Azərbaycanın dövlətçilik və mədəniyyət tarixində Şamaxının yeri və rolu

Azərbaycanın tarixi yaşayış məskənlərindən olan Şamaxı şəhərsalma mədəniyyətinin ən qədim mərkəzlərindən hesab edilir. Tarixdən də məlumdur ki, Şamaxı şəhəri Albaniya dövlətinin ən iri yaşayış məskənlərindən biri idi. Tarix boyunca davam edən dəhşətli zəlzələlər zamanı təkrar-təkrar yerlə-yeksan olmuş və dəfələrlə yerini dəyişmiş Şamaxının arxeoloji qazıntılar zamanı ən qədim yerini müəyyən etmək mümkün olmasa da, antik müəlliflərinin yazılı məlumatları və Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Xınıslı qazıntılarının nəticələrinə görə, Şamaxı şəhərinin ən azı 2500 il yaşı var.

Şamaxının adı ilk dəfə antik mənbələrdə - yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolemeyin "Coğrafiya" əsərində Albaniya ölkəsinin 29 şəhəri sırasında "Camaxeya" və ya "Kemaxeya" formasında çəkilir. Sonralar mənbələrdə şəhər "Kemaxiya", "Əşşamaxiyyə", ərəblər adını dəyişdirdiyi zaman qısa müddət "Yezidiyyə" və sonra yenidən bu günə kimi "Şemaxi" və "Şamaxı" adlandırılıb.

Qədim yaşayış məskəni yerində tədricən bir şəhər kimi formalaşan Şamaxı obyektiv səbəblər üzündən zaman-zaman sərhədlərini dəyişdirməli olsa da, bəzən hətta xarabalıqlar içindən yenidən baş qaldırsa da, erkən orta əsrlərdə də bir şəhər kimi varlığını və əhəmiyyətini qoruyub saxlaya bilib, Xilafətin hakimiyyəti illərində isə tədricən mühüm ictimai-iqtisadi və siyasi mərkəzə çevrilib.

IX əsrdən başlayaraq Şamaxı şəhəri haqqında mənbələrdə çox geniş məlumat verilir. Bu 918-ci ildə hərbi-strateji baxımdan çox əlverişli mövqedə yerləşən qədim Şamaxının Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtına çevrilməsi ilə bağlıdır.

Dövrün ərəb coğrafiyaşünasları, səyyahları Şamaxı şəhərini "Şəməxiyyə" adlandırırlar. Əl-Bəlazuri Şamaxı şəhərinin əş-Şammax ibn Şucanın adını daşıdığını bildirir. Bir sıra araşdırmaçılar isə Şamaxı sözünün "Şam" və "əxi" (Şamın qardaşı) sözündən götürülməsini güman edirlər. Şamaxı sözünün ərəblər və ya ərəb dili ilə əlaqələndirən digər mülahizələrin də mövcud olmasına rəğmən, bu şəhərin daha qədim tarixə malik olmasını nəzərə alsaq onun adının, qədim kimak tayfalarının adı ilə bağlı olub, qədim Alban şəhəri "Kemaxeya"dan yarandığı daha düzgündür.

Orta əsr ərəb mənbələrində əl-İstəxri, İbn Havqəl, Əl-Müqəddəsi, Yaqut əl-Həməvi və başqaları Şamaxını "gözəl", "evləri daşdan tikilmiş", "axar suları, bağları və gəzməli yerləri olan şəhər" kimi təqdim edir.

XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılan "Tarix-i əl-Bab" əsərinə görə Şamaxı şəhəri Şirvanşah Əbu Tahir Yezid ibn Məhəmməd tərəfindən bərpa olunaraq paytaxta çevrilib və onun şərəfinə Yezidiyyə adlandırılıb.

Şamaxı şəhəri Azərbaycan Şirvanşahlar dövlətinin mərkəzi kimi inkişaf edib, nəqliyyat yollarının əhəmiyyəti xeyli artıb. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə IX-XIII əsrlərdə Şamaxı qərbdən Bərdə-Gəncə-Tiflis, şimaldan Şabran-Dərbənd, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Pirsaat çayı kənarı ilə uzanan karvan yolları vasitəsilə dünyanın bir çox ölkələri ilə iqtisadi, mədəni əlaqələr saxlayırdı.

Qədim Azərbaycan şəhərləri arasında Şamaxının özünəməxsus yeri var. Bu şəhər dəfələrlə yadelli işğalçıların başaqlarına məruz qalıb, nəticədə nəinki mədəniyyət abidələri, hətta qədim mütəfəkkirlərin yaradıcılığının qiyməti məhsulları da məhv olub. Məşhur rus səyyahı, Tverli tacir Afanasi Nikitin "üç dəniz arxasına" səyahətə çıxarkən burada da olub.

XV əsrdə Şamaxıda 30-60 min nəfər yaşayıb. Bu şəhər Azərbaycan miqyasında ən iri iqtisadi mərkəz idi. Kontarinin verdiyi məlumata görə, Təbrizlə müqayisədə Şamaxı həyat üçün əlverişli olan məhsulların çoxluğu baxımından Təbrizdən üstün olub.

