Ədəbi tənqidin Tehranı

Tehran Əlişanoğlunun 55 yaşı tamam oldu və iki 5 rəqəminin yaratdığı bu ömür sənələri qəribə də görünsə də, deməliyəm: ey gidi Tehran, sən nə tez gəlib bu mənzilə yetişdin...

Tehranın əsasən doxsanıncı illərdən, amma ən çox ikimininci illərin əvvəllərindən başlayan və indi sürətini, tempini azaltmayan tənqidçi “yürüşü” hələ də davam edir və deyim ki, onun yazıları artıq bizi də “xəstələndirib”. O mənada ki, fasilə vermədən (elə mənim kimi!) hey çap olunur və qətiyyətlə deyim ki, Tehranın imzası olmadan bizim müasir ədəbi tənqidi təsəvvür eləmək bir az çətindir. Çünki Tehranın da ədəbiyyat haqqında müstəqil fikirləri var və o fikirlərin mötəbərliyinə, əsl həqiqəti ifadə etdiyinə bizi inandıra bilib.

O, bizim ədəbi prosesdə TƏNQİDÇİ adını doğrulda bilən, bu adı öz ömrünün mənasına çevirən sayı çox az müəlliflərdən biridir. “Tənqidçi” çoxdur, baxın qəzet və jurnal səhifələrinə; “Kulis”də, “Kurtaz”da, müxtəlif yönlü mətbuat səhifələrində bir-birini didib-çeynəyən, tək-tük obyektiv yazıları çıxmaq şərtilə az qala külünc küçə döyüşlərini xatırladan vuruşlara və onların törətdiyi viruslara, tost təriflərinə, cavan cahillərin “dahilik” mərəzindən irəli gələn, amma cümlələrindən naşılıq və ən çox səriştəsizlik yağan yazılara...Bəli, “tənqidçi” çoxdur, amma TƏNQİDÇİ azdır və Tehran da o azlardan biridir.

Tehran elmlər doktorudur. Onun namizədliyi tənqidin üslubları mövzusuna həsr edilmişdi. Və yaxşı xatırlayıram ki, həmin müdafiədə Tehran Əlişanoğlu Mustafayev özündən xeyli yaşlı ədəbiyyatşünasların etimadını doğrulda bildi. Onun doktorluq işi isə Azərbaycan nəsrinin inkişaf yollarına həsr olunmuşdu və Tehran bu tədqiqatında çiyninə qoyduğu ağır yükün öhdəsindən gələ bildi. O, bu mövzuda özünə qədər yazılan tədqiqatlara, ədəbiyyat tarixi oçerklərinə tamam fərqli bir rakursdan yanaşdı, yəni onları təkrar etmədi,nəsrimizin Sovet dövrü çərçivəsindən altmış-səksəninci illər durulma, saflaşma, özünü dərketmə mərhələsinə qədər keçdiyi yolları işıqlandıra bildi.

Elə ilk yazılarından Tehran Əlişanoğlu öz fərdi tənqidçi üslubunu da ortaya qoydu. Bu üslub nə tənqid korifeylərimizdən Məmməd Arifin, Məmməd Cəfərin, Yaşar Qarayevin üslubuna oxşayırdı, nə Qulu Xəlilovun, Bəkir Nəbiyevin, Yəhya Seyidovun, Şamil Salmanovun, Akif Hüseynovun, Aydın Məmmədovun, nə də öz yaşıdları olan Şəmsizadənin, Alışanlının, Cavanşirin, Əsədin, Nizaminin, Rüstəmin üslubuna bənzəyirdi. Tehran tənqidə ilk baxışda bir qədər anlaşılmaz təsir bağışlayan, əslində, bələd olduqca heç də anlaşılmaz görünməyən, bir qədər mücərrəd səslənən, əslində, apaydın nəzərə çarpan fərdi yazı tərzinin müəllifidir. Mən bu yazı tərzini onun təfəkkür tərzindən doğduğuna heç bir şübhə eləmirəm.

