Vergi ödəyicilərinin
hüquqları və qanuni mənafeləri qorunur
Müasir
dövrdə insan hüquq və azadlıqlarının təminatı
bəşəriyyətin demokratik inkişafının
ayrılmaz hissəsinə, mənəvi, hüquqi, siyasi
ideallarının ali təzahürünə
çevrilməklə vətəndaş cəmiyyətinin
yetkinliyinin başlıca meyarı kimi çıxış
edir. Azərbaycanda insan hüquqlarının
prioritetliyi müstəqilliyimizin bərpasının ilk
günlərindən önə çəkilib. Belə
ki, 1991-ci il oktyabrın 18-də qəbul edilmiş Azərbaycan
Respublikasının “Dövlət müstəqilliyi
haqqında Konstitusiya Aktı”nda qeyd olunur ki, Azərbaycan
Respublikası İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinə,
Helsinki müşavirəsinin Yekun aktına və
hamılıqla qəbul edilmiş, başqa beynəlxalq
hüquq sənədlərinə qoşularaq onlarda nəzərdə
tutulan bütün hüquq və azadlıqlara vətəndaşların
cinsindən, irqindən və milli mənsubiyyətindən,
dini etiqatından, sosial mənşəyindən, siyasi əqidəsindən
və başqa hallardan asılı olmayaraq əməl edilməsini,
bu hüquq və azadlıqların maneəsiz həyata
keçirilməsini təmin edir. Azərbaycan Respublikasında
aparılan vahid maliyyə və büdcə siyasəti çərçivəsində
dövlət vergi siyasətinin həyata keçirilməsini,
dövlət büdcəsinə vergilərin və digər
daxilolmaların vaxtında və tam
yığılmasını təmin edən və bu sahədə
dövlət nəzarətini həyata keçirən Vergilər
Nazirliyi Əsasnamə ilə ona həvalə edilmiş vəzifə
və funksiyalarını icra edərkən hüquqi dövləti
səciyyələndirən hüquq və azadlıqların
üstünlüyü prinsipini rəhbər tutaraq vergi ödəyicilərinin
hüquqlarını və qanuni mənafelərini gözləyir,
hüquq və azadlıqların müdafiəsi
üçün qanunvericiliklə müəyyən edilmiş
bütün zəruri tədbirləri görərək əməli
addımlar atır.
Vergi
sisteminin təkmilləşdirilməsi və bu sahədə
aparılan köklü islahatların daha da sürətləndirilməsi
məqsədilə vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi
sahəsində vahid və təkmil qanunvericilik
bazasının yaradılması üçün Vergi Məcəlləsinin
layihəsinin hazırlanmasına başlanılmış və
nəticədə 2000-ci ildə Azərbaycan
Respublikasının Vergi Məcəlləsi qəbul edilərək,
2001-ci il yanvar ayının 1-dən
qüvvəyə minib. Azərbaycan Respublikasında vergi
sistemini, vergitutmanın ümumi əsaslarını, vergilərin
müəyyən edilməsi, ödənilməsi və
yığılması qaydalarını, vergi ödəyicilərinin
və dövlət vergi orqanlarının, habelə vergi
münasibətlərinin digər
iştirakçılarının vergitutma məsələləri
ilə bağlı hüquq və vəzifələrini, vergi
nəzarətinin forma və metodlarını, vergi
qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyəti,
dövlət vergi orqanlarının və onların vəzifəli
şəxslərinin hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən)
şikayət edilməsi qaydalarını müəyyən edən
Vergi Məcəlləsi müstəqil Azərbaycanın həyatında
yeni tarixi bir hadisə olaraq vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi
və onun beynəlxalq standartlara
uyğunlaşdırılması sahəsində
atılmış mühüm addımlardan biri olub.
