Yağmur qoxulu şeirlərin izi ilə...
Orxan
Paşa təxəllüsü ilə şeirlər yazan Məhərrəm
Qasımlının 2015-ci ildə "Yağmur qoxusu"
kitabı nəşr edilib. Ədəbiyyat dairələrində
Məhərrəm Qasımlı əsasən sanballı ədəbiyyatşünas
və folklorçu kimi tanınır.
Müəllifin
professional şəkildə elmi fəaliyyətlə məşğul
olması "Yağmur qoxusu" kitabındakı bədii əsərlərə
xüsusi təsir göstərib.
Orxan
Paşanın əsərlərindəki bədii fikrin tam
anlanması üçün oxucu tarix, dilçilik, din və
sair sosial elmlərdən xəbərdar olmalıdır.
Kitabın "Taleyimdən və ürəyimdən keçənlər"
bölməsində nəsrlə qələmə
alınmış qısa həcmli və ibrətamiz xarakter
daşıyan bədii əsərlərdən birinə
müraciət edək. Müəllifin "yovşan ətri...
Min illərdi damarımızda
daşıdığımız bitib-tükənməyən,
ucsuz-bucaqsız çöl qoxusu. Hansı ətrin belə dəlisov
qoxusuyla at belində şığıyıb getmək,
yaxın, uzaq doğmaların nisgilini ovutmaq olar?!" sətirləri
müasirlərimizin diqqətini ulu babalarımızın
böyük tarix yaratmasına cəlb edir. Yovşan qədim
türk tayfalarının qələbələrinin və
uğurlarının rəmzidir. Eyni zamanda müəllif
müasir dövrdə gücün və qüdrətin əldə
etməsində tarixi irsin və tarixi yaddaşın qorunub
saxlanılmasının vacibliyini vurğulayır. Qədim
yunan dilində yovşan "Artemisia"
adlandırılır. Bu sözün kökü isə yunanca
"sağlam", "güclü" mənasını
daşıyır.
Kitabın
"Taleyimdən və ürəyimdən keçənlər"
bölməsində Orxan Paşa ədalət, ölüm,
sevgi və sair bu kimi məsələlər üzrə
düşüncələrini oxuculara çatdırır.
Orxan Paşanın həyatın mənasının sevgi ilə
bağlaması fikri də diqqət cəlb edir: "İnsan
övladı dünyaya sevgiylə gəlir, sevgiylə
yaşayır, sevgiylə də gedir. Bu anlamda hər kəsin
sevginin üç mərhələsindən keçməsi
şərtdir.
Birinci mərhələ
ana-bala sevgisidir. İlk böyük sevgi ana-bala arasında
yaşanır. Ananın öz körpə balasına,
balanın da anasına sevgisi əfsanəvi bir duyğudur, onun
sirri İlahinin dərgahına bağlıdır.
İkinci
mərhələ yeniyetməlik və ya gənclik illərini
çevrələyir. Bu, oğlanla qızın arasında
yaranan sevgidir. Onun da sirr bilinməyən tərəfləri
çoxdur.
Birinci və
ikinci mərhələdən sonra sevginin
üçüncü-sonuncu mərhələsi gəlir. Bu,
ilahi məhəbbətdir, uca Tanrıya - Yaradana olan sevgidir.
İnsan oğlu birinci və ikinci sevgidən
qazandığı ülvi duyğularını məhz uca
Tanrıya - İlahiyə olan məhəbbətlə kamala
çatdırır. Mən indi üçüncü sevginin
sehri və cazibəsi içindəyəm".
Orxan
Paşa sevgini ən böyük nemətlərdən biri kimi
dəyərləndirir. Sevgilərin ən alisi və
qaynağı olan Allaha olan sevgidə isə Orxan Paşa
sevgisinin lövbər saldığını
görürük. Allahın rəhməti sayəsində can
sahibi olmuş insanlar Allaha olan sevgiləri ilə onun
yaratdıqlarına qarşı da şəfqətli və mərhəmətli
olurlar.
"Yağmur
qoxusu" kitabında toplanan şeirlərin bədii
xüsusiyyətləri çeşidli yönlərdən diqqəti
çəkir, o cümlədən, istifadə edilən vəznlərə
və qafiyə növlərinə, bədii dilə, bədii
ifadə vasitələrinə görə.
Orxan
Paşa daha çox sərbəst şeir və heca vəznindən
istifadə edib. Şair aşıq
yaradıcılığına məxsus vəzn
biçimlərindən
də tez-tez istifadə edir. Müəllifin "O kimdir?"
poetik nümunəsi sərbəst şeir manerasında qələmə
alınıb:
O qədər öyrəşib ki
ona-buna baş əyə-
az qalır
küçədə yol versin
önündəki ağaca, küləyə...
