Alimlər sultanı - Nəsirəddin Tusi

Dahi riyaziyyatçı, astronom və filosof Məhəmməd İbn Həsən Nəsirəddin Tusi 1201-ci il fevralın 17-də anadan olub. Fizik, iqtisadçı, musiqişünas, şair, hüquqşünas və tarixçi kimi də məşhur olan Nəsirəddin Tusinin harada doğulması barədə müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Müxtəlif mənbələrdə onun Tus şəhərində, yaxud da Qumda anadan olduğu qeyd edilir. Əksər mənbələrdə isə onun məhz Ordubadda anadan olduğu göstərilir. Çünki Şah Abbasın məhz Tusiyə görə Ordubad əhalisini vergilərdən azad etdiyi bildirilir. Tarix elmləri doktoru Seyidağa Onullahi XVII əsr coğrafiyaşünası və təzkirəçisi Məhəmməd Müfid Yəzdidən belə bir fikir sitat gətirir ki, Ordubad sakinlərinin bir hissəsi Ustad əl-bəşər Xacə Nəsirəddin Tusinin nəslindəndir. Həmçinin, Tusi Hülakü xanın vəziri olduğu dövrdə Tusda və başqa yerlərdə yaşayan qohumlarının dədə-baba yurdlarına, yəni Ordubada köçmələri üçün pul vəsaiti ayırmışdı. 1980-ci illərin əvvəllərində N.Tusinin 780 illik yubileyi keçirilmiş və onun Ordubadda abidəsinin qoyulması qərara alınmışdı, çox təəssüf ki, bu qərar hələ də icra olunmayıb. "Tusi" ləqəbi isə onun təhsil aldığı Tus şəhərinin adındandır.

Nəsirəddin Tusi orta əsr Şərqində həm böyük ensiklopediyaçı alim, həm də görkəmli filosof kimi şöhrət qazanıb. O, riyaziyyata, astronomiyaya, mineralogiyaya və digər elm sahələrinə dair qiymətli əsərlərlə yanaşı, məntiqə, fəlsəfəyə və etikaya dair orijinal traktatlar da yazıb. İlk təhsilini atasından alan Nəsirəddin İbn Sina fəlsəfi məktəbinə mənsub olub, Əbulhəsən Bəhmənyarın şagirdi Əbu Abbas Logərinin şagirdi Sədrəddin Sərəxsinin, Qütbəddin Misrinin, habelə tanınmış filosoflardan İbn Yunisin, Əsirəddin Əbhərinin, Şəmsəddin Xosrovşahinin və dövrünün ən şöhrətli müəllimi hesab edilən Fəridəddin Damadın yanında mükəmməl təhsil alıb. N.Tusi "İbn Sinanın fəlsəfəsi və məntiqinə şərhlər", "Şərh ul-işarət", "Teologiya və metafizikaya dair risalə" ("Təcrid əl-kəlan"), "Əxlaqi-Nasiri", "Alicənab insanların xarakterləri və keyfiyyətləri" ("Ausaf ul-Əşrəf") və b. əsərlərində İbn Sinanın fəlsəfi görüşlərini şərh edib, onun baxışlarını hücumlardan qoruyub.

Aldığı hərtərəfli və dərin biliklər Tusini az bir vaxtda elmi mühitdə məşhurlaşdırır. Otuz yaşında ikən Kuhistan ismaililərinin başçısı Nasiraddın Möhtəşəm onu sarayına qonaq çağırır və gənc alimdən əxlaq barədə kitab yazmasını xahiş edir. 1235-ci ildə Nəsirəddin Tusi ona dünya şöhrəti gətirən və bir çox dillərə tərcümə olunan məşhur "Əxlaqi Nasiri" əsərini tamamlayır.

