Rəsul Rza yaradıcılığında Azərbaycan dili məsələləri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Rəsul Rza söz yaradıcılığı və onun prinsiplərinə mütəxəssis kimi yanaşır, "niyə, nə üçün belə olmalıdır" sualına düzgün cavab axtarırdı. Ən başlıcası sözyaradıcılığına yaradıcı şəkildə yanaşmaqla dilin öz dühasına və imkanlarına üstünlük verirdi. Nə üçün anmaq demək olar, anımlı demək olmaz, duymaq demək olar, duyum demək olmaz? Onun fikrincə, deyə bilmədiklərimizi işlətməklə deməliyik. O ki qaldı hansı məntiqlə bu sözlərin işlənməsinə, burada dilin öz məntiqinə söykənməyi əsas götürürdü. Dil özü nəyin saxlandığını, nəyin atıldığını özü tənzimləyir. Təsadüfi deyil ki, Rəsul Rza bu məsələdə Belinskinin belə bir fikrinə istinad edirdi: "... dilin dühası yazıçılardan daha ağıllıdır. Nəyi saxlamaq, nəyi tullamaq lazım olduğunu bilir".

Rəsul Rza dili məhdud qaydalar çərçivəsində saxlamağı mümkün hal hesab etməmiş, dilin müəyyən qaydalarını gözləməyi şərtilik kimi qəbul etmişdi. Onun fikrincə, formal yanaşsaq, qəzet yazır əvəzinə qəzetdə yazılmışdır, daha dəqiq dərc olunmuşdur deməliyik. Həm də onun fikrincə, sözləri belə işlətməyimiz bizdə bir şübhə, etiraz, qeyri-təbiilik hissi oyatmır. Yenə də o fikrə qayıtmaq istəyirik ki, Rəsul Rza dilin müəyyən qaydalarının gözlənilməsini şərti hesab edib. O, bu məqamda A.S.Puşkinin məşhur fikrinə üstünlük verib: "Qrammatik səhvi olmayan rus dilinə mən dözə bilmirəm".

Rəsul Rza A.S.Puşkinin bu fikrinə məntiqli bir izah da verir. Qeyd edir ki, A.S.Puşkinin bu fikri qrammatik qaydalara etinasızlıq deyil. Bu, dilin canlı bir orqanizm olduğuna işarədir. Dil canlı bir orqanizm olmaqla zənginləşir, təkmilləşir. Qrammatik qaydalar isə mövcud dil əsasında yaranır. Yəni qrammatika mövcud dil materiallarından (sözlərdən, söz birləşmələrindən, cümlələrdən), dilin özündən ərsəyə gəlir. Bu mənada bu gün qrammatik səhvi olan söz, ifadə sabah öz düzgün varlığını üzə çıxaracaq və nəticədə mövcud qrammatik səhvi islah edəcək, bununla da normativ qrammatikaya xidmət göstərəcək.

Rəsul Rza dil mədəniyyətini anlamağın bir yolunu da dilimizin tarixini, məhz uzaq tarixini öyrənməkdə görürdü. Belə hesab edirdi ki, Azərbaycan dilçiliyində dil tarixi ilə dilçilərimiz az məşğul olur. Halbuki dilimizin tarixini, eləcə də dilimizin tarixinə aid olan ayrı-ayrı dil faktlarını tədqiq etməyə ehtiyac var. Bu istiqamətdə görüləcək işlər dilimizin tarixi durumu ilə yanaşı, həm də onun inkişaf yollarını və inkişaf yollarının problemlərini öyrənməyimizə imkan verəcək. Rəsul Rza dilimizdə dil tarixinin qalıqları barəsində elə nümunələr gətirir ki, bunlar dilçiləri düşündürməyə bilməz, eyni zamanda bu analogiyaları axtarıb tapmağı unutmaq olmaz. Onun bu istiqamətdəki mülahizələrinə fikir verək: "Dilimizdə olan ayrı-ayrı qalıqları dərindən təhlil edib, dilin inkişaf yolunu aydınlaşdırmaqda görüləsi işimiz çoxdur. İndoneziyalılar bir şeyin çoxluğunu bildirmək üçün sözü təkrar edirlər. Onlar "yoldaş" sözü yerinə "kavan" sözünü işlədir, "yoldaşlar" demək lazım gələndə bu sözü təkrar edir, "kavan-kavan" deyirlər. Eləcə də "institut-institut" və bu kimi. Mənə elə gəlir ki, azərbaycanca da belə cəm şəklinin qalıqları var. Qoşun-qoşun, qat-qat, dönə-dönə, dəstə-dəstə və bu kimi. Doğrudur, bu söz təkrarında müəyyən şəkil çaları var. Lakin "qat-qat artıq" dedikdə çoxluq nəzərdə tutulur. Dəstə-dəstə, qoşun-qoşun dedikdə yenə də çoxluq əsas mənadır".

