbinə məxsus xalça nümunələrinin məhz xarici ölkələrdə təbliği məqsədi ilə ABŞ-da fəaliyyət göstərən "Qarabağ Fondu" ilə əməkdaşlıq edir. Təşkilatın səlahiyyətli nümayəndələri ilə görüşlər təşkil edib, ikitərəfli memarandum imzalayıblar.

2005-ci il fevralın 7-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev "Azərbaycanda xalça sənətinin qorunması və inkişafı haqqında" Qanunun icra edilməsi barədə sərəncam imzaladı. Artıq Azərbaycan xalça sənətinin yeni İNKİŞAF mərhələsi başlanmışdır. UNESCO-nun mənəvi irs siyahısına Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, UNESCO və İSESCO-nun Xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın fədakar səyi nəticəsində 2010-cu ildə "Azərbaycan xalçası" sənəti Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi İrsinin Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir.

Mədəniyyət və incəsənətə daimi olaraq qayğı göstərən ölkə rəhbəri 2007-ci il mart ayının 6-da Azərbaycan Xalça Muzeyinin yeni binasının tikintisi barədə sərəncam imzaladı. Tez bir zamanda qədim Xəzərin sahilində Muzeyin yeni binası unikal memarlıq ideyası xalça siması üzərində quruldu. 2014-cü il avqustun 26-da hörmətli prezidentimiz İlham Əliyev və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban Əliyevanın, mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayevin və ölkəmizin mədəniyyət və incəsənət xadimləri, həmçinin ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakı ilə muzeyin təntənəli açılışı oldu.

Azərbaycan Xalça Muzeyinin nəzdində Azərbaycanda ilk Uşaq Muzeyinin məhz R.Tağıyevanın təşəbbüsü ilə yaradılıb, burada ödənişsiz olaraq uşaqlarımıza xalçaçılıq, rəsm və digər sənətləri öyrətmək məqsədilə təhsil proqramları həyata keçirilir.

Röya Tağıyeva 1993-cü ildən fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Muzeylər Şurasının (ICOM) Azərbaycan Milli Komitəsinin sədridir. O, bu təşkilata sədrlik edərkən ən ali məqsədi Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi zamanı işğal olunmuş torpaqlarımızda qalan qiymətsiz mədəni və tarixi abidələrimizin geri qaytarılmasına nail olmaq, xalqımızın mədəni irsinin barbarca dağıdılmasını dünyaya bəyan etmək olub.

2010-cu ildə fəaliyyətə başlayan və ümumbəşəri sərvətə çevrilmiş xalça sənətinin dünyada tanıdılması sahəsində fəaliyyət göstərən "Azərbaycan xalçaçıları" İctimai Birliyinin də nailiyyətləri danılmazdır. 2011-ci il tarixində UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irslə bağlı Dövlətlərarası Komitəsinin 6-cı sessiyasında 27 digər qeyri-hökumət təşkilatı ilə yanaşı "Azərbaycan Xalçaçıları" İctimai Birliyi müstəqil ekspert kimi qeydiyyata alınması ilə bağlı akkreditasiya edilməsi tövsiyə edilib. Birlik fəaliyyətə başladığı gündən etibarən bir çox sərgilər, konfranslar keçirib.

Röya Tağıyeva təkcə Azərbaycanın deyil, dünya mədəniyyətinin inkişafına töhfələr vermək yönündə fəaliyyətini bu gün də var gücü ilə davam etdirməkdədir. Bu sahədəki xidmətlərini o, xalqına, millətinə, heyranı olduğu milli irsə həsr edib. Əvvəllər aldığı bir sıra nüfuzlu mükafatların ardından, nəhayət, 2015-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə Röya Tağıyeva Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətinin inkişafında xidmətlərinə görə "Şöhrət" ordeni ilə təltif edilib və bu, olduqca yüksək, əsl sənət təəssübkeşinə layiq mükafatdır. O, bu qiymətli hədiyyəni aldığı günü sevinclə xatırlayır: "48 ildir ki, yeganə iş ünvanım var - Azərbaycan Xalça Muzeyi. Burada ağrılı-acılı, eyni zamanda xoş günlərim keçib, bir sözlə ömrüm bu muzeydən keçib. Nəticəsi çox şərəfli və sevindiricidir. Azərbaycan mədəniyyətinə böyük dəyər verən möhtərəm Prezident mənim 48 illik fəaliyyətimi çox yüksək qiymətləndirdi. Bu, mənim mükafatlarımın ən dəyərlisidir. Çəkdiyin zəhmətin dövlət rəhbəri tərəfindən dəyərləndirilməsi çox qürurvericidir. Mən ona təşəkkür edir, fəaliyyətində uğurlar arzulayıram. Cənab Prezident bununla təkcə mənə deyil, eyni zamanda Azərbaycan xalça sənətinə, təkrarolunmaz milli irsimizə qiymət vermiş oldu. Mən bundan sonra da xalqıma, onun tükənməz mədəniyyətinə sağlam enerji və həvəslə xidmət etməyə hazıram".

525-ci qəzet.- 2015.- 18 dekabr.- S.7