Siyasət həyatın tək bir ölçüsüdür

Azərbaycan oxucusuna, eləcə də mənə İrfan Çiftçi imzası “Xəzər” dərgisindəki şeirlərindən tanışdır.

Onu çoxdan tanıyıram. Türkiyədə təhsil aldığımız zaman ara-sıra görüşlərimiz, söhbətlərimiz də olurdu. O, dünyanın hər yerindən gələn türk tələbələrə Türkiyəni sevgiylə tanıtdı və onlardan öz mənəvi dəstəyini əsirgəmədi.

Bu gün onun Azərbaycanda şəxsən tanıdığı, ünsiyyətdə olduğu xeyli dostu var. Son dərəcə maraqlı olmasıyla yanaşı, özünün də dediyi kimi, dünya ədəbiyyatını, mədəniyyətini, eləcə də türk dünyasının ədəbiyyatını, mədəniyyətini, tarixini özünəməxsus şəkildə öyrənən, bilən, həm də öyrədən eşqli bir insandır.

İrfan bəyi heç vaxt unutmasam da, hazırkı Rusiya -Türkiyə qarşıdurması onu yenidən mənim yadıma saldı.

Qərara gəldim ki, bir neçə sualla onun fikirlərini öyrənib Azərbaycan oxucularına da çatdırım.

- Hörmətli İrfan bəy, Azərbaycan oxucularına özünüzü necə tanıda bilərsiniz?

- Mən 4 yaşımdan oxuma-yazmağı öyrəndim. O vaxtdan bəri yaşadığım bu dünyanı oxuyub anlamağa çalışıram( hələ bircə qınnax başa düşürəm:)). 10-11 yaşımda sol- radikal Leninist ideologiya ilə tanış olaraq aktivə çevrildim. 13 yaşımda ilk dəfə qəzet çıxardım. O zamandan bəri də daim belə işlərlə məşğul oldum. Özəl sektorda və müxtəlif dövlət işlərində işlədim. Tələbəlik illərində jurnalistlik, nəşriyyatçılıq, sonra incəsənət rejissorluğunda, UNESCO-da işlədim. Tayyib Ərdoğanın vaxtında İstanbul Böyük Şəhər Bələdiyyəsi Mədəniyyət İdarəsinin başçılarından biriydim. Milli və beynəlxalq mədəniyyət-sənət festivalı və bir çox tədbirin rejissoru, prodüsseri olduğumu da qeyd edə bilərəm.Qısaca, bir çox dünya, eləcə də Avrasiya ölkəsində oldum və həmişə də şair, mədəniyyət adamı olaraq qaldım. Dünyaya heç vaxt bir siyasətçi kimi baxmadım. Çünki siyasət çoxölçülü həyatın, sadəcə, bir ölçüsüdür. Bu kimlərəsə cazibədar görünə bilər. Mənsə, dünyada baş verənləri anlamaq üçün özümü balaca bir alət kimi hiss edirəm. Cəmiyyətləri, dövlətləri, əsas da insanı dərk eləmək üçün, bəzən ayaqqabın, qələmin, stəkanların, əşyaların tarixini və ya yemək mədəniyyəti, evlilik adətləri, arxitektorial simvollar bizə siyasətdən daha çox məlumat və ruh verə bilir. Ona görə də düşünürəm ki, bir az Oktava Paz kimi, Yəhya Kamal kimi şair sayıla bilərəm. Hal-hazırda İstanbul Unversiteti Siyasət və Beynəlxalq Əlaqələr bölümündə dərs deyirəm. AYB-nin Türkiyə təmsilçisi, “Ulduz” jurnalı və “525-ci qəzet”in uzun zamandır (Hələ də onlar məni yazarları hesab edirlərmi, bilmirəm:)) yazarı olduğumu desəm, bu Azərbaycan oxucuları üçün yetərli olar hər halda.

- Siz 90-cı illərdə türk şeirinin xüsusi əhəmiyyət daşıyan gənc şairlərindən biri olmusunuz. Mən sizin şeirlərinizlə 1991-ci ildə “XƏZƏR” dərgisində tanış olmuşdum. Sizin şeirlərinizdə özünəməxsus cizgilər, poetik özəlliklər, özəl üslubunuz olduğu halda, o zamandan bu zamana sanki yazmağı dayandırdınız? Xüsusi və ya bilmədiyimiz bir səbəbi varmı?

- Poetik mövqeyim və xarakterimlə bağlı söylədiklərinizə görə çox sağ olun. Yazmağa ara vermədim və hələ də şair olduğum düşüncəsindəyəm. Zaman irəlilədikcə insan daha az yazır və daha seçici olub az çap olunur. Mən 15-20 yaş arasında minlərlə şeir yazdım. Amma 20 yaşımda şeirdə ən böyük ustadım olaraq gördüyüm Rilkenin öyüdünə inanaraq yazdıqlarımın 99 faizini yandırdım. Ancaq bir faizi əlimdə qaldı.İndi 50 yaşındayam, 20 yaşından bu günə qədər də ardıcıl olaraq getdikcə daha az olsa da, hələ də yaza bilirəm.:)) Allaha şükür ki, indiyə qədər şeirdən uzaqlaşmamışam. Hələ ki, şeir də məni tərk etməyib. Nəsib-qismət işidir. Hər şeir yazdıqdan sonra bir daha şeir yazmayacağımın vahiməsini yaşayıram. Baxıram ki, 3 ay, 1 il və ya 2 il sonra yeni nəsə yaza bilirəm. Ondan sonra sanki həyata yenidən gəlmiş kimi bir hiss keçirirəm. Mənim üçün şeirimi çox insanın oxuması vacib deyil. Fəqət, oxumağı bilənlər mənim şeirlərimi oxuyurlar. Bir sözlə, həyatımdan olduğu kimi, ədəbiyyat tərəfimdən də arxayınam...

