Rəsul Rza yaradıcılığında Azərbaycan dili məsələləri

Rəsul Rza XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına öz yaradıcılığı ilə – təkcə sərbəst şeir yazmaqla deyil, həm də üslub və düşüncə tərzi baxımından yenilik gətirib, novatorluq nümayiş etdirib. Hər bir yaradıcılığın orijinal cəhətlərinin ən ümdə göstəricisi novatorluqdur. Rəsul Rza yalnız bədii yaradıcılığında deyil, fikir və düşüncəsində, mövqe və münasibətində də orijinallıq, özünəməxsusluq, novatorluq göstərib. Konkret olaraq dil məsələsinə gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, o, dil məsələsinə mədəniyyətin ən mühüm komponentlərindən biri kimi yanaşıb və bu istiqamətdə müsbət irəliləyişlər əldə etmək üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Rəsul Rzaya görə, dil şüurun əsas elementi olmaqla ictimai şəraitlə, tarixi dövrlə bağlı dəyişir və inkişaf edir. Bu dəyişiklik, inkişaf dilin sadəliyinə xələl gətirməməli, onun ruhuna və ənənəsinə ziyan vurmamalıdır.

Rəsul Rza dilin təmizliyi uğrunda mübarizədə solçuluq mövqeyindən yanaşanların fəaliyyətini zərərli bir iş sayırdı. Dili əcnəbi sözlərdən təmizləmək istəyində olan cərəyan tərəfdarlarının dili saflaşdırmaq pərdəsi altında çox pis bir təşəbbüsdə olduqlarını tənqid edirdi. O, dilimizin lüğət tərkibindəki bütün əcnəbi sözləri Azərbaycan sözləri ilə əvəz etmək istəyində olanlar barəsində yazırdı: “ ... bütün azərbaycanca olmayan sözlərin hamısını Azərbaycan sözləriylə əvəz etmək istəyənlər vardı. Onlar aeroplana uçquç, samovara qur- qur, parovoza buğla gedən deyir və bu kimi yöndəmsiz sözlərlə dili düzəltmək istəyirdilər. ... Bu adamlar dili təmizləmək bayrağı altında dilə girmiş bütün ərəb, fars sözlərini atmağı təklif edirlər. Yaxud dilimizi saflaşdırmaq pərdəsi altında dili dəmir hasar içinə almaq, ona heç bir yeni sözün gəlməsinə imkan verməmək istəyirlər”. (bax: Rəsul Rza. Azərbaycan dilinin bugünkü vəziyyəti və gələcək vəzifələri haqqında. –Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. Beş cilddə, V cild. Bakı, “Öndər nəşriyyat”, 2005, s.36). Rəsul Rza dilimizin ruhuna, təbiətinə uyğunlaşmış əcnəbi sözləri dildən çıxartmağı zərərli bir iş sayıb, çox haqlı olaraq məsələnin mahiyyətini anlamayanları tənqid edib.

O, Azərbaycan dilinə ənənəsi olan bir dil kimi yanaşıb, dilimizin saflığını, axıcılığını, gözəlliyini və sadəliyini bu səbəbdən yüksək qiymətləndirib. Doğrudan da Azərbaycan dili ruhunu, təbiətini, daxili imkanlarını, yaratdığı ənənələri qoruyub saxlayaraq inkişaf edib və bu günümüzün, gələcəyimizin dilinə çevrilib.

Rəsul Rza Azərbaycan dilindəki nöqsanları şərti olaraq iki qrupa bölür. Nöqsanlardan birini dilə yerli – yersiz yeni sözlərin gətirilməsi ilə, ikincisini isə sözləri yerində işlədə bilməmək, cümlə savadsızlığı, Azərbaycan dilinin qayda – qanunlarına riayət etməməklə bağlayıb. O, hər iki nöqsanı dil üçün qorxulu sayıb, dildə özbaşınalığın yaranmasına kömək edən qüsurlu vasitələrdən hesab edib.

