Sənətin ziyalılıq zirvəsi: Cahangir Zeynalov

Azərbaycan teatr tarixində elə aktyorlar var ki, onlar milli səhnə sənətimizin təşəkkülünün sütunları əzəmətindədirlər.

Bu gün yüksək inkişaf mərhələsində inamla addımlayan milli teatrımızın əzəmətli sütunlarından biri də Cahangir Zeynalovdur.

Əvvəla onu deyim ki, Cahangir Zeynalov səhnə sənətimizdə bir sıra özəlliklərin yaradıcısıdır. Onlardan bir neçəsini xatırlayaq.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda ilk peşəkar üç aktyordan birincisidir.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda "Ev teatrı"nın ilk və yeganə yaradıcısıdır.

Cahangir Zeynalov Azərbaycan realist aktyor məktəbinin banisidir.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda aktyorluq sənətinin nəzəri-estetik prinsiplərini müəyyənləşdirib qələmə alan ilk nəzəriyyəçi aktyor-teatrşünasdır.

Cahangir Zeynalov Azərbaycan teatrında səhnə yaradıcılığına yubiley keçirilən ilk aktyordur (30 noyabr 1910-cu il).

Cahangir Zeynalov tacirliklə yanaşı, paralel olaraq aktyorluq, müəllimlik ("Səfa" məktəbində) edən, teatr təşkilatçısı kimi fəaliyyət göstərən ("Nicat" və "Səfa" truppalarında) ilk azərbaycanlıdır.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda bir qrup kasıb səhnə fədailərinə teatr mövsümündə hər ay müəyyən donluq (maaş) verən ilk ziyalıdır.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda ilk qüdrətli aktyordur ki, şəxsiyyəti cəmiyyətin bütün təbəqələrində (adi fəhlədən tutmuş Bakı milyonçularına, dövlət dumasına qədər) ehtiramı hər yerdə uca tutulub.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda ilk aktyordur ki, Bakıda yaşayan tatar, rus, gürcü, yəhudi, polyak... ziyalıları onun sənətinə və şəxsiyyətinə böyük ehtiram və rəğbət bəsləyiblər.

Cahangir Zeynalov Azərbaycanda ilk aktyordur ki, Bakıda açılan qiraətxanaya xeyli sayda təmənnasız kitab bağışlamışdır. "Səfa" kitabxanasına müxtəlif adda 50 kitab hədiyyə etmişdi.

Cahangir Zeynalov o nadir ziyalılardan idi ki, 20-25 yaşlarında zəngin kitabxanası vardı və hər il bu xəzinəsini yeni-yeni əsərlərlə zənginləşdirirdi.

Cahangir Zeynalov dünyada mövcud olan türk dilli xalqların ilk üç peşəkar, yüksək professionallığa malik aktyorlarından biridir.

Və nəhayət, Cahangir Zeynalov Azərbaycan peşəkar teatrının tarixində qüdrətli nəsil səcərəsi yaradan ilk aktyordur, Onun özü (1886 - 1918-ci illər), aktrisa qızı Nəsibə xanım Zeynalova (1932 - 2004-cü illər), nəvəsi aktyor və rejissor, pedaqoq Cahangir Novruzov (1971-ci ildən indiyədək) milli teatr tariximizdə parlaq səhifələr yazıblar.

Təbii ki, bu siyahını bir qədər də uzatmaq olar. Ancaq və di gəl ki, bu insan ilk növbədə Azərbaycan teatrının qüdrətli simalarının ilk üçlüyünə daxil olduğuna görə mən də onun ləyaqətlə yaşanan ömür yolunun bu qoluna xüsusi diqqət ayırmaq istəyirəm.

lll

Milli teatrımızın fəxri Kərbalayi Cahangir Zeynalov 1865-ci ildə Bakıda doğulub. Atası Məşədi Rza kimi Cahangir də tacirlik etmişdir.

Onun ziyalılığına çıraq tutmaq üçün qısaca şəkildə bunları xatırlatmaq istəyirəm. Cahangir bəy Əncuman məktəbində ibtidai təhsil almışdı. Geniş mütaliəsi vardı. Öz üzərində işləməklə rus, ərəb, fars və fransız dillərini mükəmməl bilirdi. İstanbulda olan dostları ilə Osmanlı türkcəsində məktublaşırdı. Şəxsi kitabxanasında klassik türk ədibləri Əbdülhəq Hamidin, Namiq Kamalın və Şəmsəddin Saminin kitabları vardı. Klassik Azərbaycan və Şərq poeziyasını sevirdi, həmçinin dünya dramaturgiyasından, XVIII - XIX əsr Avropa nəsrindən xəbərdar idi. Ticari işlərini başa vurandan sonra vaxtını səhnədə, mütaliədə, ziyalılarla görüşlərdə, xeyriyyə məqsədilə düzənlənən müsamirələrdə keçirərdi. Onun dostluq etdiyi maarifçi ziyalılardan bir neçəsinin adını xatırladıram: Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Hüseyn Ərəblinski, Səməd Mənsur...