Başqa bir səbəbi də, bəlkə insan gənclik illərindəki kimi ədəbiyyat-şeir mühitində görünməklə populyar olmaq həyəcanını itirir. Mən hələ də internetdəki bloq səviyyəsindəki şeir-ədəbiyyat mühitini izləyirəm. Bu hərəkətim bəzən dostlarıma qəribə gəlir.Mən həmişə bir çox işi eyni vaxtda həyata keçirirəm. Sənət-mədəniyyət sahəsində bir prodüser kimi özüm üçün deyil, Türkiyə, türk dünyası və insanlıq üçün çox işlər gördüm. Digər tərəfdən, bundan əvvəl unversitetdə işləməklə bərabər, bəzi rəsmi vəzifələrim də oldu. TRT YK üzvlüyü v.s. Yəni demək istəyirəm ki, bu kimi bir neçə işin öhdəsindən eyni vaxtda gələ bildim. İndi də var gücümlə və imkanım çatdığı qədər ancaq müəllimlik edirəm. Müəllim kimi bir az da standartdan kənar adamam. Tələbələrim Heyddeggeri, Molla Nəsrəddini, bəzən Cəm Yılmaz kimi izah etdiyimi də deyirlər. Məsələn, vaxtım əl versə, hələ də şeir- mədəniyyət məzmunlu bir dərgi çıxarmaq istəyərdim. O mürəkkəb və sellüloz qoxusunu indiki gənclik bilmir. Amma o qoxu mənim gənizimi hələ də sızladır. Gənclərlə sevə-sevə məşğul olmaqla, vaxtımı onlara sərf etməklə bu arzularımı reallaşdırıram. Çünki insan yetişdirmək zərgərlik sənəti kimi çox çətindir. Verdiyi həzz isə olduqca fərqlidir. Mən bu işin öhdəsindən bir az da olsa, gələ bildiyimi sanıram. Bir sözlə, siyasətdən mədəniyyətə, mədəniyyətdən də mənəviyyata doğru yönələn həyat yolumda kitab, şeir, eşq və məhəbbət həmişə var. İnşaallah hər zaman olması üçün dua edirəm.

- Sizin dövrün şairləri sizdən öncəki cümhuriyyət dövrünün digər ədəbi nəsillərindən hansı xüsusiyyətləri ilə fərqlənib, özlərini təsdiq edə bildilər?