Rəsul Rza eyni bir modeldə, qəlibdə olan sözlərin hamısını dilə yatımlı sözlər kimi qəbul edir, onların hər birinə dilin təbii elementləri kimi yanaşır. Belə sözlərin dilimizdə işləkliyinə imkan yaratmağı vacib sayır, eyni zamanda onların imtiyazlı olmasının tərəfdarı olur. Məsələn, dilimizdə görüm, baxım, içim, gəlim, verim, atım (bir atımlıq barıtı var), yeyim, geyim və s. kimi sözlərin varlığı təsdiq edir ki, belə bir modeldə olan sözlər artıq özünü təsdiq edib. Belə olan təqdirdə, Rəsul Rzaya görə, vaxtilə Yeyinti sənayesi şəklində işlənən nazirliyin adı Yeyim Nazirliyi adlanmalıdır. Belə bir ad isə etiraz doğurmamalıdır. Onun fikrincə, yeyinti sözü mənfi mənada olan sözdür. Odur ki, mənfi mənalı bu sözün müqabilində yeyim sözü daha məqbuldur.

Rəsul Rza çıxışlarında, məruzələrində dil məsələlərinə təəssübkeşliklə yanaşıb, onun problem və qayğılarını diqqət mərkəzinə çəkib. O, dilə bir mədəniyyət abidəsi kimi yanaşaraq onun bütün cəhətlərini dərk etməyi vacib sayıb. Dilimizi geniş imkanlara malik olan bir dil kimi dəyərləndirib. Dilimizin ənənə üzərində inkişaf etdiyini diqqətə çatdırıb. Rəsul Rzaya görə, Azərbaycan dili ata-babalarımızın danışdığı dildir. Azərbaycan dili klassiklərimizin (Füzulinin, Xətainin, M.F.Axundovun və digərlərinin) yazıb-yaratdığı dildir. Azərbaycan dili uzun illər boyu sürətlə inkişaf etmiş, zənginləşmiş, saflaşmış dildir. Hətta Sovet hakimiyyəti illərində də sürətlə inkişaf edib, bu dildə milyonlarla elmi, bədii, siyasi əsərlər çap olunub. Rəsul Rza bununla həm də onu anlatmağa çalışıb ki, hər bir kəs Azərbaycan dilinin dövlət əhəmiyyətini başa düşsün. Ona görə də Rəsul Rza o vaxt dövlət vəzifələrində çalışan məmurlara da öz fikir və mülahizələrini çəkinmədən söyləmiş, qüsurları islah etməyi gündəmə gətirmişdi. O, çıxışlarının birində o vaxtkı səhiyyə naziri Axundovun Azərbaycan dilində etdiyi məruzəsini ruscadan tərcümə olunmuş bir məruzə kimi qeyd etmişdi. Bu barədə o, çıxışlarının birində deyirdi: "Axundov yoldaş hər yerdə ruscadan mexaniki tərcümə olan 100 çarpayılıq xəstəxana, çarpayıların sayı və s. deyirdi. Biz heç bir zaman xəstəxanada çarpayınız varmı demirik, biz deyirik: yer varmı. Xəstəxanada 100 yer var, 10 yer var. Biz heç vaxt klubda 500 stul var demirik. Biz filan qədər yer var deyirik. Axundov yoldaş Azərbaycan dilini yaxşı bilir, bəs necə olub ki, o, azərbaycanca edəcəyi məruzəni əvvəlcə rusca yazmışdır. Mən Axundov yoldaşı qınamıram. Görünür o, öz şöbə və müəssisələrindən məruzə üçün lazımi arayışlar tələb edəndə ona bu materialları Azərbaycan dilində vermirlər. O da məcbur olur ki, tərcümə elətdirsin".