Lakin bir müddət sonra müəyyən narazılığa görə Tusi həbs olunaraq, ismaililərin əlçatmaz dağ zirvələrində yerləşən "Ələmut" ("Qartal yuvası") qalasına aparılıb. O, həbsdə olduğu vaxtlarda da yaradıcılıq və axtarışlarını davam etdirib. Bu dövrdə Evklidin, Ptolomeyin, Arximedin əsərlərinə şərhlər yazıb, "Əxlaqi-Nasiri", "Şərh əl-işarat", "Təhriri-Öqlidis" və s. kimi misilsiz əsərlər yaradıb.

Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xanın Yaxın Şərqə yürüşü nəticəsində, 1256-cı ildə "Ələmut" qalasında saxlanılan Nəsirəddin Tusi və başqa alimlər azad olunurlar. Tusi Hülakü xanın şəxsi məsləhətçisi təyin olunur. Hülakü xanın Bağdadı fəth etməsində Tusinin məsləhəti böyük rol oynayır və beləliklə, 500 il hökm sürmüş Abbasilər hakimiyyətinə son qoyulur.

Bağdad yürüşünün uğurla nəticələnməsi Hülakü xanın yanında N.Tusinin nüfuzunu daha da artırıb. Bu vaxt o, Azərbaycanda böyük bir elmi mərkəz-rəsədxana yaratmaq kimi özünün çoxdankı arzusunu həyata keçirməyə başlayıb.

Bir ildən də az müddətdə o, rəsədxananın tikiləcəyi yeri müəyyənləşdirib, eyni zamanda astronomik cihazlar hazırlayıb, müxtəlif şəhərlərdən burada yaradılacaq kitabxana üçün qiymətli kitablar gətirdib və rəsədxanada araşdırmalar aparmaq üçün dünyanın bir çox ölkəsindən alimlər dəvət edib. 1259-cu ildə Marağa şəhərində rəsədxananın tikintisi başlanır. Beləliklə, Nəsirəddin Tusi həm özünə, həm də bütün Şərq və dünya mədəniyyətinə əzəmətli bir abidə olan həmin rəsədxananı qurub başa çatdırır və dövrünün ən görkəmli astronom alimlərini başına toplayıb Nizamülmülkün Bağdadda yarada bildiyi Nizamiyyə akademiyasından heç də geri qalmayan Marağa Akademiyasını yaratmağa nail olur.

N.Tusi Marağa rəsədxanasına rəhbərlik etdiyi 15 il müddətində bu elm məbədində çoxlu alimlər yetişib, astronomiya elminin inkişafına təkan verən mühüm kəşflər edilib, əsərlər yaradılıb. Marağa rəsədxanası fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra burada çalışan alimlər dünyanın müxtəlif yerlərində rəsədxanalar yaradıb və onlara rəhbərlik edib. Bunlara misal olaraq Təbriz, Pekin, Dəməşq, Səmərqənd rəsədxanalarını göstərmək olar.

Q.P.Matviyevskaya və B.A.Rozenfeld öz əsərlərində N.Tusinin riyaziyyat sahəsində 27, astronomiyaya aid 21, fizikaya aid 4, fəlsəfə və məntiqə aid 5, iqtisadiyyata aid 1, ədəbiyyata aid 1, ensiklopedik məzmunlu 1, mineralogiyaya aid 1 əsəri olduğunu göstərirlər. Aydındır ki, bu siyahıya N.Tusinin əsərlərinin hamısı daxil edilməyib. Güman edilir ki, o, 150-dən artıq əsərin müəllifidir. N.Tusi həm də istedadlı şair olub. Onun üç min beytdən artıq şeiri dövrümüzə gəlib çatıb. Təkcə riyaziyyatın hesab, cəbr, həndəsə, məntiq sahələrində 30-dan artıq ərəb və fars dillərində yazdığı əsəri elmə məlumdur. Ümumiyyətlə, N.Tusinin riyaziyyata gətirdiyi yenilikləri avropalılar 300-400 il sonra yenidən "kəşf" etmişlər.

