Üzeyir bəy Hacıbəyli böyük

maarifçi-pedaqoq və ziyalı kimi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Bu il sentyabrın 18-də XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin korifeyi, Vətənimizdə milli dövlətçilik ideyalarının böyük carçısı, dünya şöhrətli musiqişünas alim, ölkəmizin milli təhsil və pedaqoji fikir tarixinə şanlı səhifələr yazmış maarifçi-pedaqoq, tanınmış ədib, bənzərsiz publisist və dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin (1885-1948) anadan olmasının 130 illiyi tamam olur.

Məlumdur ki, həmin tarixi gün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 sentyabr 1995-ci il tarixli "Üzeyir Musiqi Gününün keçirilməsi haqqında" Fərmanı ilə hər il ölkə miqyasında dövlət səviyyəsində "Üzeyir Musiqi Günü" kimi təntənəli şəkildə qeyd edilir. Bu il 20 ili tamam olacaq bu tədbir artıq xalqımızın qan yaddaşında Milli Musiqi Bayramı kimi öz layiqli yerini tutub, dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli fenomeninə millətin sonsuz hörmət, ehtiram və əbədi məhəbbətinin simvoluna çevrilib.

Hesab edirəm ki, dahi Üzeyir bəy Hacıbəylinin anadan olmasının 130 illiyi ərəfəsində bu böyük maarifçinin Azərbaycanın məktəb və pedaqoji fikir tarixində, xalqımızın milli oyanışı, özünüdərki və dirçəlişində, milli maarifçilik hərəkatının imkişafında, mətbuat və mədəniyyətimizin tərəqqisi yolunda, nəhayət, ölkəmizdə musiqi təhsili və musiqişünaslıq elminin formalaşmasında təmənnasız xidmətlərinin müstəqil milli dövlətçilik düşüncəsi kontekstində yenidən dəyərləndirilməsinin Azərbaycanın bu müstəsna zəka sahibinin zəngin irsinin dərindən tədqiqi və təbliğində müəyyən rolu vardır.

Üzeyir bəy Hacıbəyli Azərbaycan və dünya musiqi mədəniyyəti tarixində böyük izlər qoymuş nurlu şəxsiyyət, böyük ziyalı idi. Bu böyük insan üç müxtəlif dövlət quruluşunda (Çar Rusiyası, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Azərbaycan SSR) yaşayıb fəaliyyət göstərsə də, yeganə amalı doğma xalqına sədaqətlə xidmət etməkdən, onun maarif və mədəniyyətinin inkişafına cani-dildən çalışmaqdan ibarət olub. Təəssüf ki, istər birinci, istərsə də üçüncü dövlət quruluşunda Üzeyir bəyə qarşı haqsız, ədalətsiz ittihamlar, yersiz tənqid və təhqirlər olsa da, bunlar onun millət və Vətən qarşısındakı tarixi xidmətlərinə heç bir kölgə sala bilməyib, əksinə, Üzeyir bəy Hacıbəyli fenomeni Azərbaycan xalqının qan yaddaşında özünə əbədi məskən salıb, onun böyük adı və əməlləri milli mədəni tariximizin şanlı səhifələrindən birini təşkil edib.