Özündə yoxdu deyə-
həsədlə,
nifrətlə baxır
cəsarətliyə.
Bu
şeirdə misra və hecaların sayının müxtəlif
olmasına baxmayaraq, poetik fikrin poetik-emosional təsiri diqqəti
cəlb edir.
Orxan
Paşanın "Zooparkda bir qərib at" şeirindəki
poetik mənalandırmada orijinal yanaşmadan xəbər verir:
De nədi gözlərini
çağıran ilğım-
o şehli talamı,
o yaşıl otlaqmı?!
Uzaq ellərin igidi yorğun at,
Yerişi həvəssiz,
duruşu solğun at,
At, buralar belədi,
ovuc boydadı yeri,
beş addımdı yolu.
Əhdi-Cədid
son kitabının altıncı fəslində İoan Boqoslov
dörd atlı obrazı yaradıb. Hər bir atlı müxtəlif
rəngli at üstündədir: Fəlakət (Müsibət
və Taun) ağ at üstündə, Müharibə kürən
at üstündə, Aclıq qara at üstündə,
Ölüm solğun at üstündə. Orxan Paşa
solğun at obrazı vasitəsilə dustaqlığın
ölümlə bədii eyniləşdirməsinə nail
olmuşdur.
"Uzun
Səyalı" şeirində şair müharibə
probleminə toxunur. Sanki Orxan Paşa Azərbaycanın
qarşısında yaranacaq ağır imtahanları əvvəlcədən
görür. Şeirdə müharibənin
ağrı-acılarını yaşamış Səyalı
qadının doğma insanlarının itirməsinin
acıları həyatın ağır nəfəsi kimi
verilir:
Ağlamaqdan
yanaqları ötüb keçsə
də
duz daşını,
o yenə gözləyir
davaya gedən
ərini,
iki oğlunu,
üç qardaşını.
Şairin
qələmə aldığı poetik nümunələrdə
poetik fikrin mərkəzində işlədilmiş qafiyələrin
bir-birilərini izləməsi özünü büruzə
verir. Orxan Paşanın bu şeirlərində ritmik-melodik ton
yarada bilən səslərin alliterasiyası da
özünü göstərir.
Orxan
Paşanın öz şeirlərində müxtəlif qafiyələrə
müraciət edir. Onun şeirləri tələffüzcə,
səs tərkibi etibarı ilə bir-birinə yaxın olan
sözlərin, yəni qafiyələrin işlənmə məqamları
zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Qafiyənin səs
effektindən ustalıqla istifadə edən Orxan Paşa intonasiya kamilliyinə də nail
olur.
Şairin
şeirlərində istifadə etdiyi qafiyə növlərinin
hamısı heç də tam qafiyələr deyildir, natamam
qafiyələrə, qulaq qafiyələrinə, daxili qafiyələrə
də rast gəlinir. Məsələn, "Uzaqdan gözəldi
dünyada hər şey" şeirində sözlərin
anacaq bir hissəsi arasında səsləşmə
özünü göstərir:
Uzaqdan gözəldi, dünyada hər
şey,
Yarpağın yaşılı,
günün şəfəqi.
Uzaqdanca boylan, uzaqdanca sev,
Qönçə olsun, çiçək
olsun, nə fərqi...
Qafiyələrin
bu cür akustik həmrəyliyi yorucu monotonluqdan
uzaqlığı şeirin tələffüzünə
çeviklik verir və yeni səsləniş təsiri
bağışlayır.
Orxan
Paşanın şeirlərinin
sonunda qafiyədən sonra qələmə aldığı və
təkrarladığı sözlərdən, yəni rədiflərdən
istifadə etmə manerası da diqqəti cəlb edir.
Şairin "Bu dünya" şeirində istifadə edilən
rədiflər poetik-üslubi təsir gücünü
artırır:
Orxan Paşa, hesabını
götür, get,
Qarışıbdı halal-haram,
küfür, get.
Lənət oxu, gərdişinə
tüpür get,
Yamanların dünyasıdı bu
dünya.
Namərdlərin dünyasıdı
bu dünya.
Bu poetik
nümunədə rədif olan "get" sözü
"götür", "küfür",
"tüpür" qafiyələrini tamamlayır və
ümumi bir nizam üstünə kökləyir. Şeirdə
poetik ovqatın uğurlu alınmasında da intonasiya qəlibinin
mühüm amil kimi rolu danılmazdı.
Azərbaycan
dilinin akustik gözəlliyini qoruyan Orxan Paşanın bədii
dili zənginliyi ilə seçilir. Belə ki, şair az
sözlə dərin məna ifadə etməyə nail olur.