Mən Cahangir Zeynalovu nə həyatda, nə səhnədə görməmişəm. Görə də bilməzdim, çünki mən ustadın ölümündən 31 il sonra dünyaya gəlmişəm.

Aya, əcəba, bəs məni cəsarətləndirən nə olub ki, Cahangir Zeynalov haqqında, onun səhnə yaradıcılığı barədə fikir söyləməyə cəhd göstərmişəm?

Azərbaycan teatrı, xüsusən onun təşəkkülünün ilk mərhələsinin inkişaf ritmi və müxtəlif teatr truppalarının formalaşma prosesi barədə oxuduğum kitablardan Cahangir Zeynalov haqqında məlumatlar almışam. Xüsusən fədakar tədqiqatçı Qulam Məmmədlinin sənədləri yığıb toplayaraq tərtib etdiyi Cahangir Zeynalovun yaradıcılıq salnaməsi kitabından çox bəhrələnmişəm. Akademik Milli Dram Teatrı haqqında 3 cildlik kitab (1873 - 2014) üzərində işləyəndə zəngin arxiv materialları ilə tanış olmuşam. Bu arxiv materiallarında Cahangir Zeynalovun oynadığı tamaşalar, ona keçirilən təntənəli yubiley haqqında hədsiz məlumatlar var. Elə məlumatlar ki, nəinki bir məqaləyə, hətta cild-cild kitablar yazmağa bəs edər.

Ən əsası odur ki, Cahangir Zeynalovun səhnə fəaliyyəti barədə heç olmasa məqalə yazmaq hər bir teatrşünasın mənəvi borcudur.

Cahangir Zeynalov yaradıcılığına müraciət etməyimizin əsaslarından biri də odur ki, biz nəsil teatrsevərlər onların əkib-becərdikləri, ucaltdıqları sənət ağacının yarpaqlarıyıq. Onlara qibləgah kimi baxırıq.

Bir də məsələ ondadır ki, mən Cahangir Zeynalovu ruhən çox yaxşı duyuram, hiss edirəm və xəyalən onu səhnədə hansısa rolda təsəvvür edirəm. Xüsusən mənə elə gəlir ki, onu Vəzir Mirzə Həbib, Hacı Qara ("Lənkəran xanının vəziri", "Hacı Qara", Mirzə Fətəli Axundzadə), Hacı Qənbər ("Hacı Qənbər", Nəcəf bəy Vəzirov) rollarında görmüşəm.

Səhnəyə ilk dəfə 1885-ci ilin Novruz bayramında çıxıb.

Bu vaxtlar o vaxtlar idi ki, Mirzə Fətəli Axundzadə 7 il idi dünyasını dəyişmişdi.

Bu vaxtlar o vaxtlar idi ki, Azərbaycanın teatr fədailəri bayramlardan bayramlara (əsasən Orucluq, Qurban və Novruz bayramlarında) tamaşalar oynayardılar.

Bu vaxtlar o vaxtlar idi ki, Bakıda hələ kiçik və pərakəndə şəkildə fəaliyyət göstərən truppa yox idi.

Bu vaxtlar o vaxtlar idi ki, teatr tamaşalarını müəllimlər, türk-rus məktəbinin şagirdləri təşkil edib oynayırdılar.

Bu vaxtlar o vaxtlar idi ki, Cahangirlə birlikdə səhnəyə çıxanlardan yalnız müəllim Əbülfət Vəli (1885-ci ildən) və Məhəmməd Əlvəndi (Məlikov. 1890-cı ildən) ömürlərinin sonuna kimi teatr deyilən sənətdən ayrılmadılar.

Bu vaxtlar o vaxtlar idi ki, XIX əsrin sonlarında, XX əsrin əvvəllərində Bakıda teatr sənətinin inkişafında misilsiz xidmətləri olan Nəcəf bəy Vəzirov Petrovski-Razumovski Akademiyasının Meşəçilik şöbəsini bitirərək İrəvan quberniyasının Dilican nahiyəsində meşəbəyi işləyirdi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev hələ Şuşada realnı məktəbdə, Nəriman Nərimanov Gürcüstanda Qori müəllimlər seminariyasında oxuyurdular. İlk teatr truppasını yaratmaq istiqamətində səmərəli işlər görmüş Sultanməcid Qənizadə və Həbib bəy Mahmudbəyov Tiflisdəki Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda təhsil alırdılar. Üzeyir bəy Hacıbəyli isə Cahangir səhnəyə çıxandan altı ay sonra doğulub...

SSRİ Xalq artistlərindən Mirzağa Əliyev səhnəyə ilk dəfə Cahangir Zeynalovdan 16 il sonra (1901-ci il), Sidqi Ruhulla 23 il sonra (1908-ci il), teatr fədaisi Hüseyn Ərəblinski 12 il sonra (1897-ci il), Xalq artistləri Hüseynqulu Sarabski 17 il sonra (1902-ci ildə), Abbasmirzə Şərifzadə 23 il sonra (1908-ci il) çıxıblar...