- Bizim dövr dediyimiz zaman, bunu bir dəfə də yazmışdım, 1960-75-ci illər arasında dünyaya gələnləri deyə bilərik. Bu, Türkiyədə “Şeirdə 80-ci illərin ədəbi nəsli” deyilən ədəbi nəsildən sonradır, məncə. 80-ci illərin ədəbi nəsli, modern türk şeirinin əvvəli sona bağlayan keçidinin əsasıdır. İkinci yenidən (1950-ci ildən sonra) bizə qədər olan aradakı nəsillər psixoloji olaraq əzik, ideologiyalar arasında qalmaqdan poetikası cılızlaşmış, cümhuriyyətin ilk illərindən gələn modern-qərb -şərq-yerli-milli v.s. kompleksləri olmayan nəsil Türkiyədə bizim nəsildir. Yəni, alçanı meyvə satandan almayıb ağacdan dərib yeyən, nənəsindən nağıl dinləyə bilən, həyat tərzi olaraq da eyni rahatlıqla Parisdə bir kafedə oturub rom içməklə yanaşı Anadoluda bir yaylaqda bardaş qurub ayran içməyi ancaq bizim nəsil bacardı.Çünki türklərin tarix boyunca ən çox özlərinə qapandıqları dövr 1920-1960 -cı illər arasındakı dövrdür.1950-ci ilə qədər Türkiyədəki şairlər, yazıçılar imperatorluq nəslinə mənsub idilər. Nazım Hikmət, Yəhya Kamal, Əhməd Həmdi Tanpınar, hətta Əziz Nesin, Orxan Kamal, Kamal Tahir, Xalidə Ədib, Nəcib Fazil, Cəmil Meriç, Hilmi Ziya Ülkən v.b. şair, yazar və mütəfəkkirlər həyata Osmanlı - yəni imperatorluq atmosferində başlamışdılar. Cümhuriyyətin əsas adamı Orxan Vəli, Məlih Cevdət öz dedikləri kimi hər mənada “qərib” dövrü, şeiri cılızlaşdırıb, öz ifadələriylə, “küçələrə salmış” nəsildir. Küçələrə tökülən uşaq, böyük, qadın necə olursa, bizdə də yüksək sənət tənzimi və mövqeyi olan şeir də eləcə olmuşdur. Bu dövr bir az şizofrenik bir dövrdür. Ancaq 1950 -ci illərin şeirinin bərəkəti olan (Buna suyunun suyu da deyə bilərəm. Bu suyun birisi Osmanlı, digəri də modern qərb idi. - İ.Ç.) İkinci Yeni mentaliteti ilə qoparılan bağları bizim ədəbi nəsil yenidən bərpa etdi. Beləliklə, 80-ci illərin ədəbi nəslinə mənsub bir qisim şair və bizim nəsil bu İkinci Yeni ilə olan yaxınlığında və 70-ci illərin ədəbi nəsli ilə arasındakı məsafəyə görə atasından daha çox babasına bənzəyir. Onun üçün biz həm Füzulini, Camal Sürəyyanı, İsmət Özəli, həm də Bodleri, Höteni, Rilkeni, Pasternakı, Ezra Paundu rahatca oxuya bildik. Çünkü ideoloji əsassız mühakimələr bizə gələnə qədər, əvvəlki nəsillər tərəfindən parça- parça qırıldığına görə, bizim türk və dünya şeirinin varlığına monolit olaraq daxil olmağımız təmin edildi.Bir vaxtlar şairin şeirindən qabaq onun şəxsiyyətinə baxılardı. O klassikdir, bu faşistdir, o biri düşmən, bu biri ustaddır kimi. Hesab edirəm ki,biz hər şeydən əvvəl şeirə baxmağı bacardıq. Bəzən hətta şeirə yönəlməyin mübarizəsini aparırıq. Bizim nəsillər ümumən, üzərlərindəki materialist təzyiqlərdən öz mədəniyyətlərində hiss edilən və insana dair komplekslərdən təmizləndi. Solçular sanki Yəhya Kamalı oxusa sağçı, Voznesenskini oxusa kommunist olacaqmış kimi şübhələr var idi. Neçə il bundan qabaq bir simpoziumda ilk türk şairi Alp Çor Tiginin Saphodan, Vergilidən daha dərin olduğunu dediyimdə, bəzi dostlarımız əsəbləşdi. Ancaq çox sonralar o dostlarım mənə haqq qazandırdılar. Biz şeiri ideologiya baxımından qiymətləndirdik, bir məslək olaraq deyil, bir yaradıcılıq-əxlaq olaraq dəyər verdik. Beləliklə, yazdığımız şeirlə sosial və bədii bir status əldə etmək yerinə, “ yaxşı şeiri necə yaza bilərik ?” fikri bizə daha çox hakim kəsildi. Bu dediklərim ədəbiyyatın sosioloji bir analizidir.

Mənsub olduğum ədəbi nəslə 1960-75-ci illərdə doğulanları aid etsək, bu ümumiləşdirmə o dövrdə yazanların neçəsinə şamil edilə bilər? Ya da 80-ci illərin nəsli və ya şeirdə adına “Qərib” dediyimiz nəsil içində belə o dövrdən daha çox, bizə və ya İkinci Yeniyə yaxın olanlar vardır. Bu cür yanaşmam hər ölkə üçün azacıq bir fərqlə eynidir. Ümumiləşdirmələr bizə nəticələri aydın, dəqiq göstərir, bu qədər. Sənətdə nəsilləri, cərəyanları, dövrləri əlbəttə ki, bilmək lazımdır. Bütövlükdə də bu kateqoriyalar baxımından qiymətləndirmək də düzgün deyildir. Nəticədə, sənət fərdi bir işin, yaratmağın məhsuludur. Yəni, meşəyə baxdığında ağacların heç birini unutmamaq lazımdır. Şeirin suyu həmişə bu nəsillərin, ümumi meyarın kənarından axır. Mən indi universitetdə (dünyada və Türkiyədə başqa nümunəsi yoxdur) magistr səviyyəsində “Şeir və Poetika” dərsi keçirəm. Orada da araşdırdığımız mətnləri hardasa dondurmaqla və ya öldürməklə bu analizləri aparırıq. Fəqət, real sənət əsəri canlı bir şeydir. Onun da özünə görə tələbləri var. Ona görə də həmişə şeiri və digər sənətləri araşdırarkən daima indiki zamanı danışıram. Çünki sabah zövqüm və fikirlərim dəyişə bilər. Ehtiyat igidin yaraşığı deyilmi? Bu gün sizə qaranlıq görünən bir tablo, mənzərə və ya bir şeir, sabah içinizə bir işıq salar və ya sizi elə bir hala gətirər ki, ruhunuzu yerindən oynadar.Onsuz da, sənət əsəri analizlərdən, tənqid və ya açıqlamalardan başqa, həm də mürəkkəb duyğuların yaşantısı olmaqla yanaşı, zamanın o üzündə həm də estetik bir sehr deyilmi?

- Sizə görə, çağdaş türk şeirinin yönü, istiqamətləri Avropa şeirinin təsirindən nə qədər uzaqda, ya da nə qədər yaxındadır?

