Ləyaqətlər və qüsurlar tarixin sınmayan güzgüsündə

“Özümə gəldikdə mən elmdə məskun olanlardan biri deyiləm. Mən keçmişi sadəcə sevənlərdən və onu ciddi-cəhdlə tədqiq edənlərdən biriyəm”.

Konfutsi

İnsan xarakteri mürəkkəb olduğu kimi, həm də ziddiyyətlidir. Axı bəşər övladının daxilində o, həm ali yaradana bənzədiyindən ilahi ruh, həm də ondan əsaslı surətdə fərqləndiyindən və öz növünə aid olanların arasında dolaşdığından şeytan ruhu gizlənir. Bu qütblərin hansının qalib və ya üstün olmasından isə xarakterin və mənəviyyatın əsas cəhətləri və perspektivləri meydana gəlir. Onlar nisbi şəkildə iki yerə bölünməklə nəcibliyi əks etdirən ləyaqət xüsusiyyətlərini və əsasən şəri təcəssüm etdirən qüsurları əmələ gətirir. Çox az sayda adamlar sırf nəciblik rəmzlərinə çevrilirlər, çünki belələri özlərinin həyat prinsiplərində eqoistik başlanğıclardan əsasən uzaqlaşaraq, daha çox məhz şəxsiyyəti yüksəldən xüsusiyyətlərə üstünlük verirlər. Onlar təbiət etibarilə əsl möminlik dərəcəsinə yüksəlirlər, özlərini ali hisslərə tabe etməklə, başqaları üçün xoş olan əməllərə həsr edirlər. Buna nail olmaq üçün qüsurlardan yayınmağa, onların arası kəsilməyən təzyiqindən azad olmağa çalışırlar. Altruistlər isə tam yad, özgə adamların xeyrinə təmənnasız qayğı göstərməklə, başqaları naminə öz şəxsi mənafelərini qurban verməyə hazır olurlar. Təəssüf ki, onları “ağ qarğa” hesab edənlər də vardır.

Nəciblik səylərini dağıtmağa, azaltmağa çalışan obyektiv təsir qüvvələri heç də az deyildir. İnsanı əhatə edən sosial mühitin təsiri, həyatın onu sınağa çəkmək vasitələri, adi məişət qayğıları ləyaqətləri məhv etmək qəsdində olan bu dağıdıcı qüvvələrə daxildir. Axı insan heç də sırf ruh məxluqu deyildir, bioloji növ kimi o, yaşamaq, həyatını qoruyub saxlamaq üçün müəyyən qida təminatına möhtacdır, yaşayış vasitələrinə malik olmalıdır. Ona görə də ölümdən qorxmaq və yaşamaq arzusu insanın başlıca mənəvi dəyərlərinə çevrilir, əsl aparıcı dəyərlər isə unudulur.

Kamil insanın ən böyük və vacib olan ehtiyaclarından biri başa düşülməsi, ona məxsus olan mənəvi dünyanın addımbaşı inkar edilməməsidir. Axı qüsurlar okeanının quduz dalğaları daim nəcibliyi batırıb, məhv etməyə çalışır. Belə dalğalar, böyük şair Ovidının təşbihindən istifadə etsək, asimana qədər yüksəlir. Ləyaqət daşıyıcılarını anlamayanlar heç də öz mərhəmətsizliklərinin fərqinə varmırlar, özünə bənzəməyənlərə bir qayda olaraq yuxarıdan aşağı, həm də ələ salmaq, təhqir etmək prizmasından baxmaqla, hətta onları dəli hesab etməklə, bəzən hələ möhkəmlənməmiş, bərkiməmiş iradələrin əyilməsinə, sınıb dağılmasına nail olurlar. Ona görə də ləyaqət günəşinin altına sığınanlardan bəziləri həyatın və əzici ətraf mühitin irəli sürdüyü çətinliklərə davam gətirə bilməyib, qüsurları gəzdirənlərin çox saylı və mənfur ordusunun sıralarına daxil olmaqla, öz həyat kredolarına ağır zərbə vurmuş olurlar. Jan Jak Russonun dediyi kimi, “Yaradanın əlindən hər şey yaxşı çıxır, insanın əlində isə hər şey cırlaşır.” Pislər nədənsə güclü təsir gücünə malik olur. Burada, yəqin ki, mühit də öz işini görür.

