Ağdamda nəyim qaldı?

avtobioqrafik roman

Papam

Ata-anasının verdiyi ad Məhəmməd olsa da, Papamın pasportunda Məmməd Əmirov yazılmışdı. Buna baxmayaraq, bütün Ağdam əhli özüqarışıq, Mamed deyirdi ona. Pasportunda yaşı 1908-ci il olsa da, kişi iddia edirdi ki, 1912-də anadan olub, özü də Novruzluda. Burda deyək ki, yalan yoxdu. Həqiqətən o, Novruzlu kəndinin Orta məhləsində anadan olmuşdu. Niyə məhləni xüsusi qeyd edirəm, çünki kəndin özündə hansı məhlədən olmağın əhəmiyyəti böyükdür, burda vətən kiçilib, daralıb bircə məhləyə sığışır. Kənddən çıxıb xırda vətəndən aralandıqca vətən böyüyür, rayon mərkəzində sən artıq filan kənddənsən, böyük şəhərdə sən filan rayondansan, ölkədən çıxıb xarici diyara üz tutanda isə, sən artıq filan ölkədənsən. Bir sözlə, xırda vətəndən aralandıqca vətənin miqyası genişlənir, vətən böyüyür.

Kənddə məhlələr çox fərqli olur, yerliçilik hissi də elə məhlədən başlayır. Məhlə təəssübü üstündə kənddə qan da tökülər, ölüm də ola bilər.

Mamed Əmirovun atası, yəni mənim ana tərəfdən babam Şahverən kişi cavanlıq vaxtlarında tarçalan olub, toylara, məclislərə gedirmiş. Arvadı, mənim ana nənəm Zinyət Urusdam (Rüstəm) qızı isə tək Novruzluda deyil, bütün Qarabağda məşhur olan Hacı bəyin bacısı qızıydı. Nənəmlə bağlı xatirələrim çoxdu, Babamı isə görmədiyimdən onunla bağlı çox az şey bilirəm. Bildiklərimi də Nənəmdən eşitmişəm... Hə, Şahverən kişi tarçalan olub cavan yaşlarında, ahıl çağında isə günlərin bir günü tar çalmaqdan, toylara getməkdən imtina edib, özü də xarakterinə uyğun çılğın bir hərəkətlə.

Nənəm danışırdı:

- Bir də gördüm günü qaraəəlmiş tarı köynəyinnən sıyırıf çıxartdı, özü də tiyə bir köynəkdə çıxdı həyətə. Söyux da adamı pıçax kimi kəsir. Soruşdum, belə köynəkçə hareydirsən ay əvi yıxılmış, demirsən söyux vurar ölərsən durduğun yerdə?

Bu yerdə deyim ki, Nənəmə görə bütün azar-bezarın baiskarı soyuqdu, odu ki, yay-qış damalı yun şalı çiynindən düşməzdi. Danışanda da deyərdi “A balam, istidən ölən olmuyuf, hamıca söyuxdan ölür”.

Babam arvadın ritorik sualına dodağının altında sakitcə cavab verib:

- Gedirəm dədeyin gorunu... - Burda Babamın sözünü yarımçıq saxlamaq hər cəhətdən məsləhətdi. Ağızdan harfa kişi həyətdəki qoca şahtuta yaxınlaşıb hikkə ilə tarı onun iri-yoğun gövdəsinə nə təhər çırpırsa, tar elə ilk zərbədən çilik-çilik olub tökülür yerə.

- Buy Allah, itin-pişiyin olum! - Bu, hadisəyə Nənəmin reaksiyasıdı.

- Vəssalam! Beynamısam, beqeyrətəm, oğracam bir də əlimə tar götürsəm!