Rəsul Rza dilimizi ərəb və fars dillərinin təsiri ilə mübarizə pərdəsi altında anlaşılmaz sözlərlə dolduranlara qarşı qəti mübarizə aparır və onlardan soruşurdu: “ Kasıb, ağıllı, sovqat, fəhlə, fabrik, vaqon, xoruz, dilxor, məktəb, adam, dünya, kolxoz, dəsmal, Sovet və yüzlərlə belə sözləri işlədəndə kim bu sözlərin Azərbaycan sözü olmadığı barədə düşünür? Kim bu sözləri anlamır? Dilin qüdrəti də orasındadır ki, onillər sürən ərəb istilası, fars təzyiqi, osmanlı təsirləri altında öz ruhunu saxlamışdır”. Bu qəbildən olan yüzlərlə söz Azərbaycan dilinin qayda – qanunlarına uyğunlaşıb. Onların mənşəyi isə dilçiləri çıxmaqla, böyük əksəriyyəti düşündürmür, heç Azərbaycan dilində danışan üçün bunun o qədər də əhəmiyyəti yoxdur.

Rəsul Rza o vaxtkı “Ədəbiyyat qəzeti”ndə, “Kommunist” qəzetində, “Revolyutsiya və kultura” jurnalında bir sıra ciddi dil nöqsanlarını aşkarlayıb üzə çıxarmış, belə nöqsanların islah olunması yolunda öz prinsipial mövqeyini açıq şəkildə göstərmişdi. O, qəzet əməkdaşlarına dilə lüzumsuz sözləri gətirdiklərinə görə irad tutur və bu sözlərin əvəzində onların qarşılığını Azərbaycan dilində tapmağı vacib sayırdı. Bununla da qarşılığı Azərbaycan dilində tapıla bilən sözlərə üstünlük verirdi. O yazırdı: “Kommunist” qəzetinin bəzi əməkdaşları da dilə lüzumsuz yeni sözlər gətirməklə, həqiqətən, birinci yer tuta bilər. Natura, uçastok, mexanizator, mobilizasiya, sort, pozisiya, transport, spekulyasiya, ekipaj, reys, produksiya, korpus, uçot, xormeyster, avariya, prosent, prostoy, komissariat, masştab, realizə etmək, maşinist, laryok, struktura, instruksiya, populyarlaşdırmaq, buksir və bundan başqa yüzlərlə belə sözləri yazan qəzetə işçiləri bir balaca özlərinə zəhmət versələr, bu sözlərin əvəzini Azərbaycan dilində tapa bilərlər”. Rəsul Rza belə hesab edirdi ki, nüfuzlu qəzetlərdə buraxılan dil səhvlərinin üstündən elə-belə keçmək olmaz. Ona görə ki, nüfuzlu qəzetlərdəki səhvləri sonralar o biri qəzetlər də olduğu kimi verir, təkrar edirlər. Məsələn, Rəsul Rza “Kommunist” qəzetinin buraxdığı səhvləri “Gənc işçi” və “Ədəbiyyat qəzeti”nin buraxdığını, bu səhvin ardınca getdiyini qeyd etmişdir. Bununla da Rəsul Rza qəzet dilinin üzərində xüsusi olaraq dayanmış və qəzet dilinə sobor, kupol, dvornik, eqoizm, kaşa, svita, interes, qeroik, traktovka və s. sözlərin gəlməsini məqbul hesab etməmişdir. Rəsul Rza səhvlər buraxan qəzet və jurnalların yolu ilə getməməyi tövsiyə etmişdir. Onun fikrincə, traktorçu əvəzinə traktorist, yedək əvəzinə buksir, qəza əvəzinə avariya, xəzəl əvəzinə sarı yarpaq deyənlərin və yazanların bu cür fəaliyyəti dilimizi xalq dilindən uzaqlaşdırmaqdan başqa bir şey deyildir.