İlk dəfə böyük Çin mütəfəkkiri Konfutsi (bizim eradan əvvəl 551-479-cu illər) ləyaqətə aid olan məsələlər barədə öz mülahizələrini irəli sürmüşdü. O, qarşılıqlı münasibət, loyallıq, mərdlik, müdriklik və etibara layiq olmaq kimi yaxşı xüsusiyyətlərlə yanaşı, fövqəl adamın malik olduğu ləyaqətləri yen-in genişlənməsi kimi qiymətləndirir. Onun konsepsiyasının başlıca açarı çinlinin xarakteri olan yen idi, bu da müxtəlif qaydada ləyaqət, məhəbbət, alicənablıq və ya insana canıyanma kimi tərcümə olunur. Konfutsi yen-i, bütün ləyaqətlərdən fərqlənən fövqəl ləyaqət adlandırırdı. Yen-in nə olduğunu şagirdləri Konfutsidən soruşduqda, filosofun qısa cavabı belə olmuşdu: “Adamları sev!” Yen adamları sevinc hissi ilə sevməkdir və bu hissin insan ürəyinin ən dərin guşəsindən gəlməsidir.

Yen bütün adamlarda anadangəlmədir və bu mahiyyət yozumunu qidalandırmaq və tərbiyə etməklə insanpərvərliyi daha dolğun etmək olar. İnkişaf edən ləyaqət insan həyatının ümumi missiyasıdır. Təsadüfi deyildir ki, çinlilərin təbabət dinində “iflic”ə bərabər olan ifadə, hərfi mənada “yen-in olmaması və ya çatışmaması” kimi işlənir. Yen həyatını yaşamaq heç də hansısa bir xüsusi maddi mükafat tələb etmir. Konfutsi özünün yen konsepsiyasını izah edərkən ləyaqəti (te) və möminliyi (yi) vurğulayır. Bu keyfiyyətlərin tərbiyə olunması fövqəl adamla aşağı adam arasındakı fərqli əlamətləri üzə çıxarır. Böyük Çin filosofu deyirdi: “Fövqəl adam ləyaqətlə, aşağı adam isə torpaqla maraqlanır”. Həmçinin əlavə edir ki, “fövqəl adam nəyin haqq olduğunu, aşağı adam isə nəyin faydalı olduğunu başa düşür”. Fövqəl adam incəsənət və təbiət komponentlərini özündə harmoniyalı bir qaydada birləşdirir. “Fövqəl adam heç vaxt qayğı və qorxu hiss etmir” və “daim sakit və yüngül şəraitdə olur”. Əksinə, aşağı adam daim təşviş keçirir və onun könlü narahat hisslərlə doludur.

Fövqəl adamın inkişafı Konfutsinin öz şəxsi nümunəsində daha yaxşı gözə çarpır. Dul qadın olan anasının himayəsi və rəhbərliyi altında Konfutsi özünə təhsil verən bir adama çevrildi. O, yazırdı: “15 yaşında mənim ürəyim öyrənməyə həsr olundu,... 70 yaşında isə mən öz könül arzumun arxasınca düz olandan yayınmadan gedə bilirdim”. Onun təlimləri də öz fərdi xüsusiyyətlərinə oxşar qaydada təbii, insanpərvər və sadə idi.

Konfutsiçilikdə dünyəvi zövq daha çox nəzərə çarpırdı. Ümumiyyətlə, qədim Çində insan münasibətlərinə daha çox diqqət verilirdi. İlahi qüvvəyə deyil, daha çox əcdadlara sitayiş edilirdi. Ərəb mütəfəkkiri Əbdürrəhman ibn Xaldun (1332-1406-cı illər) da qeyd edirdi ki, insan özünü digər adamlarla ünsiyyətdə realizə edir. İnsana cəmiyyət çərçivəsində öz əlaqələrini qaydaya salmaqda ağıl kömək edir, onun formalaşması isə müşahidə, ümumiləşdirmə və təcrübə vasitəsi ilə baş verir. Özünün təbliğ etdiyi qaydadan kənara çıxmayan Konfutsinin şəxsiyyəti də insanpərvərlikdən ilhamlanmaqla, bütünlüklə ləyaqət komponentlərinə uyğun gəlirdi.

Bir Çin tarixçisi b.e.ə. I əsrdə Konfutsi barədə çox sərrast sözlər söyləmişdi: “Çoxlu çarlar, imperatorlar və tarixdəki böyük insanlar olmuşdur ki, onlar sağ olanda şöhrət və şərəf qazanmış, öz ölümlərindən sonra isə heç nəyə çevrilmişlər. Konfutsi isə pambıq xalatda gəzən adi adam olsa da, sayı on rəqəmindən çox olan nəsillər üçün alimlərin müəllimi kimi tanınırdı”.