Bu hikkəli tobalamadan sonra Şahverən kişi sazəndəliyin daşını birdəfəlik atmış, kənd məscidində təmənnasız qarovul çəkməyə başlamışdı, sərasər on iki il, yəni Allah dərgahına gedənə qədər.

lll

Nənəmlə Babamın ailəsində yeddi oğlan , iki qız dünyaya gəlib. Açılışı xalam Sayad eləyib, bağlanışı anam Sitarə. Bu iki qızın arasında Nənəm parta-part yeddi oğlan gətirib dünyaya. Hayıf ki, onların altısı erkən yaşlarında “tələf olublar”, qalan bir Məhəmməd olub, yəni Mamed Əmirov! İndi bu oğlanın ailədəki yerini, xətir-hörmətini, həddi-hüdudu olmayan ərköyünlüyünü təsəvvür edin. Nənəm onun uşaqlığı, yeniyetməliyi, ilk gəncliyi, nadincliyi, söyüşcüllüyü və ərköyünlüyü haqqında nələr danışmırdı... Bu əsl minbir gecə nağıllarıydı, onunla işim yox. Bir onu demək kifayətdi ki, bu insan harda, hansı şəraitdə olursa-olsun, mütləq hamıdan seçilməli, dərhal görünməli, hadisələrin mərkəzinə keçməliydi. Bunun üçün Allah ona hər şey vermişdi: gözəl boy-buxun, yaraşıqlı və çox məlahətli qarayanız sima, şirin dil, incə, bəzən də qaba yumor, qalın sirayətedici səs, qadınlara sonsuz maraq və fəal məhəbbət. Ən əsası isə, hərtərəfli istedad və hədsiz-hüdudsuz artistizm! Elə bunun nəticəsi idi ki, hamı ona artist Mamed deyirdi, amma bu “artist” ayaması həm də onun həqiqətən bir vaxtlar Ağdam teatrında aktyor olması ilə bağlı idi.

Papamın aktyorluq istedadından başqa, yaxşı qələmi də vardı. Ali təhsili olmayan bu adamın çoxlu şeirləri, bir neçə pyesi vardı. Hələ müharibə vaxtı Ağdam teatrında “Qana - qan” adlı pyesi tamaşaya da qoyulmuşdu. Rayon miqyasında müxtəlif təşkilatlarda rəhbər işlərdə çalışsa da, həmişə bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdu. Altmışıncı illərin lap ilk illərində “Qohumlar” və “Kəbinli subaylar” adlı iki komediya yazmışdı. O, bu pyesləri ucadan oxumağı çox sevirdi, özü də böyük şövqlə, aktyor məharəti ilə. Əlinə keçən bir neçə yaxın dostunu tutub evə gətirir, çay süfrəsi arxasında bu pyesləri böyük ləzzətlə oxuyurdu. Mən belə məclisləri çox sevir və böyük maraqla Papamın mahir ifasına qulaq asırdım. Əslində, bu bir aktyorun teatrıydı.

Papamın xeyli publisistik yazıları da vardı. Bu yazıları vaxtaşırı Ağdamın “Lenin yolu” qəzetində dərc etdirirdi. Onun məqalələrindən biri hətta Ağdamın qədim kəndlərindən hesab olunan Sufcanlının adının dəyişdirilməsinə səbəb olmuşdu. Belə ki, Sufcanlı dönüb oldu Yusifcanlı. Halbuki, Sufcanlı sözünün Yusifcanlıya oxşaması hələ onun Yusifcanlı olmasına dəlalət eləmirdi. Hər halda bu iddianın heç bir elmi əsası yoxdu. Buna baxmayaraq Papamın versiyası yaşamaq hüququ qazandı və bundan sonra hamı kəndə Yusifcanlı deməyə başladı, hətta bu ad öz-özünə rəsmiləşdi. Sufcanlı demək savadsızlıq əlaməti hesab olundu. İndi düşmən tapdağında olan bu kəndin hər dəfə Yusifcanlı kimi təqdim olunmasını eşidəndə Papamın “xidmətini” xatırlayıram. Elə vaxtda gülməyimi saxlaya bilmirəm və öz-özümə deyirəm ki, kişi kəndin gül kimi adını xarab elədi.