Bütün bunları nə üçün xatırladıram?

Xatırladıram ona görə ki, baxın görün tarixin belə bir mürəkkəb gərdişli zamanında Cahangir Zeynalov səhnəyə məhəbbətində sadiq fədai olması ilə necə möhtəşəm cəngavərlik edib. Yaratmaq eşqinin atəşi onu heç vaxt tərk etməyib. Aktyorun sənət yanğısı onun qəlbinə, davranışına hakim kəsilən səmimiyyətlə birləşərək ifa etdiyi obrazlara təbiilik ruhu aşılayırdı.

Peşəkar teatrımızın təşəkkül tapmasından sonra rol üzərində nəzəri prinsiplərlə, bədii mətnin ideya yükünə uyğun şəkildə yaradıcı axtarışlarla işləyən Cahangir Zeynalov olub. Buna görə də onun iafasında hər hansı səhnə surtinin inkişaf xəttini ifadəli aydınlıqla görmək mümkün idi.

Cahangir Zeynalovun (sonralar onun bünövrəsini qoyduğu ənənəni Hüseyn Ərəblinski davam etdirdi). Bakıda fəaliyyət göstərən Lanskoy, Şorşteyn, Aqriptseva kimi aktyorların truppaları ilə yaxından yaradıcılıq əlaqəsi vardı. Onların hazırladıqları, eyni zamanda qastrola gələn kollektivlərin tamaşalarına müntəzəm baxırdı. Hətta 1916 - 1918-ci illərdə baxdığı tamaşalar barədə rəylərini, sənət və sənətkarlıq barədə düşüncələrini, nəzəri-təcrübi qənaətlərini, yürütdüyü mühakimələrini təcəssüm etdirən fikirlərini traktat səpkisində "Teatro dəftərçəsi" ("Əxz etdiyim hərəkətlər") adı ilə yazıb. Müəyyən vərəqləri itmiş həmin dəftərçə Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Teatr Muzeyində saxlanılır.

"Teatr dəftərçəsi"ni oxuyarkən birmənalı şəkildə o qənaətə gəlmək olur ki, Cahangir Zeynalov dünya şöhrətli qələm ustadlarından Uilyam Şekspirin "Hamlet" və "Otello", Fridrix Şillerin "Qaçaqlar", Aleksandr Ostrovskinin "Gəlir yeri", Aleksandr Puşkinin "Xəsis cəngavər", İohan Volfanq Hötenin "Faust" dramlarını, Cüzeppe Verdinin "Riqoletto" operasının librettosunu və partiturasının özəlliklərini dərindən bilib. Bu əsərlər barədə dəyərli təhlili fikirlər söyləyib.

Maddi imkanı geniş olan Cahangir Zeynalov aktyorlara həmişə əl tutur, təmənnasız pul yardımı edirdi. O, indiki Azərbaycan və Dilarə Əliyeva küçələrinin kəsişməsində yerləşən Şahmat klubunun yerindəki şəxsi evində yaşayırdı. Bu ərazi həmin dövrdə bazar küçəsi adlanırdı. Evinin şimal pəncərələri Quba meydanına açılırdı. Hər iki məkan gur ticarəti ilə məşhur idi. Ağa Cahangir böyük bir vaxtını məşq üçün ayırmışdı. Hətta otağın baş hissəsində səhnə də düzəltdirmişdi. Mirzağa Ağayev, Hacıağa Abbasov, Məhəmməd Əlvəndi, Əbülfət Vəli, Hüseyn Ərəblinski, Mirmahmud Kazımovski kimi aktyorlar, səhnə fadiləri olan müəllimlər Sultanməcid Qənizadə, Həbib bəy Mahmudbəyov və digər səhnə vurğunları həmin zalda məşq etmiş, tamaşalar hazırlamışlar. Cahangir Zeynalov məşqdən sonra iştirakçıların hamısına bir yerdə süfrə açardı. Ümumiyyətlə maddi imkanı geniş olan Cahangir Zeynalov aktyorlara həmişə əl tutur, pul yardımı edərdi.

Tarixdən məlumdur ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatr binası həmişə əcnəbilərin, xüsusən uzun illər Polonskinin icarəsində olub. Onun truppasında Pyotr Krayevski adlı məşhur komik olub. XX əsrin ilk onilliyinin ikinci yarısında Cahangir Zeynalov onunla danışıb ki, gənc aktyorlar Mirzağa Əliyev, Hacıağa Abbasov və daha bir neçə səhnə həvəskarı ilə məşğələlər aparsın, onlara ustad dərsləri versin. Krayevski razılaşıb və bu köməkliyinə görə hər ay Cahangir bəydən zəhməthaqqı alıb. Hacıağa Abbasov öz xatirələrində yazır ki, Krayevskinin sənət təlimləri bizim üçün kiçik məktəb idi.

(Ardı var)

İlham RƏHİMLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 24 dekabr.- S.6.