Qədim yunan sofist filosofları da ləyaqətin öyrənilməsini tədqiq edərkən qeyd edirdilər ki, “ləyaqət” (yunanca “arete”) professional müəllim tərəfindən öyrədilməlidir.” “Arete”-nin nə məna verdiyini isə ilk dəfə Homer dilə gətirmişdi, lakin qeyd etmək lazımdır ki, tam əks olan bir mənada. Ənənəvi olaraq deyilirdi ki, ləyaqət əxlaqa malik olan nümayəndələrdə – insanda olduğu kimi, bir sıra “insan olmayan” canlı obyektlərə də məxsusdur. Bunlara atları, qoyunları, insan gözlərini aid edirdilər. Ona görə də bəzi alimlər bu ifadəni “ali” kimi tərcümə edirdilər. Spartalılar bunu döyüşdəki cəsarət göstərməklə məhdudlaşdırır, yunanlar isə xüsusən atlyot qabiliyyətini, sifətin və ya bədənin gözəlliyini, var-dövləti, kübar ailəsində doğulmağı, natiqlik və ya müğənnilik qabiliyyətini buna aid edirdilər. Ləyaqət elə bir qabiliyyət hesab olunurdu ki, müəyyən qaydada istedadı olan və pulunu ödəyən hər bir şagird ona yiyələnə bilərdi. İctimai həyat üçün belə uğurlu öyrənmə bütün adamlar üçün zəruri şərt hesab olunurdu.

Təməl xristian etikasında bütpərəst dünyadan götürülmüş dörd təbii ləyaqətlə yanaşı, bu siyahıya üç ilahiyyat tipli ləyaqət də əlavə olunurdu. Axırıncılar isə Allahın xüsusi vergisi kimi qiymətləndirilirdi. Ləyaqət “həyatı rahat yaşamaqdan ötəri və əxlaq prinsipləri ilə davranmaq” kimi nəzərdə tutulurdu. Bunlara isə yeddi dəhşətli günah əks çıxır, onlar birlikdə insan davranışının bütün dərəcələrini əhatə edir. Kardinal (latınca “başlıca”, başqa sözlə “mahiyyətcə” deməkdir) ləyaqətlərə ehtiyatlılıq, mülayimlik (iddiasızlıq), mərdlik və ədalət daxil idi.

Xristianlıq bunlara inanc, ümid və məhəbbət kimi dini ləyaqətləri də əlavə etdi. Bu təsnifləşdirmə birbaşa apostol Paveldən gəlmişdi. Lakin o, məhəbbəti bu üçlüyün arasında fərqləndirirdi və onun tacı hesab edirdi. “Beləliklə, bu üçlüyə – inanca, ümidə və məhəbbətə əməl edilməlidir, lakin onlardan ən böyüyü məhəbbətdir”. Xristian təliminə müvafiq olaraq, ilahiyyat ləyaqətlərin başlanğıcını heç də təbii insandan götürmür. Onlar Xristos vasitəsilə Allahdan gəlmiş və sonra insanlar tərəfindən həyata keçirilmişdir. Xristian etikasında məhəbbət və ya mərhəmətlilik isə bütpərəst filosoflardan gəlir. Davranışın hər bir məsələsi öz xüsusi şəraitinin işığında həll edilməlidir və bu elə prinsipdir ki, məhəbbətin arxasınca getməlidir. Bu da bir daha göstərir ki, məhəbbət yeganə ali ləyaqət olaraq qalır. Xristian etikası bu müddəasında Konfutsi təlimi ilə birbaşa uzlaşır, axı Çin mütəfəkkiri də adamları sevməyi, onlara məhəbbət bəsləməyi ön plana çəkirdi.

Qüsurlara gəldikdə, bu məfhum etikaya aid olan kimi, həm də personajı xarakterizə edir. Qüsur etik anlayış kimi əxlaqi və mənəvi nöqsandır, insanın mənfi mənəvi keyfiyyətidir. Etika isə mənəviyyatı, əxlaqı öyrənən fəlsəfi fənndir. Etika çox vaxt insan təbiəti barədə elm kimi başa düşülür. Personaj kimi isə “qüsur” Orta əsrlərin və Renessans dram əsərlərinin qəhrəmanları olub, insanın nəfsini saxlamamağının alleqoriyasıdır.