lll

Dediyim kimi, Papam bir vaxtlar Ağdam teatrında aktyorluq eləmişdi; 1948-ci ildə teatr ləğv olunana qədər. Mamed Əmirov teatr truppasının əsas aktyorlarından biri kimi neçə gözəl rolun ifaçısı olmuşdu. Söhbətlərindən bilirdim ki, ən çox sevdiyi rolu Şillerin “Qaçaqlar”ında Frans Moor, biri də əlbəttə ki, məşhur “Vaqif” pyesindəki Ağa Məhəmməd şah Qacardı.

Səməd Vurğunun həqiqətən xalq dramı səviyyəsinə qalxmış “Vaqif” pyesində, qarabağlıların fikrincə, Qacar rolunun ən gözəl ifaçısı məhz artist Mameddi. Köhnə aktyor, yəni Papam kefi yuxarı olanda mənə Vaqif rolunun məşhur ifaçısı Ələskər Ələkbərovla bağlı bir əhvalatı təkrar-təkrar danışardı.

Guya məşhur aktyor vaxtaşırı rayonlarda fəaliyyət göstərən dövlət teatrlarına Vaqifi oynamağa gedərmiş, yəni təkbaşına qastrol, təbii ki, əlavə para qazanmaq üçün. O vaxtlar da nəinki dövlət teatrları, hətta xalq teatrları, məktəb dram dərnəkləri belə, “Vaqif”i tamaşaya qoyurdu. Belə bir qastrol səfərini Ələskər Ələkbərov Ağdam teatrında gerçəkləşdirir. Təbii ki, Papam Qacarı oynamalı imiş, məşhur bakılı aktyorla və nədənsə, Papam bunu rinqə hazırlaşan iki boksçunun təkbətək döyüşü kimi qəbul edir və tamaşaya da elə o ayaqdan hazırlaşır.

Azdramanın məşhur aktyorunun Ağdama çıxması, ağdamlı Qacarla döş-döşə gəlməsi fövqəladə hadisə idi şəhərin teatr həvəskarları üçün. O da məlumdur ki, iddialı əyalət teatrlarında paytaxt teatrları ilə bəhsə girmək və onlardan əskik olmadıqlarını daima sübut etmək istəyi, indiki anlamla desək, kompleksi mövcuddur. Başa düşülən hissdir.

Həmin qarışıq hisslərin təsiri altında ağdamlı aktyorlarda da paytaxtdan gəlmiş rəqibi məğlub etmək və yerli aktyoru qalib görmək istəyi baş qaldırır. Nəticədə teatra yaxın adamlar, illah da Papamın pərəstişkarları məşhur aktyora kələk qururlar, qonaqlıq şəklində. Nahar vaxtı onu çox soyuq arağa qonaq eləyib möhkəm içirdirlər. Gözlənilən nəticə alınır: həm aktyorun səsi yatır, həm də tamaşaya qədər tam ayıla bilmir.

Tamaşa başlamaq ərəfəsindədir, teatr həvəskarları salonu doldurub, hamı azartlı bir yarış sorağındadır. Tamaşa başlayır. Millət səbirsizliklə Vaqiflə Qacarın “döyüş” səhnəsini gözləyir.