Onun poeziyasında təbii ifadə üsullarından istifadə
edilməsi yüksək sənətkarlıqdan xəbər
verir. Bədii yaradıcılığında bədii dilin tərkib
hissələri olan dialektizmlərdən, arxaizmlərdən,
neologizmlərdən, vulqarizmlərdən, epitetlərdən, təşbehlərdən,
metonimiyalardan və s. istifadə etməsi diqqətdən
yayınmır. Bu şairin qələmə aldığı
poetik nümunələrin poetik ruhunun, intonasiya zənginliklərinin
güzgüsünə çevrilir.
Orxan
Paşa "Şəhid köynəyi lalələr"
mahnı-elegiyasında folklorizmə, canlı
danışıq koloritinə hətta məhəlli dialekt
deyimlərinə məqsədyönlü şəkildə
yer verir:
Nola balam gələydi,
Gözlərim dincələydi!..
Şair
ana obrazını fərdiləşdirmək, aid olduğu
regionun danışıq tərzini göstərmək
üçün folklor-danışıq üslubuna müraciət
edir. Burada nə ola mənasını verən "nola"
sözü şairin ifadə etdiyi fikrin bədii emosional
tutumunu və hissi idraki təsirini artırır.
"Özümlə
könül söhbəti" şeirində də maraqlı
deyim tərzi özünü büruzə verir:
Sınayıblar dönə-dönə,
Həmənkidi dünya yenə.
Gedim, sonra gəlim demə,
Yaşa mağıl, Orxan Paşa.
Şairin
doğulub boya-başa çatdığı bölgənin
folklor koloriti şeirin dilində özünü büruzə
vermişdir. Göründüyü kimi şeirdə ədəbi
dillə canlı nitq ünsürlərinin poetik
qovuşuğu uğurlu alınmışdır. Şeirdə
lirik qəhrəmanın obrazı fərdiləşdirməklə
yanaşı, fərqli şəkildə oxucuya təqdim edilməsinə
nail olunur. Şeirin dilinin milli köklərə
bağlanması canlı ünsiyyət elementlərinə
sıx bağlılığı Orxan Paşa poeziyası
üçün çox səciyyəvidir.
"Azərbaycan
əsgərinə" şeirində isə tarixi-yaddaş
elementlərindən, milli kimlik düşüncəsindən
istifadə məharəti özünü göstərmişdir:
Mərd oğullar candan keçib,
Haqq deyib, divandan keçib.
Ərlik sənə qandan keçib,
Babanın qanına söykən!
Bu örnəyin
poetik leksikonu demək olar ki, boyaboy babalarımızın həyat
tərzi ilə əlaqəli olan sözlərdir ki, müasir
danışıq dilimizdə işlənilmir.
Şairin
dilimizdə yaranan söz və terminlərdən istifadə
etmə bacarığı da diqqətdən yayınmır.
"Postmodern sərxoşluq" şeirində neologizmdən
istifadə elə şeirin başlığında
özünü göstərir:
Dəymə, dəymə,
dünyanın düzəninə -
lənət sənə,
postmodern sərxoşluq!
"Mən
səni sevməkdən qorxuram yaman" şeirində epitetdən
istifadə edilib və bu vasitə yüksək poetik-üslubi
ovqatın yaranmasına səbəb olmuşdur:
De, hansı buluda yol alsın ahım?
Səhralar, dəryalar dolansın
ahım...
Bu qara sevdanı qaytar, Allahım,
Bu qara sevdadan aman, əlaman!
Mən səni sevməkdən qorxuram
yaman.
Mən səni sevməkdən qorxuram
yaman!
Burada
"qara sevda" məcazi mənada işləndiyi
üçün epitetdir. Yerində və məqamında
işlənən bu manera şeirin bədii tutumunu gücləndirir
və poetik qayənin üslubu təzahür üsulu kimi
özünü doğruldur.
Orxan
Paşanın "Yağmur qoxusu" şeirində də bədii-üslubi
boyaların zənginliyi və çoxqatlılığı
yüksək poetik təəssürat yaradır:
Yağmur qoxulu
bulud kimi
gəlib keçdin;
bir qanadı
ay işığında,
bir qanadı
kölgəli keçdin...
Təşbeh,
mübaliğə, epitet və metaforaların poetik
qovuşuğunu özünəməxsus vəhdətdə və
poetik tablo halında təqdim etmə Orxan Paşa qələminin
təbii və bədii gücüdür.