- Bir az əvvəl söylədiklərimi davam etdirərək cavab verirəm. Artıq qərbin və ya başqa bir yerin əsas cərəyanının türk şeirinə elə də xüsusi təsiri yoxdur. 1940-cı illərdə Orxan Vəli bir az fransız dili bilərək, bir - iki fransız şairi tanıyırdı və onları təqlid edirdi .Bu gün dünyanın hər cür ədəbiyyatı türkçəyə tərcümə edilir. (Xüsusi ilə dünyanı gəzdikcə görürəm ki, bütün bəşəri və sosial elmlərdə də, bu gün türkcə ingiliscədən sonra ən zəngin və təzə ədəbiyyata sahibdir. Çünki ingilis dilindən başqa türkcəyə almanca, fransızca, rusca və digər dünya dillərindən tərcümələr edilir, amma bu almancada, fransızcada yoxdur.) Türk oxucuları-yazarları bir çox dili bilirlər. Yəni, mentalitet olaraq qərb qaynaqlarını əldə etmək baxımından oxuyub-yazan bir türkün bir fransızdan və ya isveçlidən heç bir fərqi qalmır. Türklərin məhəlli xəstəlikləri və kompleksləri Türkiyənin Turqut Özal dövründəki dünyaya açılma zamanında əməlli-başlı itki sayılsa da, bu itkini də arxada qoyduğumuzu deyə bilərəm. Bu dönəmdə yalnız iqtisadiyyat olaraq deyil, mədəniyyət, sənət, həyat da dünyaya açıla bildi. Ona görə də gözlər, könüllər, ruhlar ehtiyacı olan yaxşı və pis nə varsa tapdı, götürdü və zənginləşdi. Amma post-Sovet ölkələrinin zehnində bizim keçən əsrin 50-ci illərinin problemləri hələ də var. Bu məmləkətlər mentalitet olaraq, Hegeldən sonrasının şifrəsini çözə, kodlaşdıra bilmir. Çünki nikbin Sovet ideologiyası olduqca materialistdir. Din düşüncəsini o qədər dərindən qazıdılar ki, bir növ insan mentalitetinin metafizikası, bəlkə də ruhu yox oldu , sadəcə ağlı qaldı. Ona görə də qloballaşmanın və postmodernizmin bu post-sovet ölkələrində başa düşüldüyünü görürəm. İranın, ərəblərin və Çinin isə ontolojik olaraq xeyli metafizik olduğu üçün bu mənada şansları azdır. Türkiyədə əlaqədar mühitlər zəmanəmizin ən yüksək səviyyədəki qərb düşüncəsinin təmsilçiləri Antoni Giddens, Habermas, Derrida kimi fikir adamlarının düşüncələrini, öz ölkələrindəki qədər daxilən hiss edərək oxuya bilirlər. Çağdaş türk şeirinin də qərb ilə eyni hüquqlu və ya ona bərabər əlaqəsi var, bəzən bənzər, bəzən də hər iki tərəfin özlərinə xas gözəllikləri və xəstəlikləri göz qabağındadır. Paralel kupelərdə gedirik artıq. Bu başqa sənətlərdə də elədir - musiqidə, rəsmdə, amma plastik sənətlərdə və teatrda biz sizdən daha zəifik. Artıq şərq-qərb, şimal-cənub, başdan başa boz görünür. Zamanımızda qloballaşmayla gələn mədəni dalğalanmalar onsuz da, hər milli və ya yerli mədəniyyətləri bir qədər mələzləşdirir. Dünyanı qarsıb qovuran bu havada sənətlər içərisində də saflığını qorumaq üçün cəbhənin ən önündə şeir mübarizə aparır, döyüşür. Şairlər hesab edirəm ki, çoxdandır içlərindəki ortaq ideyaya çox bənzəsələr də, milliyyətçi və mühafizəkar dəyərlərin tərəfində olacaqlar. Bu şizoit kimi görünən dualist hal, dövrümüzün şairlərinin çiləsi,cəzası olur. Müasir şairlərin psixoanalitik vəziyyəti Yunqun elitist bir dillə anlatdığı kimi deyil, Fukonun qarmaqarışıq pərişan bir üslubla söylədiyi kimidir.

- Azərbaycan ədəbiyyatını izləmə imkanınız varmı? Kimləri oxuya bildiniz? Ümumi olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı, özəlliklə şeiri ilə bağlı fikirlərinizi bilmək istərdik...