Şəkillər bir-birini əvəzləyir. Səməd Vurğunun möhtəşəm replikaları bir-birini çırpır. O vaxtkı teatrda əsas olan söz, aktyorun səsi, aydın diksiyası, pafosu idi. Qacar qışqırır, Vaqif qışqırır, Vaqif qışqırır, Qacar onu üstələməyə çalışır və buna tam nail olur, çünki səsinin möhkəmliyinə, gurluğuna, şaqraqlığına görə artist Mamedə çata bilən ikinci aktyor tapmaq çətindi. Ələskər Ələkbərov da səsdə zəif deyildi, amma artist Mamedə çata bilməzdi. Papam bu hadisəni şövqlə danışanda mən çox təsirlənib o səhnəni təsəvvür etməyə çalışırdım, alınmırdı, bu gün isə o döyüş səhnəsini çox yaxşı canlandıra bilirəm xəyalımda. Bakılı Vaqifin səsini batırır ağdamlı Qacarın səsi. Bu, əyalət teatrının paytaxt teatrının korifeyi üzərində bir günlük qələbəsi, triumfu idi. Filosof Ziyəddin Göyüşov “Həzz və iztirab” kitabında ağdamlı Qacarın məharətini vəcdlə xatırlayır. Papam isə fəxrlə danışırdı ki, mən Qacarı oynayanda qabaq sırada oturan uşaqlar qorxudan altını batırırdı. Burda bir haşiyə çıxım.

lll

1967-ci il. İki ildir Bakıda yaşayır, Azərbaycan Dövlət Universitetinin, indi Bakı Dövlət Universiteti deyirlər, Filologiya fakültəsinin axşam şöbəsində oxuyur, gündüzlər özümü dolandırmaq üçün zavodda fəhlə işləyirəm. İşlədiyim zavodun yataqxanasında da qalıram. Burada bir məqamı deyim: bilirik ki, xarici ölkələrdə, konkret desək, elə Amerikada gənclər on yeddi - on səkkiz yaşa çatanda ailədən ayrılıb müstəqil yaşamağa üstünlük verirlər. Bu, amerikalı gəncin həyatında çox vacib mərhələ hesab olunur. Gənc adam müstəqil yaşamağa, müstəqil qərarlar qəbul etməyə, ən əsası isə, himayədən azad olmağa çalışır və buna da nail olur, çünki əsl azadlıq iqtisadi azadlıqdan başlayır. İlk baxışda bu bizə qəribə gəlir, halbuki, əllinci illərdən başlayaraq, ölkənin “rayon” deyilən əyalət şəhərlərindən Bakıya təhsil, iş dalınca gələn bizim gənclər də elə həmin yaş civarında müstəqil həyata başlayırdılar. Ailə himayəsindən, daha çox da nəzarətindən ayrı düşən belə gənclər müstəqil yaşamağı addım-addım öyrənirdilər, ona görə də belə gənclərin əksəriyyəti Bakıda uğur qazanır, bir növ, Balzak, Mopassan qəhrəmanları kimi böyük şəhəri fəth edirdilər. Fəth etmək üçünsə mücadilə aparmaq, yaxşı-pis fəndlərə yiyələnmək lazım gəlirdi. Ailədən erkən ayrılmış gəncin şəhər gəncinə nisbətən daha kreativ, daha fəal olması başadüşüləndi; onu böyük şəhərə gətirən məqsəd dəqiq və aydındır. Əlbəttə, əsas hədəfə hamı çata bilmir, şəhərlə mücadilədə məğlub olanların sayı da az olmur, istəklə imkan həmişə üst-üstə düşmür.

Mən də müstəqil həyata on yeddi yaşımda başladım, özü də tam müstəqil. Bakıya tək gəldim, cibimdə iyirmi səkkiz manat pulla. Əynimdə Papamın köhnə kostyumundan tikilmiş pencək-şalvar, ayağımda Papamın enli pəncələrini sıxdığı üçün geyinə bilmədiyi uzunburun qəhvəyi çəkmələri. Ağdamdan çıxandan sonra dalımca bir manatın belə göndərilmədiyini də desəm, mənzərə tam aydın olar, amma mənim az pulla yaşamaq, hətta ailə saxlamaq kimi iki-üç illik Ağdam təcrübəm vardı. Bu barədə yeri gələndə bəlkə danışdım, indi isə qayıdıram 1967-ci ilə.

Eşitdim ki, Ağdamda dövlət teatrı açılıb, Papamı da teatra direktor təyin ediblər. Hələ bu azmış, Papam iyirmi illik fasilədən sonra səhnəyə də çıxıb aktyor kimi. Həm də mən bu hadisədən çox gec xəbər tutmuşam.