Yeni
ictimai münasibətlərin yaranması, aparılmış
çoxsaylı islahatlar, insan hüquq və
azadlıqlarının müdafiəsinin prioritetliyi, vergi
sisteminin modernləşdirilməsi, vergi hüquq
normalarının beynəlxalq standartlara
uyğunlaşdırılması prosesinin sürətləndirilməsi
məqsədi ilə Vergi Məcəlləsinə ötən
dövr ərzində 45 qanunla bir sıra mütərəqqi dəyişikliklər
edilib. Qeyd edilən dəyişikliklərin əksəriyyəti
vergi ödəyicilərinin hüquqlarının genişləndirilməsinə,
vergi yükünün azaldılmasına və vergi
inzibatçılığının təkmilləşdirilməsinə
yönəlib. Qanunvericilik aktlarında
vergi ödəyicilərinin hüquqlarının qorunması
ilə bağlı maddələrin əks olunması Vergi Məcəlləsinə
edilmiş əlavə və dəyişikliklər zamanı
da diqqətdən yayınmayıb. Sonuncu bu cür dəyişiklikdən
biri də bu
yaxınlarda əmlak və yol vergisi ilə bağlı Məcəlləyə
edilmiş dəyişiklikdir ki, bu dəyişiklikdən sonra
vergi ödəyicilərinin hüquqi vəziyyəti
yaxşılaşdırılıb və vergilərin
hesablanması mexanizmi təkmilləşdirilərək, daha
da asanlaşdırılıb.
Əmlak vergisinin binaların inventar dəyərinə əsasən
hesablanma qaydası ləğv edilib, fiziki şəxlərin əmlak
vergisi onların xüsusi mülkiyyətində olan
binaların sahəsinin (yaşayış sahələrinə
münasibətdə – onların 30 kvadratmetrdən artıq
olan hissəsinin) hər kvadratmetrinə müəyyən
edilmiş müvafiq dərəcələr tətbiq olunmaqla
hesablanmaya başlanıb. Digər mühüm bir dəyişiklik
yol vergisi ilə bağlı olub.
Məlum olduğu kimi, 2015-ci ilədək illik yol
vergisini fiziki şəxslər avtonəqliyyat vasitələri
texniki baxışdan keçirilən zaman onların mühərrikinin
həcminə görə, hüquqi şəxslər isə
balanslarında olan avtonəqliyyat vasitələrinə görə
vergi orqanlarına müvafiq bəyannamə təqdim etməklə
dövlət büdcəsinə ödəyirdilər. Bu zaman
hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən
istismara yararsız avtonəqliyyat vasitələrinə görə
də onların avtomobil yollarından istifadə edib-etməmələrindən
asılı olmayaraq yol vergisi ödənilirdi. Bu dəyişikliklə ölkə ərazisində
istehsal edilərək daxili istehlaka yönəldilən və
idxal edilən avtomobil benzini, dizel yanacağı və maye
qazın hər litrinin topdansatış qiymətinə 2 qəpik
əlavə edilməklə yol vergisi tətbiq olunub. Bundan əlavə Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyevin tövsiyələrinə
uyğun olaraq Tarif Şurasının qəbul etdiyi qərara əsasən
avtomobil benzininin, dizel yanacağın və maye qazın
topdansatış qiyməti 2 qəpik aşağı
salınıb. Artıq yol vergisinin bəyannaməsini
bütün avtomobil sahibləri deyil, yalnız Azərbaycan
Respublikasının ərazisində avtomobil benzininin, dizel
yanacağının və maye qazın istehsalı və ya
idxalı ilə məşğul olan şəxslər təqdim
edəcəklər. Ümumiyyətlə, Azərbaycan
Respublikasının Kontitusiyasının insan hüquq və
azadlıqlarına verdiyi önəmin nəticəsidir ki, 221
maddədən ibarət olan Vergi Məcəlləsinin 100-dən
artıq maddəsi vergi ödəyicilərinin
hüquqlarının qorunması və onların qanuni
maraqlarının təmin olunması ilə
bağlıdır.
Ölkənin iqtisadiyyatı, sosial həyatı və
ictimai münasibətlərin digər sahələrinin tənzimlənməsində
hüququn rolunun artması ilə əlaqədar olaraq Vergilər
Nazirliyində hüquqi təminat və məhkəmə
işlərinin düzgün qurulması böyük əhəmiyyət
kəsb edir.