Rəsul Rza tərcümə prosesində dilin daxili imkanlarına üstünlük verməyi vacib sayır, bu zaman söz qondarmağın əleyhinə olub. Çox haqlı olaraq tərcüməçilərin xalq dilinin zəngin xəzinəsinə müraciət etmələrini onların qarşısına bir vəzifə kimi qoymuş, tərcümə zamanı sözlərin, ifadələrin Azərbaycan dilində əvəzləyicisini, qarşılığını tapmağı onların nəzərinə çatdırmışdı. Eyni zamanda tərcümə zamanı mexaniki surətdə sözləri başqa dilə keçirməyin əleyhinə olub, birinci növbədə tərcümə olunan dilin öz imkanlarından istifadə etməyi lazım bilirdi. Bu barədə o, dil faktları əsasında ümumiləşdirmə aparmaqla belə bir qənaətə gəlirdi: “Azərbaycanda səhəng sözünün bir çox şəkilləri vardır. Balaca böyüklüyündən asılı olaraq cürdək, sovça, bardaq, səhəng və sairə kimi adları var. Bizdə at təxminən 14-ə qədər sözlə ifadə olunur: at, madyan, ürgə, qurquru, dayça, köhlən, alaşa, ayqır və sairə. Heç bir zaman azərbaycanca yazılmış bir əsər rus dilinə tərcümə olunduqda bu sözlərin hamısını mexaniki surətdə rus dilinə keçirmək olmaz. Birinci növbədə rus dilinin öz ehtiyatlarından istifadə etmək lazımdır. Çünki rus dilinin öz qaydası, öz ifadə formaları var. Bir şeyi, bir hadisəni ifadə eləmək üçün ana dilində söz və ya söz birləşməsi olmadığı halda dilə yeni söz gətirilə bilər”.

Rəsul Rza belə hesab edirdi ki, dilimizə daxil olmuş əcnəbi sözləri öz dilimizin qayda – qanunlarına uyğunlaşdıraraq işlətməliyik və qoruyub saxlamalıyıq. Əcnəbi sözlər üzərində dilimizin qayda – qanunlarını və dilimizin ruhunu hakim etməliyik. Əksinə etmək, yəni əcnəbi sözlərin hər biri üçün yeni bir qanun, qayda yaratmaq Azərbaycan dilinin təbiətini, ruhunu, qayda – qanunlarını əlindən ala bilər və nəticədə on illərdən, yüz illərdən sonra Azərbaycan dilindən əsər-əlamət qala bilməz. Odur ki, Rəsul Rza yüzillərlə xalqımızın işlətdiyi Ərəbistan, Hindistan, Almaniya, Gürcüstan, Ermənistan, gürcü, erməni sözlərinin Araviya, İndiya, Germaniya, Qruziya, Armeniya, qruzin, armyanin kimi yazılmasına etiraz edirdi və bununla da mövqeyinin dürüstlüyünə mütəxəssislər, peşəkarlar tərəfindən rəğbət yaradırdı.

Rəsul Rzanın dilimizdəki nöqsanlarla bağlı qaldırdığı məsələlərdə o qədər həssaslıq, tələbkarlıq, məsuliyyət hiss olunur ki, bunların müqabilində istər- istəməz əli qələm tutan hər bir şəxs yazı-pozu işlərində həssas və məsuliyyətli olmaq məcburiyyətində qalır və başqa cür də ola bilməz. İndinin özündə də qəzet və jurnal əməkdaşlarının həssas və məsuliyyətli olanlarına böyük ehtiyac vardır. Odur ki, Rəsul Rzanın bu istiqamətdəki mövqeyi nəşriyyatda, qəzet və jurnallarda çalışan hər bir əməkdaşı məsuliyyətli olmağa çağırır: “Bizim nəşriyyat idarələrində, jurnal və qəzetlərdə işləyən yoldaşlar bilirlər ki, Qlavlit işçiləri bir kəlmə, bir vergül üstündə uzun-uzadı danışığa başlayıb adamı on dəfə gedib-gəlməyə məcbur edirlər”.

Rəsul Rza mətbuatda bəzi sözlərin, ifadələrin yerində işlənməməsi barədə də dil faktlarından çıxış edərək yazı qaydalarında düzəliş işlərinin aparılmasına ehtiyac olduğunu da qeyd edirdi. Məsələn, cümlələrdə məntiqi və semantik cəhətdən ehtiyac olmadan əlavə sözlərin işlədilməsini məqbul saymırdı. Özü, özünün, özünə və s. bu kimi sözlərin yersiz olaraq cümlələrdə işlənməsini məntiqi və semantik baxımdan düzgün hesab etmirdi. “Müşavirə işini qurtardı” yerinə, “Müşavirə öz işini qurtardı”, “Əhməd oğluna nəsihət elədi” yerinə, “Əhməd öz oğluna nəsihət elədi” kimi işlətməyi düzgün yazı qaydası kimi götürmürdü. Bundan başqa, “öz” sözünün bəzi cümlələrdə gərəkli olduğunu, işlənməsinə ehtiyac olduğunu qeyd edirdi. Məsələn, “Əhməd uşaqların mübahisəsinə qulaq asdı, öz oğlunu danladı”, “Əhməd kitablar arasından öz kitabını götürdü” cümlələrində olduğu kimi.