Sovet hakimiyyəti illərində kommunist rejimi Üzeyir bəy Hacıbəylinin həyatının şərəfli iki ilini - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti illərindəki fəaliyyətini bilərəkdən tamamilə "unutdurub", 1905-20-ci illərə aid müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc olunmuş publisistik əsərlərinin böyük bir qismi onun həmin dövrdə çap olunmuş çoxcildlik əsərlərinə daxil edilməyib, bununla da bütövlükdə Üzeyir bəyin yaradıcılıq dünyasında müəyyən "boşluqlara" yol verilib. Azərbaycanın XX əsrin sonunda yenidən dövlət müstəqilliyinə qovuşması Üzeyir bəy Hacıbəyli irsinin öyrənilməsində əvvəllər yol verilmiş nöqsan və çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına, bu böyük şəxsiyyətin yaradıcılıq irsinin tam və bitkin şəkildə, tarixdə olduğu kimi öz doğma xalqına təqdim olunmasına imkan və şərait yaratdı. Milli tariximizdə ilk dəfə olaraq konkret tarixi şəxsiyyətə həsr olunmuş fərdi ensiklopediya - "Üzeyir Hacıbəyli ensiklopediyası" yaradıldı. Vaxtilə çapına qadağa qoyulmuş publisistik əsərləri yenidən çap olundu. Belə ki, Azərbaycanda jurnalistika tarixinin mahir bilicisi professor Şirməmməd Hüseynovun tərtibçiliyi ilə 2009-2010-cu illərdə AMEA-nın "Elm" nəşriyyatında Üzeyir Hacıbəylinin Sovet dövründə nəşri qadağan olunmuş əsərləri iki kitabda - "Nəşrlərdə kənara qoyulmuş mətbu əsərləri (1904-1912)" və "Nəşrlərdə kənara qoyulmuş, ixtisarlar və redaktə edilmiş əsərləri", eləcə də Üzeyir bəyin Xalq Cümhuriyyəti illərində "Azərbaycan" qəzetində çap olunmuş publisistik əsərlərin tədqiqatçı Aslan Kənanın tərtibatında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən 2011-ci ildə "Bayrağımız sarsılmaz" adı altında nəşr edilərək elmi ictimaiyyətə çatdırıldı.

Ümumiyyətlə, son illərdə Üzeyir bəyin musiqi mədəniyyəti, musiqişünaslıq elmi, ədəbi-publisistik fəaliyyətinə dair çoxsaylı araşdırmalar aparılıb, dövlətin himayəsi ilə ardıcıl olaraq ölkə və beynəlxalq (UNESCO) səviyyədə yubileyləri keçirilib, 2010-cu il "Üzeyir Hacıbəyli ili" elan olunub, haqqında çoxsaylı kitablar, elmi, elmi-kütləvi məqalələr çap edilib. Lakin etiraf etməliyik ki, bu dahi insanın zəngin bioqrafiyasında və yaradıcılıq dünyasında, şərəfli həyat yolunda öyrənilməli və faydalanmalı məqamlar hələ kifayət qədər çoxdur.

Əziz oxucu! Gəlin, bu BÖYÜK ÖMRÜN tarixi məqamlarını birlikdə vərəqləyək...

Üzeyir bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyli 1885-ci il sentyabrın 18-də Şuşa qəzasının Ağcabədi kəndində kənd mirzəsi ailəsində doğulub. Hacıbəylilər nəsli Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Şuşanın köklü sakinlərindən, əsilzadə, bəyzadə soylarından idi. Üzeyirin ulu babası Molla Hacı bəy Qarabaği Şuşanın sayılıb-seçilən şəxslərindən, ilahiyyatçı alimlərdən biri idi. Babası Məhəmməd Hacı oğlu Qarabağ xanı İbrahimxəlil Cavanşirin sarayında mirzə işləmişdi. Üzeyirin atası Əbdülhüseyn bəy də Şuşada mədrəsə təhsili almışdı. Savadlı olduğu üçün ona "mirzə", - deyə müraciət edərdilər. Xan qızı Xurşudbanu Natəvan Əbdülhüseyn bəyi öz sarayına mirzə götürmüş, öz süd bacısı Şirinbəyimi ona ərə vermişdi. Əbdülhüseyn bəy sonralar Xan qızının Ağcabədidəki təsərrüfatına rəhbər təyin edilmiş, bu illərdə Üzeyir bəy orada anadan olub. Valideynləri Ağcabədidən Şuşaya köçdükdən sonra Üzeyir bəy ilk təhsilini burada məşhur pedaqoq və jurnalist Haşim bəy Vəzirovun müdir olduğu ikisinifli rus-Azərbaycan məktəbində alıb. O, Şuşanın "Çölqala" adlanan məhəlləsindəki evlərində boya-başa çatıb. Şuşanın zəngin musiqi ifaçılıq ənənələri balaca Üzeyirin musiqi tərbiyəsinə güclü təsir edib, "Qafqazın konservatoriyası" sayılan Şuşanın musiqi mühiti gələcək bəstəkarın formalaşmasında müstəsna rol oynayıb. Üzeyirin ilk musiqi müəllimi dayısı Ağalar Əliverdibəyov olub. Bu illərdə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin rəhbərliyi və məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun ifaçılığı ilə Şuşada göstərilən "Məcnun Leylinin məzarı üstündə" (1897) səhnəciyində balaca Üzeyir də xorda iştirak etmiş, bu tamaşa onun yaddaşında dərin izlər buraxmış, gələcəkdə "operaya bənzər bir şey yaratmaq" həvəsinə düşmüş və sonralar özünün də etiraf etdiyi kimi bu hadisə məşhur "Leyli və Məcnun" operasının yaranmasına güclü təkan vermişdir...