- Hər zaman böyük həyəcanla oxuduğum, hər oxuyanda da yeni şeylər kəşf etdiyim, həmişə əvvəldən maraqla gözlədiyim Ramiz Rövşəni yaxından izləyirəm. Hər halda 30 ildən çox oldu ki, Azərbaycanın hər tərəfi ilə mədəniyyəti, xüsusən də ədəbiyyatı və şeiri ilə yaxından maraqlanıram. Oxuduqlarımın təbii ki, hamısını saymağa ehtiyac görmürəm. Payladıqlarımdan savayı, minə yaxın kitabım vardır. Bu gün hətta saytları belə izləyirəm. Sevib seçdiklərimi söyləyim: Əliağa Vahid, həm poetik, həm də lirik şeirləriylə Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, hüzünlü və ağır taxtalı Əli Kərim, şeirinin dili və zəkasıyla Səməd Vurğun, Fikrət Qocanın sadə hüznü, Bəxtiyar Vahabzadənin didaktik tərəfi, Vaqif Səmədoğlunun yumoru və tragediyası bir şeir oxucusu kimi mənim diqqətimi çəkdi. Təbii ki, bu xüsusiyyətlərin hamısı Ramiz Rövşənin şeirlərində sintezləşmiş olaraq var. O Azərbaycanda yetişmiş özünəxas bir fenomendir. Bu saydığım adlarla sizin nəsil arasında, məncə, Ramiz Rövşəndən başqa çox da diqqətimi çəkən ad yoxdur. Təbii mənim hələ ki, bilmədiklərim, tanımadıqlarım ola bilər. Bəndəniz mən, Platonun dediyi şair və ozan ayrımının tərəfdarıyam. Bu əslində bizim ənənəvi şeirimizdə də var. Toylarda və ya yaslarda ağı deyənlər ozan, Alp Çor Tigin isə şairdir. Soruşduğunuz üçün söyləyəcəm. Azərbaycanda ozan (öz özünə, gücü özündən başqasına yetməyən söz yozan:)) çoxdur, şair isə təəssüf ki, azdır.

Özümə yaxın hiss etdiyim və sevdiyim gənc adları da söyləmək istəyirəm: gənc yazarlardan Qismət Rüstəmov, sən (Xanəmir), Rəbiqə Nazimqızı, Əsəd Qaraqaplan, Elçin Aslan, Qan Turalı, Günel Eminli, Sevinc Mürvətqızı, Səlim Babullaoğlu. Yazarlardan fikirləri və yazdıqlarını maraqla izlədiyim Anar, Kamal Abdulla, Bəsti Əlibəyli, Rəşad Məcid, Afaq Məsud, Sara Oğuz, Əjdər Ol, Nəriman Qasımoğlunun əvvəlki və yeni yazılarını zövqlə oxuyuram və maraqla izləyirəm.

- Türkiyədə son hadisələr gərginliyi əməlli- başlı artırdı. Sizcə, Türkiyənin rus uçağını vurması siyasi baxımdan nə qədər doğru, nə qədər səhvdir?

- Səhv deyil, beynəlxalq əlaqələr çərçivəsində Türkiyəyə doğru hərəkət etmişdir. Hər bir ölkənin Silahlı Qüvvələrinin ilk vəzifəsi özünün hava, su, torpaq sərhədlərini qorumaqdır. Hadisədən sonra rus mediası və bizim buradakı bəzi müxaliflər “canım, nə olacaq, rus uçağı ən çox 1.7 km/s hava sahəsini keçib, bunun üçün dəyərmi?” deyirlər. Bunlar olduqca sadəlövh və cahil sözlərdir. Birdəfəlik bilmək lazımdır ki, bəzi şeylərin alveri və miqyası olmur. Sərhəd namusdur. Bir dəfə pozularsa sonra alışqanlığa, vərdişə çevrilər.:)) Türkiyə Cümhuriyyəti Dövləti min illərdir ki, əldən- ələ keçsə də, heç vaxt yerə düşməyən hürriyyət və istiqlal bayrağını dalğalandıran bədən və ruhdur. Türk dövləti tək bir dövlət deyil, bu özəllikdə, bu mahiyyətdə dünyada ən çox 10-a yaxın dövlət var. Dünya atlasında sərhədləri çəkilib üzərinə bayraq sancılan hər bir yer ölkə ola bilər. Amma dövlət başqa bir şeydir.Bu dövlət Mete xanın, Oğuz xanın qaldırdığı bayrağı heç vaxt yıxılmağa qoymayan, yalnız Türkiyə vətəndaşlarının deyil, bütün türklərin, müsəlmanların və məzlum millətlərin dövlətidir. O bayraq miladdan əvvəl 209-cu ildən bəri heç vaxt yerə düşmədən əllərdə daşındı, indi də Türkiyə daşıyır bu bayrağı. Rəsulzadənin dediyi “bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!” sözü də eyni şeydir. Beləliklə, bu millətin əksəriyyəti bu bayrağı dik tutmaq üçün o bayrağın olduğu yerdən başqa, lazım gələrsə bütün dünyanı qurban verməyə hazırdır.Anadoluya sıxılmış və müstəmləkə olmaqdan qoruyub, milləti mayalayıb türk edən ruh budur.