Rəsul Rza Azərbaycan dilinin dövlət əhəmiyyətindən o zaman bəhs edib ki, onda dilimizə qarşı basqılar və təzyiqlər çox güclü idi. Həmin dövr XX əsrin 50-ci illəri idi. O illər idi ki, həmin illərdə hələ repressiyanın dalğaları tam şəkildə ötüb keçməmişdi. Hələ də ziyalılarımız xof və qorxu içərisində yaşayırdılar. Hələ də milli məzmunda olan fikirlər, mülahizələr o dövrün ideologiyasını və ideoloqlarını razı salmırdı. Belə bir şəraitdə 1956-cı ilin 20 avqustunda Rəsul Rzanın sessiyada Azərbaycan dilinin dövlət əhəmiyyətindən danışması o qədər də sadə və asan məsələ deyildi. Rəsul Rza o dövrdə rus dilinin oynadığı rola, eləcə də nüfuzuna kölgə salmadan doğma Azərbaycan dilinin böyük rolunu da dərk etmək, onun işlənməsini, məhz dövlət idarələrində işlənməsini, hər cür təcavüzdən qorunmasını lazım bilərək deyirdi: "... Bizim mədəni inkişafımızda qardaş rus xalqının, onun gözəl dilinin böyük rolu olmuş və vardır. Rus dili vasitəsilə bizim bədii, elmi əsərlərimiz geniş beynəlxalq sahəyə çıxır. Biz bunu böyük bir minnətdarlıq ilə deməliyik. Lakin elə adamlar vardır ki, respublikamızda əsas dil olan Azərbaycan dilinin böyük rolunu lazımınca dərk etmirlər".

Rəsul Rza XX əsrin 50-ci illərində Azərbaycan dilinin öyrənilməsi, yazı-pozu işlərinin aparılması, bu dildə təhsil almaq sahəsində mövcud olan nöqsanları nəzərə çatdırmaqla dilin arxasında xalqın elmi, ədəbiyyatı, sənəti, taleyi dayandığını söyləyirdi. O, 1956-cı ilin 20 avqustunda sessiyadakı çıxışında üzünü o vaxtkı maarif naziri M.Məmmədova tutaraq deyirdi ki, ildən-ilə orta məktəblərdə Azərbaycan dilində təhsil alanların sayı azalır. Bununla da o, doğma Azərbaycan dilinin təhsil, elm dili kimi öz layiqli yerini tutmasını təmin etmək üçün hər cür şəraitin yaradılmasını inadla tələb edirdi.

Rəsul Rza hələ XX əsrin 30-cu illərində doğma Azərbaycan dilinin taleyi ilə bağlı tələbkar çıxışlar edirdi. Dilin təbliğat vasitəsi kimi rolunu nəzərə alaraq qəzet və jurnallarda yerli-yersiz işlənən sözləri qüsur və nöqsan kimi qəzet, jurnal işçilərinin nəzərinə çatdırırdı. O, 1939-cu ilin 11 iyulunda Azərbaycan Ali Sovetinin sessiyasındakı çıxışında deyirdi: "Öz ana dilini bilməyən insan başqa dilləri də lazımi dərəcədə mənimsəməyə qadir deyil... Dil qüdrətli təbliğat vasitəsidir. Təəssüf ki, bizim qəzet və jurnallarımız, bəzi yazıçılarımız bunu başa düşmür. Mən bilmirəm hansı əsasla və nə haqla "Kommunist" qəzeti özbaşınalıqla dilimizə finans, promısel, sopka, produkt, stimul, çaşka və bu kimi sözləri gətirir, halbuki bizim dilimizdə bunların öz adları var: maliyyə, vətəgə, təpə, məhsul, həvəs, fincan və s. Niyə traktorçu əvəzinə traktorist yazılmalıdır".