1899-cu ildə ibtidai məktəbi bitirən Üzeyir bəy Qori Müəllimlər Seminariyasının aşağı hazırlıq sinfinə daxil olur. Üzeyir bəy seminariyada oxuduğu illərdə rus və Qərbi Avropa musiqi mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olur, skripka və baritonda çalmağı öyrənir, xalq mahnı nümunələrini nota köçürür. Hətta təhsil illərində aşağı siniflərdə oxuyan seminaristlərə nəğmə və musiqidən dərs keçir, müəyyən mükafatlar da alır. 1904-cü ildə həmin təhsil ocağını bitirərək ibtidai məktəbdə rus dili müəllimi ixtisası qazanan Üzeyir bəy Bakıda işləmək arzusunda olsa da, seminariyanın direktoru əslən erməni olan Miropyev (Miropyan) tərəfindən bu işə maneçilik törədilir və ona işləmək üçün Cəbrayıl qəzasının Hadrud kənd məktəbində yer təklif olunur. Bununla razılaşan Üzeyir bəy bir il Hadrud məktəbində rus dili, hesab, tarix, nəğmə və musiqi fənlərindən dərs deyir.

1905-ci ilin payızından Bakıya köçən gənc Üzeyir bəy şəhərin Bibiheybət kəndində müəllimlik fəaliyyətinə başlayır. 1905-1908-ci illərdə Bibiheybət kənd məktəbində ana dili, rus dili, riyaziyyat, coğrafiya və musiqi fənlərindən dərs deyən Üzeyir bəy hər gün 10 kilometrlik yolu piyada gedib-gələrdi. Məlumat üçün deməliyəm ki, keçmiş Bibiheybət məktəbi hazırda 51 saylı şəhər məktəbi kimi fəaliyyət göstərir. Məktəbdə 1981-ci ildən Üzeyir bəy Hacıbəylinin oradakı müəllimlik fəaliyyətinə həsr olunmuş guşə də yaradılmışdır.

Üzeyir bəy Bibiheybət məktəbində müəllimliklə yanaşı, böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadənin redaktoru olduğu "Həyat" qəzetində mühərrirliklə və tərcüməçiliklə məşğul olmağa başlayır. O zaman Bakıda fəaliyyət göstərən görkəmli fikir adamları Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məmmədəmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov və başqaları ilə yaxından tanışlıq və əməkdaşlıq Üzeyir bəyin publisistik yaradıcılığına da güclü təkan verir. Üzeyir bəy Hacıbəyli istər müəllim, istərsə də mühərrir (jurnalist) kimi Bakının qaynar həyatında tez bir zamanda əsl ziyalı kimi tanınır. Təsadüfi deyil ki, o, ədəbi-bədii yaradıcılığa publisistika ilə başlayıb, anadilli "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal" qəzetlərində, "Molla Nəsrəddin" jurnalında, eləcə də rus dilində dərc edilən "Kaspi" qəzetində müxtəlif gizli imzalarla dövrün mühüm ictimai-siyasi və mədəni-maarif məsələlərinə dair çoxlu sayda məqalə, felyeton, hekayə və satirik miniatürlər dərc etdirib. Nəticədə Üzeyir bəy qısa müddətdə (1905-1920) adi mühərrirlikdən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru səviyyəsinədək şərəfli bir yol keçib, dövrünün görkəmli jurnalisti kimi parlayıb.

(Ardı var)

ƏSGƏR QULİYEV

Təhsil Nazirliyi Tədris Resursları şöbəsinin müdir müavini,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2015.- 9 iyul.- S.4.