Beynəlxalq əlaqələr zəminində real siyasi vəziyyətə baxaq. 2012-ci ildən başlayaraq Rusiya Suriyanın əliylə bizim və beləliklə, bizim də üzvü olduğumuz NATO-nun iki uçağını saldı. Son üç ayda hava sahəmizi on dəfədən artıq pozdular. Ən son yadınızda varsa, Rusiya oktyabr ayının əvvəlində Türkiyədən və NATO-dan üzr istəyərək “bir daha olmayacaq” dedi... Amma yenə oldu. Təbii ki, buna sevinmirik. Özümüzü müdafiə etməyə məcbur qaldığımız üçün kədərliyik. Məni heyrətləndirən ən önəmli şey, ciddi deyə bildiyim Lavrovun, Rusiya Xarici İşlərinin bu qədər isterik şəkildə etiraz bildirməsi oldu. Bir neçə saat içərisində 1915-ci ildən Kiprə girib qazı və hardasa Volqadan Qaradənizə axan suyu belə kəsməyə hazır ikən, Kobanidən Qədirovun bağırtısını eşidib ətəklərindəki daşı ətəkləri yırtılmış kimi qəfildən yerə tökdülər. Bunları Jirinovski deyə bilərdi, amma hardasa rusların naziri, sadə vətəndaşı, yarısından çoxu belə olub. Yazıq Qoqolun yurdu gör, kimlərə qalıb, deyirəm. Görünür, bu çılğınlıq yeni və daha böyük bir travma yaşanana qədər müəyyən şəkildə davam edəcək. Yəni, əlaqələrimiz uzun müddət əvvəl olduğu kimi bal ayı dövrü ola bilməz, amma bir neçə aya düzəlməyə də başlayar. Bütün embarqo və hərbi xoxgəlmələr soyuq savaş dövrünün alətləriydi, qloballaşan dünyada isə bunların heç birinin etibarlılığı yoxdur. Yəni, Rusiya türk pomidoru və xiyarını ala bilməzsə, üzərinə Azərbaycan etiketini yapışdırıb, üstünə öz məzənnəsini də qoyaraq daha bahalısını yeyəcək. Bu işdən Azərbaycan tacirləri qazanar, bu qədər.:)) Yoxsa onların əlimi var?:)) Digər tərəfdən, son 20 ilə Türkiyə-Rusiya əlaqələri bu ölkələrin tarixinin və təbiətinin götürə bilməyəcəyi qədər “həddindən artıq yaxşı idi”. Əlaqələr yaranandan sonra doyma nöqtəsinə və ya dayanma həddinə çatmış, hətta bu həddi aşmışdır. Türkiyə Avropaya girəcək və ya Avropa dağılacaq ki, ondan sonra Avrasiyada nə var deyə Rusiyaya, Çinə, İrana, Turana baxacaq. Hazırda Rusiya dünyada işğalçı bir ölkə kimi tanındığı üçün, “təcrid edilmiş ölkə”dir.Ona görə də Rusiya özünə tay olsun deyə həmişə “onlardan ayrıl, bizə gəl!”mənasında dayanmadan bizə eyham edir. Məsələn, Avropa Birliyinə fikir vermə, gəl Avrasiya Birliyi quraq deyir. Təbii ki, Türkiyədə də bunun marijinal tərəfləri var, partiyaları 0,001% səs toplayır. Bu belədir. Onsuz da Türkiyədə insanların çoxu “Ruslar niyə belə dəlilik edir?” deyə mat qalıblar. Biz də “rusları daha çox sevək” kompaniyası başladıq, qarşımıza çıxan bütün rusları exstra bir qəhvəylə rahatloxuma qonaq edirik. Türkiyənin ən az 90%-i bu hissləri daşıyır.

- Azərbaycan xalqının hər zamankı kimi Türkiyənin yanında olmasına rəğmən, burda da bəzi təbəqələr, o cümlədən, sizin dostlarınız (Rəşad Məcid, Aqil Abbas və s.) Türkiyə Rusiyadan üzr istəsin dedilər. Münasibətinizi bilmək istərdik...

- İçində tələsi olsa da, bu müsahibədə ən çox bu suala görə sizə təşəkkür edirəm. Axırını əvvəlcədən deyim, məndən satılacaq “Rəşad qızılı” çıxmaz, çünki o çox bahalıdır. :)) Bu barədə Azərbaycan qəzetlərində və sosial mediada aparılan bütün polemikaları və çəmkirmələrin əksəriyyətini ən incə təfərrüatıyla, bir az da üzülərək yaxından izlədim. Əvvəldən başlasaq, onu deyim ki, bu saydığınız adlardan bir tək Rəşad Məcid mənim yoldaşlıq bir yana, (“Ədalət” qəzetində redaktor mavini olandan) yaxın və köhnə dostumdur. (Rəşad bəy bunu öz gözü ilə baxaraq ətraflı şəkildə “Səfərin təzəsi, dostun köhnəsi” deyə “525-ci qəzet”də yazdı, sonra da kitabına saldı). Aqil Abbası, İsgəndər Həmidovu, Etibar Məmmədovu, İsa Qəmbəri, digər köhnə cəbhəçiləri Türkiyəyə ilk gəldikləri zamandan gördüm, tanıdım, dinlədim, amma onların heç biri mənim dostum deyil, bəlkə bəziləri tanışım ola bilər. AXC tərəfdarlarından Əli Kərimlidən başqa bir çox insanla ünsiyyətim oldu. Ancaq aralarında yalnız Elçibəyə, Vaqif Səmədoğluna, Arif Hacaloğluna və xüsusilə rəhmətlik Əbülfəz bəyə hörmət və məhəbbətim olub.Özüylə bəlkə zaman etibarı ilə üz-üzə çox deyil, az görüşdük, amma daxili ünsiyyətimiz oldu. O bu siyasətin deyil, başqa bir dünyanın mütəfəkkiri, könül adamıydı, bəlkə elə ona görə də dünyasını dəyişdi. Azərbaycandan Zakir Fəxri, Həsən Turabov, Ramiz Rövşən, hətta keçmiş baş nazir müavini Rafiq Xələfov ilə tanışlığım olub.