Ustad rəssam
Səttar Bəhlulzadəyə həsr olunmuş "Bir
kölgə qaçır hər gün" şeirində isə
bədii portreti dolğunlaşdırmaq üşün
metonimiyadan istifadə edilməsi düşüncə
orijinallığının dinamiklik qazanmasının göstəricisidir:
Divanə dərvişə döndərərdi
könlünü-
bağların xəzan
çağında,
bir də yaz başlarında;
Yuyundurmaq istəyirdi hər kəsi
Kəpəzin göz
yaşlarında.
Şair
şeirdə bədii dildə müəyyən hadisəni, məkanı
bildirən tarixizm və toponimlərdən yeni məcaz örnəkləri
yaratmağa nail olur. Bu bədii keyfiyyət reallığı əks
etdirən poetik ekvivalent kimi özünü göstərir.
Orxan
Paşanın poeziyasında istifadə olunmuş bədii ifadə
vasitələri də maraq doğurur. Şairin qələmə
almış olduğu poetik sintaksislər rəngarəngliyi ilə
seçilirlər. Təsadüfi deyildir ki, onun şeir dilində
bədii suallara, təzadlara, təkrirlərə və
inversiyalara tez-tez müraciət olunur. "O yerdə"
şeirində ritorik sualdan istifadə etmə məqamına
diqqət yetirək:
Cilvələnib gətirdiyin
baharmı, yazmı?
Dəli könlüm dönüb bir
də
havalanmazmı?!
Aman tanrım, divanələr,
dəlilər azmı?-
Məcnun kimi, Kərəm kimi
görk olan da var...
Orxan
Paşanın bu şeirində ritorik sual fikri qüvvətli
şəkildə oxucuya çatdırmağa xidmət edən
mükəmməl bədii ifadə vasitəsidir. Şair bədii
sual intonasiyası ilə fikrini təsirli ifadə etməyə
nail olmuşdur. Poetik şəkildə verilmiş bu suallara
cavab tələb olunmur.
İztirablı
tale sahibi olan böyük Azərbaycan yazıçısı
Cəlil Məmmədquluzadənin 1931-ci ilin qışında
evini qızdırmaq üçün əlyazmalarını
yandırması "Mirzə Cəlilin sobası önündə"
şeirində bədi təzadlar silsiləsi vasitəsi ilə
dərin milli-mənəvi faciə kimi təsvir edilir:
Nə fərqi var
bahardı, ya payızdı,
istidi, ya ayazdı-
qışdı sənin sobanda
il boyu.
"Getdim,
gördüm..." şeirində isə bədii sual və təkrirlər
tamamlayıcı üslubi manera vəzifəsini birgə yerinə
yetirir:
Yadındamı
torpağına-daşına
nə tapşırırdı telli
saz-
Yadındamı Xəstə Qasım,
Tufarqan Abbas?!
Yadındamı
ərənlərin tutarı,
qalaların tabı, Dərbənd?
Yadındamı
Dədəm Qorqudun
kitabı, Dərbənd?
Dəmir qapıları necə?-
Yadındamı Dəmirqapı Dərbənd?!
Şeirdəki
"yadındamı" təkriri misranın əvvəlində
işləndiyinə görə anaforadı. İstifadə
edilmiş anafora bədii suala vəhdətə girərək
şeirin dilinin təsir gücünü
artırmışdır.
"Tanrım"
şeirində inversiyadan çox ustalıqla istifadə
edilmişdir:
Hanı qulunun bir üzü?
Hanı mərd üzü, pir
üzü?!
Şeytanla dolub yer üzü,
Bəndini bərk elə, Tanrım!
"Şeytanla dolub yer üzü" deyən şair bu misrada, eləcə də əvvəlki misralarda yalnız qrammatik normanı pozmur, bu uğurlu yerdəyişmə fikri daha da qüvvətli ifadə etməyə yönəldilmişdir.
Hər səhifəsində gözəl poetik təəssürat
yaradan kitabın "Taleyimdən və ürəyimdən
keçənlər" bölməsində oxuyuruq:
"Poeziya bütün başqa göstəriciləri ilə
yanaşı, birinci növbədə istedad və dil hadisəsidir".
Orxan Paşa bu göstəriciləri uğurla həyata
keçirdiyini yaradıcılığı ilə bir daha təsdiqlədi.
"Şöhrət Tanrının elə bir sirli işidir
ki, o sənə qismətdirsə, hara qaçsan da yenə
dalınca gələcək. Yoxsa, şöhrətə
doğru ha dırmanmaq istəsən də, nərdivanın
dibində qalacaqsan" deyən Orxan Paşa həm bədii
yaradıcılığında, həm də elmi fəaliyyətində
ləyaqətli yüksəkliyi tutmağa nail olub.
Salidə ŞƏRİFOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2015.- 3 iyul.- S.8.