Rəsul Rza danışıq və yazılı dilimizdə düzgün olmayaraq işlədilən sözlərlə bağlı maraqlı və orijinal fikirlər söyləyib. Məsələn, “artıqlaması ilə”, “plana dair” kimi sözləri o, uydurma sözlər adlandırıb. “Daha çox”, “daha artıq” demək mümkün olduğu halda, “artıqlaması ilə” deməyin eybəcər bir forma olduğunu qeyd edib. Doğrudan da “çox” və “qalıq” mənalarını ifadə edən artıq sözündən artıqlama və bundan da artıqlaması formasını yaratmaq eybəcər və uydurma görünür, halbuki bunun əvəzinə daha artıq demək mümkündür. Bu sözlərlə yanaşı, dilimizdə işlətdiyimiz kol sözünün gül kolu, pambıq kolu kimi işlənməsini düzgün hesab etməyib, kol sözünün Azərbaycan dilində iki halda işləndiyini göstərib: böyürtkən kolu, qaratikan kolu.

O, qeyri, anti, əks, na, bi, baz morfemlərinin hər birindən yaradıcı şəkildə istifadə etməyin tərəfdarı olub. Hətta bir dildən başqa dilə keçən sözlərin, ifadələrin həmin dili zənginləşdirməsini də nəzərə alıb. Rəsul Rza bu barədə yazırdı: “Bu götürmələr, gətirmələr ana dilinin ruhuna, deyiminə, ahənginə, qrammatik qaydalarına, bir sözlə, qanına – canına yatırsa, xaric səslənmirsə, bu, dili zənginləşdirir. Vay o haldan ki, o, başqa xalqın dilindən alınmış kəlmə, qanun və ahəng xüsusiyyətlərimizi nəzərə almadan dilə pərçim edilsin”.

Dil mədəniyyətdir. Mədəniyyətdən danışdıqda onun görünən və görünməyən tərəflərini açmaq, təhlil etmək lazımdır. Deyərdim ki, mədəniyyətin özünün tərcümeyi-halını yazmaq və təqdim etmək olduqca vacibdir. Bu mənada dil adlı mədəniyyətin heç də az olmayan problemləri vardır. Həmin problemlərin hər biri öyrənilməli və tədqiq edilməlidir. Bax bu baxımdan da Rəsul Rzanın mövqeyi çox dəqiq və dürüst idi. O yazırdı: “Dil mədəniyyətindən danışmaq o dilin hələ görülməmiş problemlərini açmağa çalışmaqla bağlıdır. Bu vaxta qədər Azərbaycan dilində olan idiomların izahı, onların tarixi bioqrafiyası, ifadə zənginliyi haqqında tutarlı bir əsər yoxdur”.

Rəsul Rza gəlmə sözlərin dildə necə, nə şəkildə işlənməsindən, onların mənfi və müsbət məna ifadə etməsindən də bəhs edib. Belə sözlərin dildə özümləşməsini çox vacib sayıb. O, özümləşmə deyəndə dilə gələn sözlərin dilin təbiətinə, ruhuna, qayda – qanunlarına uyğunlaşmasını nəzərdə tutub. Rəsul Rzaya görə, dilə gələn sözlər dildə özümləşmirsə, onda onları Azərbaycan sözləri ilə əvəz etmək lazımdır. Məsələn, rifahi – hal yerinə dolanacaq, yaxud güzəran, əhvali – ruhiyyə yerinə qırım işlətmək yaxşı deyilmi? Onun fikrincə, belə işlətsək vərdişə çevrilər, qulağa yatar və nəticədə dilin axarına düşər, adi sözə çevrilər.

(Ardı var)

Buludxan XƏLİLOV

filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2015.- 7 fevral.- S30.