Tehran mütaliəli tənqidçidir, Qərb ədəbiyyatını lazımınca oxuyub və oxuyur, Şərq ədəbiyyatından qədərincə məlumatlıdır, ədəbi cərəyanların mahiyyətinə yaxşı bələddir, ədəbiyyat nəzəriyyəsini bizim heç birimizdən pis bilmir, ən başlıcası isə müasir ədəbi prosesin, burada baş verən hadisələrin içindədir. Təbii ki, adının qarşısında TƏNQİDÇİ kəlməsi işlənən bir müəllifin bütün bunları yetərincə bilməsi heç də təəccüblü deyil. Tənqidçi necə olmalıdır? sualına məhz belə cavab vermək olar ki, o, ilk növbədə, geniş məlumat dairəsinə, dünyagörüşünə və yüksək ədəbi, elmi savada malik olmalıdır.

Lap bu günlərdə Tehran Əlişanoğlunun təzə kitabı çıxıb: “Müstəqillik körpüsünü keçənlər”. Və Tehranın son on beş-iyirmi ildəki bir qisim yazılarını əhatə edən bu məqalələr toplusunu müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının tənqiddə əks olunmuş mənzərəsi hesab etmək olar. Azərbaycan ədəbiyyatı (nəsri, poeziyası, ədəbi tənqidi) bu illər ərzində hansı səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir, yeni bir mərhələdə ədəbiyyatımız bu mürəkkəb dövrün, zamanın reallıqlarını necə əks etdirib, doğrudanmı yeni mərhələ öz mahiyyəti etibarilə eyniyyətdən, Sovet dövrü stereotiplərindən uzaqlaşıb və doğrudanmı onun haqqında söz açdığı 43 sənətçi müstəqillik körpüsünü keçiblər?

Bu suallara az sonra cavab verəcəyik. Amma öncə, Tehranın ədəbi-tənqidi yaradıcılığında nəzərə çarpan janrları izləyək. Portret-oçerk, yubiley yazıları, məqalə və resenziyalar. Bunlar Tehranın tənqidi yazılarında ən çox müraciət etdiyi janrlardır. Tehran “xırda” janrlar ustasıdır. Onun həcmcə ən iri yazıları belə hissələrə, bölmələrə ayrılır. Bunların hansında Tehran uğur qazanır? sualı verilsə, cavabında deyərəm ki, Tehran portret-oçerkdə birincidir. O, bu tipli yazılarında təhlil etdiyi, yaradıcılığından söz açdığı şairi, nasiri, tənqidçini oxucuya yaxınlaşdıra bilir. Bir az böyük çıxmasın, belinskivari bir üsulla yazıçını oxucu üçün kəşf edir. Sənət, xüsusən ədəbiyyat bədii kəşflərdən, axtarışlardan xali deyil və əgər “tənqid-hərəkət edən estetikadırsa” (Belinski), “bədii ədəbiyyatın təfəkkürüdür”sə (Puşkin), o kəşflər, o axtarışlar oxucu üçün açılmalıdır. Bu mənada Tehranın bir çox yazıları müasir tənqidimizin gərəkli nümunələri sayıla bilər.