Mən Ağdama ildə bir ya iki dəfə gedərdim, o da yay aylarında, teatr məzuniyyətdə olanda, on-on beş günlüyə. Əvəzində Papam Bakıya tez-tez ezamiyyətə gəlir və biz, təbiidir ki, görüşürdük. Bir şeyi də deyim ki, onun məndən bir az çəkinməyi, bəlkə də utanmağı vardı, buna görə səhnəyə çıxmasını məndən gizlədirdi. Tamam təsadüfən, teatrın artıq mövcud olduğunun 5-ci, ya 6-cı ilində mən özgə adamdan eşitdim ki, Mamed Əmirov Qacar rolunda səhnəyə çıxıb. Bu xəbər, etiraf eləyim ki, mənim xoşuma gəlmədi. Növbəti görüşümüzdə mən narazılığımı bildirəndə kişi bir az pərt oldu:

- Əli, sən öl, bax, saa sən öl deyirəm, məni qabıra qoyasan yalan deyirəmsə, katib öz əyağı ilə gəldi tiyatıra, dedi eşitmişəm, Mamed məllim, sən yaxşı Qacar oynamısan o vaxtlar, o kişidən də yaxşı oynamısan, Sidqi Ruhulladan. Nə deyim?! Dedim, düz eşitmisən, yoldaş katib, cavannıxda oynamışam. Sən öl, Əli, dedi, nədi, Qacar cavan olub Şuşuya hücum eliyəndə? Dedim, yoldaş katib, cavan deyəndə ki... mən bilən, əlli yeddinin içindeymiş. Bu da duruf soruşasan ki, bə sənin neçə yaşın var? Dedim əlli yeddidən bir az çox olar, yoldaş katib. Ta duruf buna da demiyəjəm ki, yaşımı havaxsa azaltmışam. Əli, bu kopolu nə desə yaxşıdı? Sən öl, saa sən öl deyirəm... dedi, samıy raz! Bax, indi özün de, başına dönüm, mən bədbaxt oğlu bədbaxt neynəməliydim? Özün birisən ki, katibin kəsdiyi başa sorğu-sual yoxdu, bütöy rayyonun yəəsidi.

- Bəs məndən niyə gizlətmisən?

- Nə bilim, ə, dedim dilxor olassan dayna!

Beləcə, Papam təzədən aktyorluq fəaliyyətini Qacarla bərpa edir. Onu da deyim ki, uşaqlıqdan teatrı çox sevsəm də, Papamın iyirmi il direktoru olduğu Ağdam teatrının, demək olar ki, heç bir tamaşasına baxmamışdım. Amma bir dəfə artist Mamedi gördüm səhnədə, özü də məşhur rolunda, Şuşada.

lll

1977-ci ildə ailəmlə (onda evlənmişdim, birinci qızımın da dörd yaşı vardı) istirahət evindəydim Şuşada. İyulun isti günlərindən biriydi. Bir də gördüm Papam axırıncı arvadı Zümrüdlə istirahət evinin həyətindədir. Bizi axtarır. Görüşdük və məlum oldu ki, teatr Şuşaya qastrola gəlib.

-Bildim burdasınız, bu arvadı da gətirdim, kopaqqızı ölür gəzməydən ötəri. Əli, sən öl, qırx qızdırmaynan yata, deyəsən ki, dur gedək bir kəndə, Noruzduya, dik qalxajax yerinnən.

- Ay Mamed, di bəsdi dayna!

- Nədəaz, düz demirəm? İndi savabdı, qoy savabdı, qoy bir-iki gün burda şellənsin siznən.

Arvadı bizə tapşırıb sağollaşanda dilucu təklif elədi:

- Ə, bu axşam “Vaqifi” göstərəjiyik, bəlkə gəlib baxasan?