Rəsul Rza dilimizin taleyinə çox ciddi yanaşırdı. Onun fikrincə, bir neçə adam, bir neçə qəzet və jurnal dilin taleyini həll edə bilməz. Dilin taleyi elə xalqın taleyidir. Dilin ən böyük qoruyucusu isə elə xalqdır.

Rəsul Rza "vahid kommunizm dili" yaratmaq istəyənlərə də öz sözünü cəsarətlə deyirdi: "Qoy bizim bəzi nəşriyyat və mətbuat işçiləri gələcəyin böyük və vahid kommunizm dilini yaratmağa tələsməsinlər. Necə deyərlər, "çay keçmədən çırmanmasınlar, yay gəlmədən qızmasınlar". Cahillik nəticəsində dilimizi zibilləməsinlər".

Rəsul Rza ədəbi dil, bədii dil və klassiklərin yaradıcılığında müəyyən kəlmələrin, sözlərin yerli-yerində işlənməsi, onların bəzilərinin olduğu kimi müasir dilimizdə qorunub saxlanması barədə maraqlı fikirlər söyləyib. Bir sıra kəlmələrin Nəsimi yaradıcılığında azərbaycancaya uyğun işlənməsini qeyd edib: bən yox, mən; şimdi yox, indi; kiprik yox, kirpik; iləri yox, irəli və s.

Rəsul Rza klassik irsimizin nəşri ilə bağlı problemlərə də günün vacib məsələsi kimi yanaşıb. O, ərəb əlifbası ilə çap olunmuş klassiklərimizin yaradıcılığının müasir əlifba ilə (o dövrdə kiril əlifbası ilə) çap olunması ilə bağlı maraqlı fikirlər söyləyirdi: a) klassiklərimiz - şairlərimiz, alimlərimiz, yazıçılarımız ərəb - fars sözlərini çox işlətməklə yanaşı, onların (sözlərin) məna çalarlarından da bacarıqla istifadə ediblər. Odur ki, bunlar nəzərə alınmalıdır; b) ərəb əlifbası ilə yazılan sözlərin cümlə tərkibində mənaları fərqləndirilir, bunları bilmək vacibdir; c) ərəb əlifbası ilə çap olunmuş elmi və bədii əsərlər sahəsində tədqiqat işləri aparanlar və əsərləri müasir əlifba ilə (o dövrdə kiril əlifbası ilə) çap edənlər çətinliklərlə qarşılaşır; ç) ərəb əlifbası ilə çap olunmuş əsərlərin tərcüməsində elmi - transkripsiya yaradılmalıdır ki, ayrı - ayrı sözlər, onların mənaları dəqiqliklə çatdırıla bilsin və sair, və ilaxır.

Rəsul Rza elmi transkripsiya yaradılması məsələsində görkəmli bir mütəxəssis, dilçi alim kimi düşünürdü: "Belə transkripsiyadan (elmi transkripsiyadan - B.X.) yalnız sözün məna fərqlərini ayırd etmək üçün deyil, həm də uzadılan və qısa saitləri düzgün oxuya bilmək üçün məktəb dərsliklərində istifadə etmək olar.

Hazırda istifadə olunan dialektoloji transkripsiya kamil deyil və ümumi elmi transkripsiyanı əvəz edə bilməz".

Rəsul Rzanın dillə bağlı fikirləri, mülahizələri təsdiq edir ki, o, böyük təcrübəyə, dərin zəkaya, düzgün təhlil etmək bacarığına, ən başlıcası isə təşəbbüskarlığa, dilimizin, ədəbiyyatımızın, bir sözlə, mədəniyyətimizin problemlərinə hərtərəfli yanaşmağa qadir şəxsiyyət olub.

Buludxan XƏLİLOV,

filologiya elmləri doktoru, professor525-ci qəzet.- 2015.- 10 fevral.- S.6.