Cül Renar deyirdi ki, tənqidçi öz rotasına atəş açan əsgərdir. Amma bu fikir illər keçdikcə öz mənasını itirməkdədir. Tənqidi və tənqidçini ancaq “vurub-yıxmaq”, yazıçının külünü göyə suvarmaq, onun zəif və ortabab əsərini tənqid nizəsinə keçirmək kimi düşünənlər hələ də var. Əlbəttə, həddindən artıq zəif yazarlar və xeyli sayda zəif əsərlər də var. Yeri gəldikcə, bunları da tənqid etmək vacibdir. Təbii ki, mədəni şəkildə. Ancaq tənqidçilik sənətini bununla məhdudlaşdırmaq olmaz. Tənqidçi ən əvvəl ədəbiyyatın irəlici meyllərini, tendensiyalarını, ayrı-ayrı maraqlı, orijinal əsərləri təhlil etməlidir. Amma bu şərtlə ki, o uğurlu əsərlərin də hardasa zəif nöqtələrini gizlətməməlidir. Tehranın yazıları da əksərən ədəbiyyatımızın ən maraqlı nümunələrinin elmi-publisistik təhlilləri üzərində qurulmuşdur. Baxın: Anarın ulu öndər Heydər Əliyevə həsr etdiyi “Unudulmaz görüşlər” kitabı.Heydər Əliyevin həyatı, şəxsiyyəti, böyüklüyü, bir dövlət xadimi kimi fəaliyyəti haqqında onlarca kitablar yazılıb (və yazılacaq!), ancaq Anarın kitabı bu kitablar içində tamamilə fərqlənir. Bu, bədii-publisistik sözdə əbədiləşən-unudulmaz Heydər Əliyev obrazıdır və Tehran da Anarın “Unudulmaz görüşləri”ndəki unudulmaz məqamları oxucuya çatdırır.Bəxtiyar Vahabzadənin, Sabir Əhmədlinin, Kamal Talıbzadənin, Məmməd Arazın, Elçinin, Vaqif Səmədoğlunun, Xəlil Rzanın, Bəkir Nəbiyevin, Yaşar Qarayevin, Fərman Kərimzadənin,Kamal Abdullanın, Sabir Rüstəmxanlının, Mövlud Süleymanlının ,Ramiz Rövşənin, Aqil Abbasın, Nizami Cəfərovun, Vaqif Bəhmənlinin, Rafiq Tağının yaradıcılığına həsr olunmuş məqalə və portret-oçerklərdə Tehran akademik təhlil üsulunu seçir. Bu təhlil üsulunda olsun ki, bəzi məqamlarda bir quruluq, soyuq ağlın çalarları özünü göstərmiş olsun, amma onun hər yazısında nəzəriyyə, ədəbiyyat tarixçiliyi birinci sıradadır. Tehran bir Azərbaycan şairindən söz açırsa, onun yaradıcılığı bu müqayisəyə imkan yaradırsa, onu mütləq Qərb ədəbiyyatı kontekstində təhlilə girişir. Niyə olmasın? Əgər Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində biz ekzistensial insan obrazına rast gəliriksə, Kamal Abdullanın romanlarında postmodernizm dünyagörüşünün təzahürünü açıq-aydın hiss ediriksə, Azərbaycan ədəbiyyatında “Dostayevski problemini” Rafiq Tağının hekayələrində izləyə biliriksə o zaman Tehranın bu xüsusda qələmə aldığı yazılara da biganə qalmamalıyıq. “Modern, modernizə,modernizm... Əslində, bu, XIX əsr insanının XX yüzilə uyğunlaşmasıdır, onun buraya uzanmış əli, nəfəsidir. Əslində, XX əsr İnsanının yer həyatını bu hava yox, özgə bir vəziyyət-absurd situasiya təyin edir, şərtləndirir, çıxış nöqtəsi budur”.

Tehran əksər yazılarında Azərbaycan ədəbiyyatına dünya ədəbiyyatı (əsasən Qərb) pəncərəsindən boylanır. Təbii ki, eyni prosesin izlərini bizim ədəbiyyatda da axtarıb tapır, axı, dünya ədəbiyyatında bir-birilə bağlı elə “birləşdirici” nöqtələr var ki, bunlar hər bir milli ədəbiyyata təsirsiz qalmır. Məsələn, Tehran Kamal Abdullanın romanlarından söz açanda, onu milli ədəbiyyat çərçivəsində saxlamır, üzünü postmodernizm üfüqlərinə tutur.Ancaq Tehranın yazıları, ədəbiyyatımız və ədəbi şəxsiyyətlərimiz barədə düşüncələri bizim milli ədəbiyyatımız haqqındadır.