Rəşad Məcid, nə dediyinə özü yetərincə və hətta artıqlamasıyla açıqlıq gətirdi. Nəticədə, mən bu polemikaların xülasəsi olaraq onun dediklərindən tarixin arxivinə bu cümlələri seçirəm: “Mən Türkiyəni Rusiyadan yüz dəfələrlə çox istəyirəm”. “Sabah Rusiya Türkiyə ilə müharibə eləsə, mən bir vətəndaş kimi Türkiyənin tərəfində olacam. Türkəm, Türkiyəni də Rusiyadan yüz dəfə artıq sevirəm”.

Bu cümlələri deyən adama ruspərəst, dayısı ərəb olan demək, cəhalətin və pis niyyətin nəticəsidir. Çünki mən Rəşad Məcidi və ailəsini, eləcə də qəhrəman Zakir Fəxrini Qarabağ müharibəsinin o qaynar vaxtlarında tanıdım. Bunları ilk dəfədir açıram. Bu illərdə nələr baş verdi və nə işlər görüldüyünü Azərbaycandan, mənim bildiyim, bir tək Zakir Fəxri bilir, Türkiyədən də xüsusi vəzifəlilərdən başqa bilən iki adam, indi rəhmətlik olan türk dünyasının çox dəyərli övladları Şükrü Qaraca və Mühsin Yazıçıoğlu vardı, bir də mən və bəzi dostlarım. Bunlar da vaxtı çatanda açılacaq. Ancaq bu qədərini demək tarix qarşısında vicdan borcumuzdur. İndi Rəşada söz atan uşaq-muşaq onda anasının qarnında belə deyildi, onlar qarpız-kartof halında ikən bu adamlar vətən üçün, türklük üçün olduqca böyük işlər görüblər. Rəşadın ən böyük səhvi gündəlik siyasətə bu qədər çox aludə olması, sözlərinin Aqil Abbasın tərcüməsiylə çıxması və bundan ötrü dediklərinin əsas məqsədindən yayınmasıdır. Çünki “üzrxahlıq eləmək” ilə “ üzr istəmək” arasında qız ilə gəlin qədər incə və uzun bir fərq var. Onun üçün də belə şeylərin üzərinə benzinlə deyil, suyla getmək lazımdır. Sevil Nuriyevanı da çox sevirəm, o da Azərbaycandan çıxan ən nadir fikir əhli bir xanım və mənim də dostum və tələbəmdir. İkisinin arasında Türkiyə sevdasından qaynaqlanan bir qınama var.Nə qədər xırdalana bilərsən ki, axırda xırdalanıb toza dönərsən. Bir Rəşad Məcid asanmı yetişir ki, tez də güdaza verək getsin. Qlobal dünyada bəzən hər şey bir-birinə qarışır. Bu iki insanın arasına beton tökənlərə söyləyirəm ki, siz çiçək əkin.

- Sizcə, Tayyib Ərdoğanın Türkiyə daxilində yürütdüyü siyasət Türkiyəni hara aparır, hara apara bilər?

- Rəcəb Tayyib Ərdoğanın yürütdüyü siyasət türk dövlətinin bugünkü siyasətinin adıdır. Daha açıq desək bu nə ekstrem tərəfdarlarının, nə də ipə-sapa yatmayan müxalifətçilərin iddia etdikləri kimi bir şey deyildir. Yəni, Tayyib bəyin, bir islam çevrilişinin ardınca gedib Türkiyəni İran və ya Ərəbistan eləmək kimi bir xəyalı yoxdur. Türkiyə dünyəvi, demokratik və azad bazar iqtisadiyyatına əsaslanan demokratik bir ölkədir. Elə bu şəkildə də yoluna davam edəcək. Bu iqtidar sosial dəyərlər etibarı ilə bir az daha mühafizəkar, (mən mədəni olaraq daha mühafizəkar və eyni zamanda da inqilabçı olmağının vacibliyini müdafiə edirəm. İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsində biz bunu etdik, indi hökumətdə AK Partiyanın mədəni siyasəti çox zəifdir, populist, lümpen və bəlli olmayan yönləri var, bax, bunları tənqid edirəm.) beynəlxalq əlaqələrdə daha azad, müstəqil və təsir etmə qabiliyyəti olan bir güc olaraq yoluna davam edəcək.

Türk millətinin 3000 ildir gəldiyi yol da bu istiqamətdədir. Mete də, Fateh də, Atatürk də bu yöndə getdilər. Rəcəb Tayib Erdoğan da eyni yolu tutmuşdur, amma “hər igidin ayrı cürə qatıq yeyişi var”. Yəni türklər - Şərqi Türküstandan Qaqauziyaya qədər , Ərgənəkondan çıxdıqdan bu yana batıya-qərbə yürüşünə davam edəcək.Geriyə dönmərik. Şanxaya biz indi girmirik, çünki min ildir oradan heç çıxmadıq:)) Əcdadlarımızın bir bildiyi vardır deyə, biz də onların ardınca gedirik:))

- Bu gün xarici güclərin Türkiyədən istədikləri nədir?