N.Tusinin zəngin yaradıcılığında müasir dövrə gəlib çatmış əsərləri içərisində "Əxlaqi Nasiri", "İqtibasın əsası", "Mövcudatın bölgüsü və onun qisimləri", "Məntiqdə təcrid etmə" və s. fəlsəfi əsərlər mühüm yer tutur. "Əxlaqi Nasiri" yeddi yüz il ərzində Orta və Yaxın Şərq məktəblərində əxlaq dərsliyi kimi şöhrət tapıb.

N.Tusi "Maddənin itməməsi qanunu"nu hələ Lomonosovdan 600 il əvvəl kəşf etmiş və bildirmişdi: "Əgər bir adam təbiətşünaslıq elmi ilə tanış olsa və əgər cisimlərin halına, onların ziddiyyətinə diqqət yetirsə, o dərk edər ki, heç bir cisim yaranmır və məhv olmur. O ancaq öz həcmini, tərkibini, sürətini, şəklini və keyfiyyətini dəyişir, bir maddədən başqasına keçir, lakin qalır və dövr edir".

Marağada yaranmış "Zic əl-Elxani" əsərində irəli sürülən müddəalar bir neçə əsr həm Şərqdə, həm də Qərbdə astronom və dənizçilər tərəfindən işlədilirdi. Bu əsərdə çoxlu riyazi, astronomik və coğrafi cədvəllər də verilib. Ən mühümləri sinus və tangensin 60-lıq say sistemində üçrəqəmli triqonometriya cədvəlləri və XIII əsrdə məşhur olan 256 şəhərin coğrafi koordinatlar cədvəlidir.

Tusi "Cəvahirnamə" əsərində qiymətli minerallar haqqında geniş məlumat verib, onların xüsusiyyətlərini, təsvirini və hətta müalicəvi əhəmiyyətlərini göstərib. Tusi "Təhriri-Öqlidis" əsərində həndəsənin əsasları və nisbətlər nəzəriyyəsinə də bir çox yeniliklər gətirib.

Nəsirəddin Tusinin riyazi kitablarından biri də "Tam dördtərəfli haqqında traktat" ("Şəklül-qita") əsəridir. Bu əsərdə o, riyaziyyatın ən əsas anlayışlarından biri olan həqiqi ədədə tərif vermişdir. Ədədlər nəzəriyyəsi və riyaziyyat tarixi üzrə görkəmli mütəxəssis V.N.Molodşiy yazır ki, XIII əsrdə Azərbaycanın astronom və riyaziyyatçısı N.Tusi müsbət həqiqi ədədi Nyuton kimi təyin edib.

N.Tusinin mühüm əsərlərindən biri də "Tozlu lövhənin köməyi ilə hesab toplusu" əsəridir. Qeyd edək ki, riyaziyyat tarixində vurma cədvəlinə ilk dəfə N.Tusinin bu əsərində rast gəlinir.

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, dahi alim və mütəfəkkirin Azərbaycan və başqa Avropa dillərinə tərcümə edilmiş əsərləri onun yaradıcılığının heç 10 faizini də təşkil etmir. Ümid edirik ki, N.Tusinin bütün əsərləri tərcümə və nəşr olunacaq.

N.Tusi 1274-cü ildə Bağdada gedərkən xəstələnib, həmin ilin iyun ayının 25-də vəfat edib və Bağdadın məşhur "Came məscid"ində yeddinci imam Museyi-Kazımın qəbrinin yanında dəfn olunub. Sonradan ziyarətgaha çevrilmiş qəbrinin üstündə ərəbcə bu sözlər yazılıb: "Elm aləminin şahı, alimlərin sultanı, dinin, haqqın, millətin köməkçisi; analar hələ belə oğul doğmayıb".

Təyyibə MEHDİYEVA

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının IV kurs tələbəsi

525-ci qəzet.- 2015.- 17 fevral.- S.8.