Qacar

Axşam biz teatra getdik. Həmin gün xatirimdə rəngi solmuş kinoxronika kimi qalıb: tamaşaçı çoxdu, yarıqaranlıq darısqal zalda nəfəs almaq mümkün deyildi. Boynuma alım ki, gəlməyimə dərhal peşman olmuşdum, amma sonralar, xüsusilə indi, qırx ilin tamamında şükür eləyirəm: nə yaxşı Papamı birinci, həm də axırıncı dəfə səhnədə gördüm, artist Mamedi Qacar rolunda izləmək mənə nəsib oldu. Təəssüratımı deməyəcəm, bir halda ki, kişi həqiqətən Sidqi Ruhulladan pis oynamadı, ağdamlıların yaratdığı və yavaş-yavaş yaddaşlardan silinən Qacar mifi qoy olduğu kimi də qalsın, amma bir səhnəni danışmaya bilmirəm.

Deməli, Qacar bədheybət qrimdə, zərzibalı geyimdə, qəzəb və kinini soyutmaq üçün “Rəqqasələr gəlsin!” replikasını atır. Rayon teatrındakı aktrisa qıtlığında rəqqasə keyfiyyətində səhnəyə çıxan sınıq-salxaq üç qız indi də gözümün qabağındadır. Qızlar tar, kamança və qavalın canlı ifası altında nəsə çox primitiv bir oyun havasında səhnəyə varid oldular. Onlar qəzəbli şahın qabağında elə bircə dövrə vurmuşdular ki, Papam sürü güdən şir kimi əl atıb qızlardan ən çəlimsizini qamarladı, az qala marçıltı ilə öpdü və xilas olmaq üçün çapalayan şikarını buraxmadan “Deyirlər şirindir busənin dadı, O da kor bəxtimə qismət olmadı!” replikasını deyib var gücü ilə qızı kulisə tulladı. Əgər o qız salamat qaldısa, nənəsi “toçnu” namaz üstdəymiş.

Ümumiyyətlə, mənim uşaq dünyamda Qacarın xüsusi yeri vardı. Papam səhərlər Dəyirman həyətindən qarğı hasarla ayrılmış kiçik xudmani həyətimizin ovuc boyda artırmasına çıxanda (bura kiçik səhnəyə bənzəyirdi) çox tez-tez Qacarın monoloqlarından bir-iki parçanı səsləndirərdi: “Yan, yan tərlanların yaşıl yuvası! Ruhuma can verir ölüm havası... Çıxsın asimana odlar, alovlar, Göylərdən od töksün yerə ruzigar!” və ya “Keçdi pəncəmizə gözəl Qarabağ, Öpsün qılıncımdan hər qaya, hər dağ! Mən Qacar nəsliyəm, şahlar şahıyam, Mən də yer üzünün bir allahıyam!”

Bəlkə də mənim çox-çox sonralar, əlli il keçəndən sonra Ağa Məhəmməd şah Qacar şəxsiyyətinə müraciət etməyimdə bu uşaqlıq xatirələrinin, daha çox da təəssüratların rolu vardı. Mən “Vaqif” dramını oxumuş, Azdramanın məşhur aktyorlarının ifasında onun tamaşasına baxmışdım. Əbdürrəhim bəyin “Ağa Məhəmməd şah Qacar” pyesi ilə də lap uşaqlıqdan tanışdım. Bununla belə məndə Qacar haqqında pyes yazmaq istəyi Jan Gevrin “Xacə şah” romanını oxuyandan sonra yarandı. Mən bu bədbaxt hökmdarı bütün yaxşılıqları və pislikləri ilə daha yaxından tanıdım, bir dramaturq kimi onun mifik varlığına daxil olmağa çalışdım və cəsarət eləyib onu səhnəyə insanlarda rəğbət oyada biləcək bir biçimdə gətirdim. Bu tarixi şəxsiyyəti eybəcər karikaturaya çevirmiş Səməd Vurğunla xəyali polemikaya girdim. Onu da nəzərə almışdım ki, azərbaycanlılar Qacarı tarix kitablarından deyil, məhz Səməd Vurğunun məşhur pyesindən tanıyırlar. O pyesdən ki, orada müəllif Qacarı “Bir boynu olsaydı bəşəriyyətin, Onu bir qılıncla vurardım yəqin” deməyə məcbur edir. O pyesdən ki, Azərbaycan teatr tarixində ondan populyarı olmayıb, fikrimcə, olmayacaq da, amma bütün ədalətsizliklər bir gün haqqa məğlub olur. Bəlkə elə bu qanunauyğunluğun nəticəsidir ki, mənim qətiyyən ideallaşdırmadığım Qacar tamaşaçılar tərəfindən sevildi. Ustad rejissorumuz Azər Paşa Nemətin və qüdrətli aktyorumuz Fuad Poladovun köməyi ilə mən Qacarı qaniçən monstr kimi deyil, qüdrətli sərkərdə, ağıllı siyasətçi, qətiyyətli kişi, lazım gələndə qəddar hökmdar kimi təqdim edib, tarixi ədalətsizliyi aradan qaldıra bildim. Bildimmi?!