Ləyaqət, tarixi şəxsiyyətləri heyranlıqla əhatə edir

Ləyaqət, istər Konfutsi konsepsiyası prizmasından, istərsə də xristianlıq nöqteyi-nəzərindən baxdıqda, istənilən insanı yüksəldir, hakimiyyətdə olanlara münasibətdə isə, onlara çox hallarda loyallıq, bəzən isə hətta məhəbbət bəxş edir. Axı ingilis tarixçisi lord Aktonun dediyi kimi: “Hakimiyyət adamları pozur, mütləq hakimiyyət isə mütləq dərəcədə pozur”. Mütləqiyyət monarxiyalarında və totalitar dövlətlərdə isə mütləq hakimiyyət hakim kəsilir. Digər quruluşlarda da ona keçmək o qədər də çətin olmur. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, bu prinsip bütün hakimiyyətdə olanlara şamil edilməlidir. Elə nümunələr vardır ki, hakimiyyət burada daha çox ləyaqət təzahürü səhnəsinə çevrilir. Əlbəttə, onun pozucu təsirinə müqavimət göstərmək də asan məsələ deyildir, onu tapdalamağı, ona qalib gəlməyi bacaranlar isə xüsusi hörmətə nail olmağa haqqı olan insanlardır. Xalqı idarə etmək, hakimiyyəti qoruyub saxlamaq heç də asan məsələ deyildir, axı daxildən sarsıntı törətmək istəyənlərlə yanaşı, xaricdən olan təsirlər və təzyiqlər də az əhəmiyyət daşımır. Bir ailəni idarə etmək çətin olduğu kimi, yüz minlərlə, milyonlarla ailə timsalı olan dövlətin idarəçiliyini əldə saxlamaq bəlkə də mütənasib miqyasda olan çətinliklərlə əlaqədardır.

Böyük italyan filosofu Nikkolo Makiavelli (1469-1527-ci illər) özünün məşhur “Hökmdar” əsərində yazırdı ki, “Belə ki, hökmdarı sevməyin və ondan qorxmağın hansının yaxşı olduğu barədəki mübahisəyə qayıdaraq deyirəm ki, hökmdarı adamlar öz fərdi mülahizələrinə görə sevirlər, ancaq ondan hökmdarın öz mülahizəsinə görə qorxurlar, ona görə də müdrik hökmdar hansısa bir başqasından deyil, özündən asılı olana üstünlük verməlidir; mühüm cəhət isə odur ki, heç bir halda öz təbəələrinin nifrətinə tuş gəlməyəsən”.

Ən qədim hökmdarların da əksəriyyəti hələ Makiavelli reseptindən çox-çox əvvəl xalqın məhəbbəti kimi ötəri dayağa malik olmaqdansa, çünki xalqın təbiəti dəyişkəndir, yaşıl ot küləyin təsiri ilə müxtəlif tərəflərə əyildiyi kimi şəraitdən asılı olaraq öz mövqeyini və münasibətini asanlıqla dəyişir, daha möhkəm dayaq kimi qorxuya üstünlük verirdi. Qorxu elə bir silahdır ki, istənilən vaxt təbəələrə yara vurmağı bacarır və bir çox xalqlar bu zədədən, xəstəlikdən uzun müddət sağala bilmir.

Lakin müəyyən ölçüdə müdrikliyə və mərhəmətliliyə malik olanlar onsuz da nəhayətsiz olan hakimiyyətlərindən quduzcasına istifadə imkanlarını bütünlüklə inkar etməklə, bunun cavabı kimi xalqın hörmətini, ürəkdən gələn ehtiramını qazanırlar. Qədim dövrlərdə nə güclü təbliğat maşını, nə onun şüuraltına təsir göstərən vasitələri, nə də Göbbels kimi yalan bütünə sitayiş edən informasiya nazirləri yox idi ki, adamların şüuruna həmlə etməklə, zorla Hitlerə bənzəyənlərə bu saxta məhəbbət hissini təlqin etsinlər. Ona görə də xalq özünə bəslənən münasibətə, hökmdarın davranışına daha düzgün qiymət verməyi bacarırdı, əsasən səhvə yol vermirdi, tarixçilər isə söykəndikləri əsaslara uyğun olaraq, bunun həqiqət olduğunu yazırdılar.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 7 fevral.- S.23.