Azərbaycanın dövlətçilik

tarixində Albaniya fenomeni

(Əvvəli şənbə sayımızda)

Azərbaycanın ayrılmaz və əzəli torpağı olan Qarabağın dağlıq və aran ərazisində Vəng,Sərsəng, Sırxavənd, Xocavənd, Gəncəsər, Papravənd, Qəbələnin Vəndam, Xaçmaz kəndində Gavurqala, Şəkinin Kiş kəndində Kiş kilsəsi, indiki Ermənistanın deportasiya olunan azərbaycanlılar yaşamış Dərələyəz rayonunun Ələyəz kəndində Vəngindalı deyilən yerdə 2 kilsə, Qoşa Vəng deyilən yerdə 2 kilsə, Sisyan rayonunun Şəki kəndində olan alban nəzarət qalası, Gürcüstanın çox ərazilərində Alban kilsələri, qalaları, çox sayda yerüstü və yeraltı türbələr adları çəkilən ərazilərdə bu gün də mövcuddur.

Tarixi yer adlarını çəkərkən burada tarixin dilçiliklə əlaqəsi öz əksini tapır.Alban kilsələri tikilən Papravənd, Sırxavənd, Qərvənd, Gəncəsər, Vəng, Xocavənd, Xudavənd və s.yer adlarının sonluğunda gələn vənd-vanq sözü - kilsə, monastr mənasını verir.

Alban tarixində Sırxarın şəhərinin adı çəkilməsinə baxmayaraq, müəlliflər qeyd edirlər ki, həmin şəhərin yerləşdiyi ərazi və etimologiyası müəyyən olunmayıb.

Sırxarın - Sırxavənd (müəllif) alban abidələri ilə zəngin keçmiş Ağdərə,indiki Ağdam rayonunun azərbaycanlıların yaşadığı ərazidir (Ermənistanın silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdur).

Sovet dönəmində, göstərilən kilsələrin əksəriyyətində ermənilər təmir və bərpa adı ilə apardıqları işlərdə istər dəmir xaçlarda, istər interyerlərdə qədim alban təsvirlərini vandalcasına məhv etmiş və özlərinə sərf edən tarixi "bərpa" işləri aparmışlar. Alban türbələrində arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan sikkələrin heç birində erməni izi yoxdur.

Ərəb xilafəti Albaniyanın yerləşdiyi dənizdən-dənizə (Aralıq dənizi və Xəzər dənizi arasında) olan ərazinin coğrafi cəhətdən strateji, (ipək yolu) torpaqlarının münbit və suvarılan olduğunu bilərək, burada islam dininin yayılmasına çox diqqət etmişlər. Nəticədə Albaniyanın əsasən aran hissəsi büsbütün müsəlmanlaşdı. Aaron kilsələri öz əhəmiyyətini tamamilə itirdi. Əhalinin cüzi bir hissəsi isə ərəblərin təbiətcə sevmədikləri soyuq yerlərə -dağlıq ərazilərə çəkildi və orada məskunlaşdı.

İslam dininə görə, kilsələr də ibadətgah hesab edildiyindən onlar müsəlmanlar tərəfindən dağıdılmamış (bütpərəstlikdən fərqli olaraq), xristian əhali isə tək allaha inandıqları üçün məhv edilməmişdir.Yalnız onlardan cizyələr yığılmışdır. Eyni zamanda xristian dininə aid olan kitabları oxumaq, kilsələrə getmək islamı qəbul edənlər üçün haram buyurulmuş, bu səbəbdən də müsəlman xalqları xristian kilsələrinə getməmiş, bununla da alban kilsələri sahibsiz qalmışdır.

Azlıq təşkil edən və dağlıq əraziyə çəkilən xristianlar bu tarixi şəraitdən istifadə edərək romalıların tikdirdiyi alban kilsələrində ibadətə başladılar. Çünki istər Ərəb Xilafəti, istərsə də Səlcuqların dövründə xristianlar heç bir vəchlə yeni kilsələr inşa edə bilməzdilər.

Romalılar Albaniya dövləti ərazisində tikdirdikləri kilsələri yaşayış məntəqələrinin adlarının sonuna "vanq" sözünü (monastr) artıraraq məsələn, Xocavənd, Sırxavənd, Papravənd və sair kimi adlandırmışlar. Əgər bu monastrlar ermənilərə məxsusdursa, niyə günümüzə erməni dilində gəlib çatmayıb?