- Hər kəsin istəyi müxtəlifdir. Türkiyə, bildiyim qədərincə, Avropa və Asiyada bütün inteqrasiya hərəkətlərinin orta nöqtəsidir. NATO da, Avropa Birliyi də, Avrasiya Birliyi də Türkiyəsiz ola bilməz. Beləliklə, Türkiyə ağırlığını hansı tərəfə salsa, ora udacaq. Ona görə də, hər kəs Türkiyəni öz tərəfinə çəkmək istəyir. Bunun üçün də bəziləri kor, bəziləri topal, bəzilərinin də yumruğu güclü olsa da, amma iplər bizim əlimizdə olsun deyir. Real siyasət isə Yaxın Şərqin və Balkanların hakimi Osmanlı imperatorluğunun axırına çıxan və mərkəzinə Türkiyə Cümhuriyyətini qoyub, bölgədə 50-yə yaxın ölkə (bunların çoxu dövlət hesab ediləcək qədər ciddi deyil) quran 100 illik Lozann müqaviləsinin müddəti 2023-də qurtaracaq. Masa arxasına yenidən oturulur. Beləliklə, 2023- cü ilə yaxınlaşdıqca içəridən və kənardan hər kəs bölgəyə əl uzadır.

2023-cü ildə yenidən masa arxasında oturulduqda hər kəs özünü gücləndirmək istəyəcək. Amma şükürlər olsun, Türkiyə hər baxımdan 1923-cü illə müqayisə edilməyəcək qədər güclüdür. Yəni, bu işin içindən çox da zərərli çıxmayacaq. Çünki Türkiyə Cümhuriyyəti, bu millətin gedib dirənib yığışacağı ən sonuncu sərhəddir.1923-cü ildə Türkiyənin əhalisinin sayı 13 milyon, Yunanıstanınkı 12 milyon idi. Anadolunun arxasında duran Türk Dünyası və İslam aləmi zəncirlənib. Amma indiki şərtlər çox dəyişib. İndi Türkiyə 80, Yunanıstan 11 milyondur. Başqa şeyləri müqayisə eləməyə ehtiyac yoxdur, Yunanstan hazırda Almaniyadan borc götürüb iynəni belə Türkiyədən alır. Türkiyə indi içəridən böyüdükcə, ətrafının daralma dövrünü yaşayır. Mən 1980-ci illərdə acizanə şəkildə yazmışdım ki, əgər Türkiyə 90-cı ildə dağılmayıb, 2000-ci ilə bütöv çıxacaqsa, o zaman gərginləşəcək, böyüyəcək, parlayacaq. Deyildiyi kimi, eyni millət olaraq, tam altı müstəqil dövlət deyilikmi?:)) Allaha şükür, daha nə olsun ki?

- İnanırsınızmı, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında kimlərsə hər hansı bir problem çıxara bilər?

- Olmaz, bu heç mümkün də deyil. Türkiyənin qurucusu, yəni Türk Dövlətinin təməlini qoyan Atatürkün də dediyi kimi, “Türkiyə ilə Azərbaycanın qədəri birdir”. Beləliklə, Türkiyə və Azərbaycan bu şəkildə və bu coğrafiyada var olduğu müddətcə eyni tale birliyini yaşayacaqlar. Yəni, Heydər Əliyevin Atatürkün dediyini çox dərindən qavrayıb ondan bəhrələndiyini də görürük. Gözəl ənənələr oldu, ilk seçilən liderlərimiz ilk ziyarətlərini bir-birinə edir. Amma coğrafiyalar dəyişərsə, yəni Türkiyə kiçilərsə və ya Kərkükdən Bəsrə körfəzinə qədər Bütöv Azərbaycan qurularsa, o zaman əlaqələr indiki kimi olmaz:)) Bu tale birliyi məsələsi əsla şəxslərdən asılı deyil. Qədər-qismət. Məncə, hələ çox nöqsanlarımız var. Xüsusi ilə mədəniyyət - sənət mühiti və hər təbəqədən olan elitarlar arasındakı əlaqələr daha da dərinləşməlidir.Hələ də bizimkilərin çox sayda hörmətli dostları Nyu-Yorkda və ya Londonda , sizinkilərinki də Moskvadadır. Əllərimiz ətəyimiz qədərdir, ruhumuz və könüllərimiz isə daha çox yaxınlaşa bilər. Dövlətlərimiz və birliklərimiz də daha az qısqanc və daha vəfakar olarsa, dərdimizdən dərman düzəldə bilərik. Mənə xeyli vaxtdan sonra Azərbaycana xitab etmə imkanı verdiyiniz üçün çox, çox sağ olun... Təşəkkür edirəm, İstanbuldan dostum Xanəmir!

Xanəmir TELMANOĞLU

Azərbaycan türkcəsinə çevirdi: Ayişə NƏBİ

525-ci qəzet.- 2015.- 26 dekabr.- S.14-15