XVI əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarətinin cəmləşdiyi şəhərlərdən biri məhz Şamaxı olub. Bu mənada Cenkinson Şamaxını " gözəl kral şəhəri" adlandırıb. Şamaxıda rus, hind, türk, fars tacirlərinə xidmət edən karvansaraylar var idi. Moskva tacirləri Şamaxı bazarlarında Moskvada hazırlanmış sənətkarlıq məhsullarını satır, yerli malları, əsasən də xam ipəyi, ipək parçaları alırdılar.

XVII əsrin əvvəllərində Şamaxı şəhəri xeyli möhkəmləndirilib. Adam Olearinin verdiyi məlumata görə, Şamaxı hər iki tərəfdən ayrıca divarlarla əhatələnmiş və iki hissədən ibarət olan bir şəhər idi." Şəhərin şimal hissəsi cənub hissədən bir qədər kiçik idi. Burada daşdan hörülmüş 5 qapı vardı". Həmin dövrdə şəhərdə 700 ev və 26 məhəllə, 40 məktəb, 70 məscid, 7 hamam, 44 karvansara, 200-ə yaxın dükan olub.

Şamaxının ipək yolu üzərində yerləşməsi şəhərin iqtisadi inkişafı üçün əlverişli şərait yaradıb. Lakin 1192-ci ildə baş vermiş birinci və 1667-ci ildəki ikinci zəlzələ, müharibələr Şamaxının iqtisadi inkişafına müəyyən zərbə vurub. Belə ki, 1670-ci ildə Şamaxıya gəlmiş hollandiyalı səyahətçi Yan Streys qeyd edirdi ki, "məni ən çox təəccübləndirən o idi ki, şəhəri tamamilə yerlə-yeksan edən və viran qoyan həmin zəlzələdən 3 ildən də az müddət keçməsinə baxmayaraq, şəhər yenidən bərpa olunub". 1724-cü il Rusiya ilə Türkiyə arasında bağlanmış İstanbul müqaviləsi, Şirvana daxili muxtariyyətin verilməsi Şamaxı şəhərinin ticarət əlaqələrinin əvvəlki səviyyəyə çatmasına imkan yaratmışdı.

Xanlıqlar dövründə Şamaxı şəhəri xanlığın mərkəzi kimi yenə də iqtisadi və siyasi əhəmiyyətini saxlayıb.

1917-ci il fevral inqilabı nəticəsində çarizmin devrilməsi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında ciddi dəyişikliklərə səbəb olub. Şamaxıda da Müsəlman Milli Şurası yaradılıb. Şuranın əsas məqsədi Şamaxının azərbaycanlı əhalisini milli ideallar ətrafında birləşdirmək, onun maraq və mənafelərini müdafiə etməkdən ibarət idi.

Lakin 1917-ci ilin sonları - 1918-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqazda, o cümlədən, Bakıda formalaşmış hərbi-siyasi şərait Şamaxıya da təsirsiz ötüşməyib. 1918-ci ildə S.Şaumyanın fitvası ilə erməni silahlı dəstələri, Şamaxıda Sovet hakimiyyəti qurmaq adı altında, Bakıda törətdikləri dəhşətli qırğından sonra ikinci qırğını Şamaxı qəzasında törədiblər. Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzası 1918-ci ilin iyul ayının 18-də Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan korpusunun birgə apardıqları uğurlu döyüş əməliyyatları nəticəsində azad edilənə qədər daşnak-bolşevik qüvvələrinin işğalı altında qalıb.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ictimai-siyasi, mədəni həyatında mühüm rol oynamış mərkəzə çevrilib.

1969-cu ildə Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə gəlişi ilə Şamaxının yenidən inkişafı və tərəqqisi başlayıb.

Ölkəmiz müstəqillik qazanandan sonra Şamaxının inkişafı Azərbaycanın digər regionları kimi diqqətdə saxlanılır.

Şamaxı elm və təhsil mərkəzləri, dini və tarixi abidələri, eləcə də görkəmli şəxsiyyətləri ilə seçilən bölgələrimizdən biridir.

Şamaxı şəhərindən 12 km şimal-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 1400 metr yüksəklikdə yerləşən Pirqulu qəsəbəsində Nəsrəddin Tusi adına astrofiziki rəsədxana fəaliyyət göstərir. Bu rəsədxana ən müasir avadanlıqlarla və MDB məkanında ən böyük, güzgüsünün diametri 2 metrə bərabər olan, teleskopla təchiz edilmişdir. Pirquluda qışda dağ-xizək idmanı ilə məşğul olmaq, yayda isə at belində maraqlı gəzintiyə çıxmaq mümkündür.

El arasında "Qırxbulaq" deyilən, saf sulu bulaqları ilə məşhur olan mənzərəli yer də çox məşhurdur. Buranın gözəl təbiətini mühafizə etmək üçün sahəsi 1521 hektar olan "Pirqulu" qoruğu yaradılıb.

(Ardı var)

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2015.- 5 fevral.- S.6.