Üzeyir bəy Hacıbəyli böyük

maarifçi-pedaqoq və ziyalı kimi

(Əvvəli ötən sayımızda)

Bu il sentyabrın 18-də XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin korifeyi, Vətənimizdə milli dövlətçilik ideyalarının böyük carçısı, dünya şöhrətli musiqişünas alim, ölkəmizin milli təhsil və pedaqoji fikir tarixinə şanlı səhifələr yazmış maarifçi-pedaqoq, tanınmış ədib, bənzərsiz publisist və dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin (1885-1948) anadan olmasının 130 illiyi tamam olur.

Məlumdur ki, həmin tarixi gün Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 sentyabr 1995-ci il tarixli "Üzeyir Musiqi Gününün keçirilməsi haqqında" Fərmanı ilə hər il ölkə miqyasında dövlət səviyyəsində "Üzeyir Musiqi Günü" kimi təntənəli şəkildə qeyd edilir. Bu il 20 ili tamam olacaq bu tədbir artıq xalqımızın qan yaddaşında Milli Musiqi Bayramı kimi öz layiqli yerini tutub, dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli fenomeninə millətin sonsuz hörmət, ehtiram və əbədi məhəbbətinin simvoluna çevrilib.

Hesab edirəm ki, dahi Üzeyir bəy Hacıbəylinin anadan olmasının 130 illiyi ərəfəsində bu böyük maarifçinin Azərbaycanın məktəb və pedaqoji fikir tarixində, xalqımızın milli oyanışı, özünüdərki və dirçəlişində, milli maarifçilik hərəkatının imkişafında, mətbuat və mədəniyyətimizin tərəqqisi yolunda, nəhayət, ölkəmizdə musiqi təhsili və musiqişünaslıq elminin formalaşmasında təmənnasız xidmətlərinin müstəqil milli dövlətçilik düşüncəsi kontekstində yenidən dəyərləndirilməsinin Azərbaycanın bu müstəsna zəka sahibinin zəngin irsinin dərindən tədqiqi və təbliğində müəyyən rolu vardır.

Üzeyir Hacıbəyli mətbuat səhifələrində nədən yazırdı? Fikrimcə, "nədən yazmırdı" sualına cavab vermək daha asan olardı. Çünki istər tarixi, istərsə də müasir baxımdan Azərbaycan türklərinin, daha geniş anlamda türk-islam dünyasının qarşısında dayanan elə bir məsələ yox idi ki, onun yazılarında əksini tapmamış olsun. Həmin yazılarda maarifçilik ideyaları, xüsusən Avropa tipli müasir təhsil sisteminin qurulması aparıcı mövzulardan idi. Mətləb aydınlığı üçün bir faktı yada salaq ki, Üzeyir bəyin tarixə həsr olunmuş iki məşhur məqaləsində - Yaponiya və Buxara xanlığının tarixi maarifçilik kontekstində təhlil edilir. Məqalələrdə yaponların zəngin tarixi olmasa da, müasir dövrdə güclü elm və təhsil sistemi ilə dünyada tanındıqları təqdir edilmiş, Buxaranın isə qədim və zəngin tarixi olsa da, müasir maarif sistemi olmadığı üçün geridə qaldıqları ürək ağrısı ilə qələmə alınmışdır. O, hesab edirdi ki, milləti ayıltmağın, milli dirçəlişə nail olmağın əsas vasitəsi elm, bilik və maarifdir, anadilli məktəblərin yaradılması, ana dilinin dərindən öyrədilməsi milli özünüdərkə, milli oyanışa və milli dirçəlişə təkan verə bilər.

Dövrün ziyalıları maarif ideyalarının yayılmasında mətbuatın roluna müstəsna əhəmiyyət verirdilər. Onlar hesab edirdilər ki, "mətbuat bir millətin lisanı (dili), samiəsi (qulağı), nəzəri (gözü), beyni deməkdir. Mətbuatsız millət söyləyəməz, eşidəməz, görəməz". ("Füyuzat" jurnalı, 1907, № 29)

Mətbuata bu mövqedən yanaşan Üzeyir bəy öz felyetonlarında geriliyi, nadanlığı pisləyir, milləti maarifə, elmə çağırır, bu işə mane olanları isə kəskin tənqid edirdi. Bu tənqidləri və mövcud rejimə qarşı sətiraltı mənaları diqqətlə izləyərək "Üzeyirin felyetonlarından bir özgə iyi gəlir", - deyən rəqiblərinə Üzeyir bəy çox ustalıqla: "Əfəndim, xahiş edirəm, bundan sonra mənim yazılarımı iyləməyəsiniz", - deyə cavab verirdi.

Dövrün elə bir mühüm ictimai-siyasi, mədəni problemi yoxuydu ki, Üzeyir bəyin yazılarında öz əksini tapmamış olsun. Belə yazılar içərisində günümüzlə səsləşən "erməni politikası"na həsr olunmuş məqaləsindəki fikri müasir oxucularımıza çatdırmaq istərdim. Yazıda deyilirdi: "Əşşi, ermənilərə nə var, onların politikası bax böylədir: Bu gün lap insaniyyətdən dəm vuran "sosialistdir", sabah millətini mühafizə edən "nasionalistdir", birisi gün lap alçaq və rəzil xuliqandır. O biri gün şeytan kimi provakatordur. Qərəz, bu tayfanın işi böylədir ki, bu saat heç özləri də özlərindən baş açmiyorlar. Lakin əməllərinin hamısında ittifaqları (milli birlikləri) vardır". ("İrşad" qəzeti, 1906)

Əziz oxucu! Üzeyir bəyin yüz il bundan qabaq böyük uzaqgörənliklə ermənilər haqqında dediyi bu fikir bu gün də köhnəlməyib və erməni xislətinin mahiyyətini bütün çılpaqlığı ilə əks etdirir... Tarixin ironiyasına baxın: O illərdə erməni xəyanətinə dair Üzeyir bəyin çoxsaylı yazılarında səslənən həqiqətlərin "qisasını" ermənilər, nə yazıq ki, 1992-ci ildə Şuşanın işğalı zamanı dahi Üzeyirin büstünü güllələməklə, ev muzeyini yağmalamaqla "almışdılar".