Müstəqillik körpüsünü keçənlər...Belə bir sual doğur: əgər Tehranın təqdim etdiyi ədəbi şəxsiyyətlər bu körpünü keçiblərsə, onda müstəqillik dövrü ədəbiyyatı hansı səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə seçilir? Əsərlər məlum, müəlliflər də məlum. Bəs bu əsərlərdə müstəqillik dövrünün ab-havası hiss edilirmi, zamanın, quruluşun, sistemin dəyişməsi, insanların həyatında və psixologiyasında baş verən yeniləşmələr ya geriləmələr ədəbiyyatda necə əks olunur? Bu suallara Tehran Əlişanoğlu problem məqalələr yazıb cavab verə bilərdi, amma kitabdakı yazıların əksəriyyətində həmin suallara cavablar var.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı bütün parametrləri ilə həm də şəxsiyyətlərin ədəbiyyatıdır. Anarın, Elçinin, Sabir Əhmədlinin, Məmməd Arazın, Fikrət Qocanın, Musa Yaqubun, Sabir Rüstəmxanlının, Vaqif Səmədoğlunun,Mövlud Süleymanlının, Ramiz Rövşənin, Kamal Abdullanın, Rafiq Tağının, Salamın, Rəşad Məcidin, Məmməd Orucun, Afaq Məsudun, Aqil Abbasın və başqalarının təmsil etdiyi bu ədəbiyyatın inkişafında onların hər birinin öz payı var. Tehran bu şəxsiyyətlərin əksəriyyətinin yaradıcılığından söz açır, təkcə təhlil etdiyi əsərlərin bədii-sənətkarlıq məziyyətlərini deyil, şəxsiyyətlərin özünün də yaradıcılıq psixologiyasını öyrənir. Ramiz Rövşən şeiri həm də Ramiz Rövşənin özüdür, öz aləmidir, öz ruhi dünyasıdır. Yaşar Qarayevin tənqidi bu tənqid patriarxının fəlsəfi düşüncələrinin, ədəbiyyat haqqında sistemli konsepsiyasının məhsuludur və bu mənada Tehran digər sənətkarları da ŞƏXSİYYƏTİN özünüdərki, özünü təsdiq etməsi anlamına gətirir.

Ədəbi prosesdə təkcə tanınmışları, “generalları” deyil, az-çox fəallığı ilə seçilən, özünü təsdiq etməyə can atan istedadları da görmək lazımdır və Tehran modern şeirin aparıcı simalarından olan Adil Mirseyiddən də, xalq şeirinin XX əsr poetik təfəkküründə yeni, bənzərsiz nümunələrini yaradan Akif Səməddən də, istedadlı şairlərimiz- Vaqif Bəhmənlidən də, Ağacəfər Həsənlidən də, Əjdər Oldan da, Rüstəm Behrudidən də, Əlisəmid Kürdən də, Ağalar Mirzədən də eyni şövqlə yazır. Amma deyək ki, hardasa güzəşt elədiyi, istedadca hələ özünü tam doğrultmamış müəllifləri də unutmur (Ağarəhim Rəhimov, Vahid Məmmədli).

Bu yazıda Tehranı tənqid etmək səlahiyyəti də mənim üzərimə düşür. Fikrimcə, Tehranın indi elə bir çağı yetişib ki, o, tənqiddə hələ lazımınca həll olunmamış qlobal problemlərə diqqətini yönəltməlidir. Onun da, mənim də ustadımız Yaşar Qarayev ədəbiyyatımızı fraqmentlər və hissəciklər halında deyil, konseptual əhəmiyyət daşıyan problemlər kontekstində təhlil edirdi. Tehranın müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyası ilə bağlı bir kitabı da nəşr edilib və bu yolda tədqiqatlarına davam etsə, daha yaxşı olar. İkincisi-bəzi yazılarında Tehran həddindən artıq akademik üsluba meyl edir və nə gizlədək, onun yazıları sanki bir qisim professionallar, ədəbiyyat alimləri üçün qələmə alınıb. Təbii ki, dilindəki, yazı tərzindəki bu alimnümalığı bir az sadəliklə (dərinlik sadəlikdə də görünə bilər!) əvəzləmək olar. Üçüncüsü- Tehranın yazmadığı mövzular da var. Elə mövzular ki, onları başqa tənqidçilərin yazmağından asılı olmayaraq Tehranın da müraciət etməsi vacibdir.

Bu yazıda çağdaş ədəbi tənqidimizin görkəmli bir nümayəndəsinin yaradıcılığından söz açdım və əlbəttə, demədiyim sözləri də Tehranın özünə söyləyərəm. Tənqidimizin Tehranına uğurlar arzulayıram!

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 7 fevral.- S22.