Normativ bazanının formalaşdırılmasını, məhkəmələrdə
düzgün hüquqi müdafiənin qurulmasını təmin
etmək, hüquqi təminat və məhkəmə işlərinin
nəzəri və praktiki problemlərini təhlil etmək,
yerli vergi orqanlarında hüquqi işlərin təşkilinə
metodiki rəhbərliyi gücləndirmək, vergi
orqanlarının fəaliyyətində qanunvericiliyin
düzgün tətbiqini təmin etmək, vergi işçilərinin
qanunvericilikdə baş verən yenilikləri daim izləyə
bilmələrini və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində
onların fəal iştirakını təmin etmək məqsədilə
Azərbaycan Respublikasının vergilər nazirinin 1 oktyabr
2001-ci il tarixli A-158 nömrəli
əmri ilə Vergilər Nazirliyinin aparatında müstəqil
hüquq strukturu yaradılıb. Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 25 avqust 2000-ci il tarixli 387 nömrəli Fərmanı
ilə Vergilər Nazirliyinə Cinayət Məcəlləsinin
bir sıra maddələri üzrə təhqiqat və istintaq
aparılması səlahiyyətləri verilməsi ilə əlaqədar
olaraq vergilər nazirinin 12 sentyabr 2000-ci il tarixli əmri ilə
Hüquq mühafizə orqanları ilə əlaqələndirmə
baş idarəsi, 11 iyul 2001-ci il tarixli əmri ilə isə
Vergilər Nazirliyi yanında Vergi Cinayətlərinin
İbtidai Araşdırılması Departamenti
yaradılıb. Bu Departamentin fəaliyyəti nəticəsində
əksər hallarda ibtidai araşdırma zamanı vergi ödəyiciləri
tərəfindən büdcədən
yayındırılmış vergilərin dövlət
büdcəsinə ödətdirilməsi təmin olunur və
cinayət işinin başlanaraq məhkəməyə
göndərilməsinə ehtiyac qalmır. Sonrakı dövrlərdə həmin strukturlar əhəmiyyətli
dərəcədə genişləndirilib və hazırda
Vergilər Nazirliyində Hüquq baş idarəsi, yerli vergi
orqanlarında isə müvafiq hüquq strukturları şəklində
fəaliyyət göstərirlər.
Azərbaycan Respublikasında son illər ərzində
aparılan məhkəmə hüquq islahatları sayəsində
tamamilə yeni və beynəlxalq standartlara cavab verən, vətəndaşların
hüquq və azadlıqlarının daha da etibarlı
müdafiəsini təmin edən müasir məhkəmə
sistemi yaradılıb. Ölkədə ilk dəfə olaraq
inzibati məhkəmələrin fəaliyyətə
başlamasını insan hüquq və
azadlıqlarının qorunması sahəsində
mühüm bir addım kimi xarakterizə etmək olar. Vətəndaş-dövlət
orqanı münasibətlərində yaranan mübahisələrin
qısa zaman çərçivəsində çevik həllinə
imkan verən inzibati-iqtisadi məhkəmələrin
yaranması və 2011-ci il yanvarın 1-dən inzibati işlərə
məhz yeni yaradılmış həmin məhkəmələrdə
baxılması Azərbaycan məhkəmə sistemi
üçün tamamilə yeni hadisə olmaqla bərabər,
inzibati xarakterli mübahisələrin ixtisaslaşmış
birinci instansiya məhkəmələri tərəfindən
tam, hərtərəfli, obyektiv
araşdırılmasının, ədalətlə və
sırf qanuna uyğun olaraq baxılmasının təmin edilməsinə,
ümumilikdə isə ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin
artırılmasına xidmət edir. Respublikada həyata
keçirilən məhkəmə-hüquq
islahatlarının məntiqi nəticəsi olaraq “İnzibati
icraat haqqında” qanunun, İnzibati Prosessual Məcəllənin
qüvvəyə minməsi və inzibati-iqtisadi məhkəmələrin
fəaliyyətə başlaması vətəndaşların
hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə
bağlı təminatların genişləndirilməsinə
yönələn addım olmaqla yanaşı, insan hüquq və
azadlıqlarının etibarlı qorunması istiqamətində
yeni bir mərhələ olub. Belə ki, “İnzibati icraat
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun qəbul
edilməsi inzibati orqanların icraat qaydalarını hüquqi
dövlət prinsiplərinə uyğunlaşdırmaq və
şəffaflaşdırmaq, inzibati orqanların fəaliyyətinin
qanuna əsaslanmasını təmin etmək, habelə vətəndaşlara
və hüquqi şəxslərə inzibati orqanların onlar
barəsində qəbul etdiyi qərarların qanuniliyini
inzibati məhkəmə qaydasında mübahisələndirmək
hüququ vermək məqsədi daşıyır.
Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin Hüquq
baş idarəsi hüquqi təminat, məhkəmə işlərinin
təşkili və daxil olmuş materialların hüquqi
ekspertizası sahəsində tənzimləmə fəaliyyətini
həyata keçirir. Baş idarə Əsasnaməsi ilə ona verilmiş səlahiyyətlər
çərçivəsində Vergilər Nazirliyini
iddiaçı, cavabdeh, zərərçəkmiş və
üçüncü şəxs qismində bütün məhkəmə
instansiyalarında təmsil edir, vergi orqanlarının
iştirak etdiyi məhkəmə işlərinə ümumi nəzarəti
həyata keçirir, səyyar və kameral vergi yoxlamaları,
operativ vergi nəzarəti tədbirlərinin nəticələri
üzrə vergi ödəyicilərinin əməllərində
cinayət əlamətlərinin aşkar edilməsinə dair
göndərilmiş materialların hüquqi
ekspertizasını keçirir, vergi ödəyicilərindən
və vətəndaşlardan daxil olmuş ərizə və
şikayətlərə baxılmasının nəticəsi
üzrə hazırlanmış qərar və cavab məktublarının
layihələrinə, habelə baş idarəyə daxil
olmuş hüquqi akt layihələrinə münasibət
bildirir, aidiyyəti hüquqi akt layihələrini
hazırlayır və vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi
ilə bağlı nazirliyin rəhbərliyinə təkliflər
verir.
Yerli
hüquq strukturları da vergi orqanlarında hüquqi işlərin
təşkilini 3 istiqamətdə: məhkəmə işlərinin
təşkili, cinayət xarakterli materialların hüquqi
ekspertizası və hüquqi təminat sahəsi üzrə həyata
keçirirlər.
Vergi
ödəyicilərinin hüquqlarının və qanuni mənafelərinin
müdafiəsi, onların təkrar şikayətlərinə
(korrupsiya ilə əlaqədar hüquqpozmalarla bağlı
müraciətlər istisna olmaqla) qanunvericiliklə müəyyən
edilmiş qaydada baxılması, habelə məhkəməyə
qədər sadələşdirilmiş prosedurlara əməl
edilməklə mübahisələrin obyektiv şəkildə
həll edilməsi məqsədilə vergilər nazirinin
07.03.2008-ci il tarixli əmri ilə Vergi
Apellyasiya Şurası yaradılıb. Vergi ödəyicilərinin
hüquqlarının müdafiəsinin məhkəməyəqədərki
icraatı hesab edilən Vergi Apellyasiya Şurasının fəaliyyətinin
nəticəsində vergi ödəyicilərinin
hüquqları daha mükəmməl şəkildə qorunur
və vergi orqanları tərəfindən qanunvericiliyin tələblərinə
uyğun olmayaraq qəbul edilən inzibati aktların məhkəmə
qaydasında
mübahisələndirilməsinin
qarşısı alınır. Fiziki və hüquqi şəxslərdən
daxil olmuş korrupsiya ilə əlaqədar hüquqpozmalarla
bağlı müraciətlərə Vergilər Nazirliyinin
aparatında daxili təhlükəsizlik sahəsində təşkilati
və nəzarət tədbirlərini həyata keçirən
müvafiq struktur tərəfindən “Vətəndaşların
müraciətlərinə baxılması qaydası
haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun tələblərinə
uyğun şəkildə baxılaraq, müvafiq qərarlar qəbul
edilir.
Hüquq
strukturlarının peşə hazırlığını
yüksəltmək məqsədilə mütəmadi olaraq təlim
və treninqlər təşkil edilir, müvafiq məhkəmə
qərarları öyrənilərək təhlil işləri
aparılır, vergi orqanları tərəfindən yol
verilmiş nöqsanlar ümumiləşdirilir, gələcəkdə
həmin hallara yol verilməməsi məqsədi ilə
müvafiq tədbirlər görülür ki, bütün
bunlar da aparılan işlərin keyfiyyətinə və
büdcəyə vergi daxilolmalarının artmasına öz
müsbət təsirini göstərməkdədir.
Samirə MUSAYEVA
Vergilər
Nazirliyinin Hüquq Baş İdarəsinin rəisi
525-ci qəzet.-
2015.- 7 fevral.- S.11.