Üzeyir bəy Bakıdakı fəaliyyətinin elə ilk illərində maarif və mətbuat sahəsindəki çalışmaları ilə tezliklə özünü müasirlərinə əsl ziyalı kimi tanıda bilmişdi. Bunun nəticəsi idi ki, Üzeyir bəy 1906-cı ildə Bakıda Həsən bəy Zərdabinin sədrliyi ilə keçirilən Azərbaycan Müəllimlərinin 1-ci Qurultayına nümayəndə seçilmiş, qurultayın açılışı və qarşısında duran vəzifələrlə bağlı mətbuatda geniş məqalə ilə çıxış etmişdi. O, həmçinin Azərbaycan müəllimlərinin 1907-ci ildə Bakıda Əli bəy Hüseynzadənin sədrliyi ilə keçirilən 2-ci Qurultayda da iştirak etmiş, qurultayın əsas təşkilatçılarından biri kimi qurultayın katibi seçilmiş, bütün iclasların protokolları Üzeyir bəyin dəsti -xətti ilə qələmə alınaraq, "Füyuzat" jurnalının 27, 29, 30, 31-ci saylarında (1907-ci il) dərc olunmuşdur. Üzeyir bəy qurultayda "çapdan çıxmış dərs kitablarına baxıb, təlim və tədrisə əlverişli və layiq olduqlarını təyin etmək" üçün yaradılmış xüsusi komissiyanın tərkibinə daxil edilmişdir.

Düşünürəm ki, bütün bunlar gənc müəllim Üzeyir bəyə maarif sahəsində yüksək etimad və dərin inamın göstəricilərindən biri kimi yüksək dəyərləndirilməlidir...

Bu illərdə Üzeyir bəyin maarifçilik fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərindən birini ana dilində dərslik və lüğət yaratmaq təşkil etmişdir. Belə ki, 1907-ci ildə Üzeyir bəyin ibtidai məktəblərin 1-ci və 2-ci şöbələri üçün 104 səhifədən ibarət "Hesab məsələləri" adlı dərsliyi çap olunmuşdur. Hələ Qori Seminariyasında oxuyarkən, "Mən gələcəkdə nə iş görəcəyəm?" mövzusunda inşa yazısında "məktəblərimiz üçün ana dilində tədris olunmaqdan ötrü dərs kitabları tərtib etməyə" söz verən Üzeyir bəy vədini doğruldaraq belə bir dərslik yazmışdı. Dərslik 3 hissədən (birrəqəmli ədədlər, yuvarlaq onluqlar, ikirəqəmli ədədlər) ibarət olub hər hissədə 352 məsələ verilmişdir. Məsələlərin əksəriyyəti xalq məişətinə həsr olunmuşdur. Bu dərslik haqqında M.Ə.Rəsulzadənin Bakıda "Tərəqqi" qəzetində və görkəmli maarifçi İsmayil bəy Qaspıralının Krımda "Tərcüman" qəzetində məqalələri çap olunmuş, dərsliyə yüksək qiymət verilmişdir.

Üzeyir bəyin 1907-ci ildə Bakıda M.Ə.Rəsulzadənin naşirliyi ilə "Türki-rusi və rusi-türki lüğəti" nəşr edilmişdir. Bu lüğətdə mətbuatda istifadə olunan siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri (hərbi) sözlərin izahı verilmişdir. Azərbaycanda ilk ikidilli lüğətlərdən olan və 120 səhifədən ibarət lüğətin 1-ci hissəsində türkcə (Azərbaycan türkcəsi) sözlərin rusca izahı, 2-ci hissəsində isə əksinə, rusca sözlərin türkcə izahı verilmişdir.(Əsərin rusca adı çar Rusiyasının antitürk siyasətinə uyğun olaraq "Russko-tatarskiy i tatarsko-ruskiy slovar" kimi verilmişdir). Görkəmli filosof akademik Heydər Hüseynov bu lüğəti "mədəniyyətimiz tarixində irəliyə doğru bir addım" kimi dəyərləndirmişdir. Lüğət haqqında 1907-ci ildə müxtəlif mətbuat orqanlarında dəyərli məqalələr çap olunmuş, lüğətin maarif və mədəniyyətimiz üçün böyük önəm daşıdığı xüsusi vurğulanmışdır.

Azərbaycanın mədəni- maarif həyatında artıq geniş tanınan Üzeyir bəy 1908-ci ildə Əli bəy Hüseynzadənin müdir olduğu "Səadət" məktəbinə müsabiqə yolu ilə (20 iyul 1908) rus dili, hesab və təbiət müəllimi vəzifəsinə seçilmişdi ki, bu fakt Əli bəyin məktəbdə müəllim seçiminə nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərməkdədir. Həmin məktəbdə Üzeyir bəyin qardaşı Ceyhun bəy də alman və fransız dillərindən dərs keçmişdi. Məktəb 1911-ci ildə bağlandı.

(Ardı var)

ƏSGƏR QULİYEV

Təhsil Nazirliyi Tədris Resursları şöbəsinin müdir

müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2015.- 10 iyul. - S.4.