lll

Mən yeddi yaşımda Ağdama gələndə Papam teatrdan çoxdan ayrılmışdı. Neçə vəzifə dəyişmişdi bu illərdə. İndi də “Selpo”nun müdiri idi. Söz düşəndə teatrı yamanlayır, artist olmaq istəyənin atasının gorunu söyürdü, amma görünürdü ki, bütün bunlar üzdəydi, bir az dərinə gedəndə, kişinin qəlbində teatr məhəbbətinin hələ də yaşadığı özünü büruzə verirdi. Bakıdan hansısa bir teatr, xüsusilə Azdrama qastrola gələndə Papamın əhvalı dəyişir, mütləq şəhərdən gəlmiş aktyorlarla görüşür, onlarla saatlarla söhbət eləyir, aktyorların yerləşdiyi yeganə mehmanxananın arxasındakı çayxanada çay içir, hətta qonaqlıq verirdi.

Papam teatrı bitməyən məhəbbətlə sevirdi. Təsadüfi deyildi ki, evləndiyi qadınların çoxu sənətdə olub, hətta arvadlarından biri məşhur rəqqasə imiş. Elə buna görə də Şəfiqədən sonra aldığı axırıncı arvadın sənətə dəxli olmadığını biləndə qohum-əqraba, xüsusilə qardaşının əməllərindən həmişə narazı qalan Sayad xalam çox sevinmişdi:

- Axır ki, Mamed də bir abırlı arvad alarmış!

Sonra məlum oldu ki, bu arvad da stolda yaxşı ritm tutub nağara çalmağı bacarır. Əlbəttə, nağara və ya qaval çalmaqda bədnam bir şey olmasa da, bu, artıq diaqnozdu.

Papamın əksər macəralarının şahidi olmuş, bir növ, ona Sofilik eləmiş xalası oğlu Yelmar peşəkar nağaraçalandı, yaxşı sənətkar kimi ad da çıxarmışdı Ağdamda. Həmişə də Abdal-Gülablı aşıqlarının dəstəsində olardı. Çox məclislər görmüş, toylar yola salmışdı. Uzun qış gecələrində evimizin sevilən qonağı olurdu tez-tez. Onun gəlişi və bizdə gecələməsi hamımız üçün, hətta Nənəm üçün də toy-bayramdı. Papamın arvadları ilə də həmişə zarafatı vardı. Yelmar axırıncı arvadın stol üstündə yaxşı ritm tutduğunu birinci dəfə görəndə demişdi:

- Tüpürüm sizin məstəbinizə, arvad nağara çalır, ə! Tü! Ə, deyirəm axı, buna yönnü arvad gəlməz!

Yelmar dayı yada düşmüşkən, onun həyatının bir lətifəsini də danışım.