Musa Kalankatlının "Alban tarixi" kitabını erməni yazarlar qədim qrabar (qədim erməni) dilində yenidən yazdılar. Əksər tarixi hadisələrə, yer adlarına, şəxsiyyətlərin adlarına və digər Albaniya xalqlarına aid olan memarlıq abidələrinə özlərinin adlarını uyduraraq "Albaniya tarixi" əvəzinə "erməni tarixi" yaratdılar. Yeganə nüsxə olan Musa Kalankatlının yazdığı "Alban tarixi" kitabı ermənilər tərəfindən yandırıldı. Əvəzində "qədim erməni" əlifbası sayılan "qrabar dilində" yalançı erməni tarixi yazdılar.

Erməni yazarların tərcümədə Albaniya dövlətinin görkəmli hökmdarları Cavanşirin, Həsən Cəlalın, Abbasın adlarını dəyişməyə hünərləri çatmayıb. Lakin hökmdarların atalarının adları tarixə məlum olmadığı üçün ermənilər bundan istifadə edərək Cavanşiri erməni Varaz Qriqorinin oğlu, Həsən Cəlalı erməni Vaxtanqın oğlu, Abbası isə Ter Abas kimi qələmə veriblər. Bəs elədirsə, nə üçün bu gün erməni adları içərisində nə Cavanşir, nə Həsən, nə Cəlal, nə də Abbas adları yoxdur? Həmin adlar isə azərbaycanlı adlarının əksəriyyətini təşkil edir.

Həqiqətən biz xalqımızın erkən xristianlığı qəbulundan və xalqımıza məxsus olan alban kilsələrindən imtina etsək, özümüz ermənilərin siyasi və ərazi maraqlarına yardım etmiş olarıq. Bu gün alban tarixinə dair qalan yeganə maddi əsas alban kilsələridir. Ermənilər isə mövcud alban kilsələrinin gəc və daş nümunələrini beynəlxalq arxeoloji ekspertizalara göndərərək onların texniki müayinələrindən yararlanıb, öz tarixlərini Azərbaycan ərazisində olan kilsə daşlarının tarixi ilə eyniləşdirirlər və Azərbaycan ərazilərinə iddia edirlər.

Albaniya dövlətinin bəzi yer adları

Məlum olduğu kimi bugünkü Qarabağda çoxlu sayda tayfalar yaşamışdır. Onlardan biri də türkmənşəli "oğuz "tayfalarıdır.

"Oğuz" tayfasının ilk totemi "3(üç) ox" olmuşdur.Onları ilk vaxtlarda "İçoğuz"(3(üç) rəqəmindən ) adlandırmışlar.Sonralar "Ox"u özünə inanc seçən tayfalar çoxalmış, "Oğuzlar" kimi bızə gəlib çatmışdı."Oğuz" sözünün birinci hecası" oğ"-"ox"sözündən yaranmış," uz" isə cəm şəkilçisi olaraq topluluğu bildirir.

Romalılar Albaniya ərazisini idarə etdikləri dövrdə bu tayfanı latın dilində "ox" sözünün tərcüməsi kimi "Saqitta" adlandırmışlar.Yerli xalqların ləhcəsinə uyğun olaraq qısa şəkildə saq-sak-sax(dilçilikdə q-k-x yerdəyişməsi halı) kimi formalaşmışdır. "Oxatan" bürcü latın dilində"Saqittarius" adlanır.

Azərbaycan ərazisinin qədim qəbiristanlıqlarında ox və yay təsvirləri olan çoxlu sayda biri-birindən fərqli qəbir daşlarına rast gəlinir.Azərbaycan Respublikasının Ağsu rayonunun Padar kəndinin qədim qəbiristanlığında ox və yay nişanlı qəbir daşları günümüzə qədər gəlib çatmışdır.

Roma tarixçiləri Strabonun və Arrianın məlumatlarına görə saklar Albaniyanın Uti vilayətində (Bərdə ətrafı-yəni bugünkü Qarabağ) yaşamışlar və döyüş vaxtı onlar əsasən ox və yayla silahlanırdılar.

Bu gün qədim Qarabağ ərazisinin "Arsax"adlandırılmasının səbəbi həmin ərazidə yaşayan türk mənşəli tayfanın adının latın dilindən olan tərcüməsindəndir.