Müharibə başlayanda Yelmar dayını davaya aparırlar, Papam isə ideoloji cəbhənin əsgəri və sevilən aparıcı aktyor kimi brona düşüb qalmışdı arxa cəbhədə. Bədbaxt Yelmar dayı cəbhədə elə ilk döyüşdəncə əsir düşür və dörd il faşistlərin əsir düşərgələrində zülm çəkir, amma ölümə can vermir. Qələbədən sonra əsirlikdən azad olub sağ-salamat gəlir doğma Gülablı kəndinə. İndi də burda - vətəndə əsir düşmüşlərə gün verib işıq vermirlər. Uzun illər səsləri alınan, etibardan düşən, tənələr yeyən ikinci növ adam kimi gözükölgəli dolanırlar. Papam isə arxa cəbhədə teatrda işləyib, tamaşalarda oynamışdı, hələ dediyim kimi, “Qana - qan” adlı bir pyes də yazıb tamaşaya qoymuşdu. Beş-üç medalı da vardı. Qələbə bayramından - Qələbə bayramına da medallarının sayı artırdı. Elə ki 9 May gəlirdi, Papam müharibə veteranı kimi, medallı pencəyini geyinib çıxırdı şəhərə. Onda Yelmar dayıya elə bil od vururdular,onun ifasında çoxmərtəbəli söyüşün biri olurdu bir qəpik: “... bu hökumətin daşını qoyanın dədəsinin kəlləsini! Mən kopolu vuruşmuşam, qan tökmüşəm, neçə il əsirlik çəkib ajınnan otdamışam, düzəndə qanqal yeyif inək kimi köppüşəm, əvəzində səsimi alıflar, arvad-uşağımı gözüqıpıx eliyiflər, amma bu burda qəhbələrnən yatıf-duruf sinəsində medaldan yer yoxdu. Sizin məstəbinizi, ananızı, bajınızı!”

lll

Beş-altı dəfə evlənsə də, Papamın bircə övladı olmuşdu. O da, artıq dediyim kimi, birinci arvadından olan oğlu Mənafdı. Papamın birinci evliliyi elə Mənaf altı aylıq olanda bitmişdi. Dəli ehtirasları ilə daha kəndə sığışmayan gənc ata, yumşaq desək, canını götürüb qaçmışdı şəhərə - Ağdama, daha böyük məkana, özü də birdəfəlik. Sonralar bitib-tükənməyən macəralarının birbaşa bədəliydi ki, evləndiyi arvadların heç birindən döl tuta bilməmişdi, taqsirkar olduğunu da hamıdan yaxşı özü bilirdi. Görünür, elə yuxarıdan da belə məsləhətmiş, yoxsa neçə qanuni evlilikdən və saysız-hesabsız qeyri-qanuni əlaqələrindən əmələ gələn çox uşaq yetimçilik çəkərdi.

Kənd qızı olsa da, körpə Mənafın anası da onu qoyub qaçan ərindən geri qalmayıb, südəmər uşağı Nənəmin üstünə atıb, ərə getmişdi başqa kişiyə. Nənəm məcbur olub ərköyün böyütdüyü madar oğlunun altıaylıq körpəsini saxlasın əsgərlik yaşına qədər. Doğma və yeganə oğluna atalıq eləməyi unutmuş dayımın uzun illərdən sonra mənə necə papalıq etdiyini təsəvvür eləmək çətin olmasın gərək, amma onu da deyim ki, Papam məni həqiqətən, bir övlad kimi istəyə biləcəyi qədər istəyirdi, həmişə canıma and içirdi, yuxarı siniflərdə oxuyanda isə, ağılsız yeniyetmə olmadığımı görüb mənimlə hesablaşırdı. Bu yazıda dediyim kimi, Papam tez-tez yada düşəcək, indi isə söhbətin istiqamətini Dəyirman həyətinə yönəldirəm.

Əmirli Əli

525-ci qəzet.- 2015.- 19 dekabr.- S.22-23