ARSAX (ARSAK)- sözünün birinci hecası olan "ar" -latın dilində olan "arx" sözündən götürülüb, "möhkəm"," istehkam" mənasını bildirir. "Archaios" latin dilində "qədim" mənasını bildirir.Digər "Arxi"-sözü latın dilində "həddindən artıq böyük", "ifrat", "baş" kimi -tərcümə olunur.

Arsax - (antik mənbələrdə Orxistan vilayəti) mənbələrdə "möhkəmləndirilmiş vilayət", "möhkəm ölkə" kimi məna verir. Azərbaycan dilində "arxa" sözü - ictimai mənada "nəsil", "qəbilə", "tayfa" qədimliyini bildirir ( yeddi arxa dönən).

"Arxa" sözü eyni zamanda məcazi mənada "möhkəmlik" bildirir ("arxalı adam", "arxalı köpəyi qurd basmaz").

Əslində qədim oğuz dilində "arxa" sözü cəhət mənasında "sırt" sözü ilə sinonimdir (sürtuk - arxalıq, sırtından vurmaq - arxadan vurmaq).

Araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olur ki, latın dilində "Arsax" sözü- Azərbaycan dilində işlətdiyimiz "qədim oğuzlar" sözünün tərcüməsidir.

Təəssüflər olsun ki, tarixlə dilçiliyin bir yerdə öyrənilməməsi səbəbindən "Arsax" sözünün dəqiq mənası izah olunmamışdır. Əksər hallarda "ər saklar", "igid saklar" kimi izah edilmişdir. Bundan yararlanan ermənilər "Arsax" sözünü erməniləşdirərək, onun qədim adının yaşından özləri üçün istifadə edərək qədim erməni tayfası kimi təqdim etmişlər.Azərbaycanın əzəli torpağı olan Qarabağ ərazisinin iddiasını məhz "Arsax" sözünün qədim erməni sözü olması ilə əsaslandırırdılar. "Arsax"sözünün mənasını erməni dilçiləri də tapa bilməmiş, yalnız sözdə olan "ar" hecasını "Armeniya" sözündən yarandığını( boşluqdan istifadə edərək )zorən dünya xalqlarına çatdırmağa çalışmışlar. Halbuki "Arsax"vilayətində yaşayan "qədim oğuz" xalqının adı həmin sözün içərisində günümüzə gəlib çatmışdır.

Romalıların torpaqlarımızda izləri itdikdən sonra xalqımız öz dilində olmayan sözləri öz sözləri ilə əvəzləmişlər. "Qarabağ" sözü qədim oğuz sözü olub, "Böyük bağ" deməkdir.

"Qarabağ"ın Azərbaycanın konkret bir vilayətinin, bir bölgəsinin adı kimi formalaşması tarixi onun etimologiyasının daha elmi şəkildə izahına imkan verir. Çünki Azərbaycan dilində (həmçinin başqa türk dillərində) "qara"nın rəngdən başqa "sıx", "qalın", "böyük", "tünd" və başqa mənaları da vardır. Bu baxımdan "Qarabağ" termini "qara bağ", yəni "böyük bağ", "sıx bağ", "qalın bağ", "səfalı bağ" və s. mənasını kəsb edir.AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaqub Mahmudovun düzgün qeyd etdiyi kimi Qarabağın özü kimi "Qarabağ" sözü də Azərbaycan xalqına məxsusdur.

Hətta ermənilərin Qarabağ məsələsində son ümidləri olan "Arsax"sözü-"qədim oğuzlar" mənasını verdiyindən onların köməyinə çatmır.

Alban və aran sözlərinin heç bir dilə (Azərbaycan, ərəb, fars, alban, erməni və s.) tərcümədə mənası yoxdur. Avropa xalqlarında isə alban və aaron adlarına geniş rast gəlinir. Belə məlum olur ki, "alban xalqı"etnosu olmayıb. Albaniya dövlətinin coğrafi ərazisində tarixçilərin göstərdikləri kimi 26-ya yaxın müxtəlif dildə danışan tayfalar yaşamışlar. Strabon Aralıq dənizindən Xəzər dənizinə qədər olan coğrafi ərazidə 26 müxtəlif dillərdə danışan tayfa adlarını sadalayarkən "alban xalqı"və "alban dili" haqqında heç bir məlumat vermir. Strabonun göstərdiyi etnosların əksəriyyəti isə türkköklü və türkdilli olub.

Həsən ƏLİYEV

525-ci qəzet.- 2015.- 7 iyul.- S.6.