Çin - qədim sivilizasiya

və müasir möcüzələr ölkəsi

“Böyük sıçrayışın” uğurla həyata keçirilməsi vəzifəsini Çin cəmiyyətinin sosial təşkilatlanmasının yeni forması - xalq kommunası təmin etməli idi.

İlk plana görə xalq kommunaları həm şəhərdə, həm də kənddə yaradılmalı idi. Lakin şəhərdə onu yaratmaq cəhdi hətta təcrübə vaxtı uğursuz oldu. Kənddə isə “kommunalaşdırma” çox qısa müddətdə həyata keçirildi. 1958-ci ilin sentyabrında artıq “kommunalar” 98 faiz kəndli həyatını əhatə edirdi. Özü də kənd kommunaları süni surətdə böyüdülürdü, xeyli sayda kəndi əhatə edirdi. Nəticədə 740 min kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativi 26 min xalq kommunasına çevrildi. Onlarda kənd təsərrüfatının çox sahələri ilə yanaşı sənaye istehsalı, ticarət, maarif və hərbi iş həyata keçirilirdi. Hər bir kommuna universal istehsal sahəsinə çevrilməli idi və əslində yeni səviyyədə natural təsərrüfata qayıtmaq vəzifəsini güdürdü.

Əmək haqqının bir hissəsi “pulsuz” ərzaq ödənişi ilə əvəz olunurdu. Bu yolla guya bölgü sistemində sosializmdən kommunizmə keçid baş verəcəkdi, “hər kəsə tələbatına görə” prinsipi həyata keçiriləcəkdi.

Pulsuz təchizat ərzaq ehtiyatını nəzərə almadan tətbiq edildiyindən taxılın və digər qida maddələrinin izafi məsrəfinə səbəb oldu.

Kommunalar qarşısında “təşkilatı hərbiləşdirməklə kollektiv həyat tərzi sürmək” vəzifəsi qoyulmuşdu, bəzi əyalətlərdə polad və çuqun tökməklə və digər işlərlə məşğul olan əmək orduları yaradılmağa başlandı.

Xalq kommunaları bir az əvvəlki kooperativlərdən xeyli iri idi və minlərlə, bəzən hətta on minlərlə kəndli həyətini əhatə edirdi. Əkinçilikdə əsas diqqət “çox dərin şuma” və “sıxlaşdırılmış səpinə” verilirdi. Bu isə bütünlüklə aqrar elminə və təcrübəsinə əsaslanmadığından, hansısa bir ciddi məhsul artımı əməl gətirmədi.

“Böyük sıçrayış” siyasəti bütün iqtisadiyyatın ciddi surətdə pozulmasına səbəb oldu. Müəssisələrin avadanlıqla, elektrik enerjisi və xammalla təchizatında fasilələr meydana gəlirdi, əmək intizamı kəskin zəiflədi. Bütün bunların nəticəsində XX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalı, xarici ticarət dövriyyəsi xeyli aşağı düşdü, əhalinin ərzaqla, çox işlənilən mallarla təchizatı pisləşdi. Ölkənin bəzi rayonlarında aclıq başladı, epidemiya xəstəlikləri meydana gəldi. 1961-ci ildə sənaye istehsalı 38.2 %, 1962-ci ildə isə daha 16.6 % aşağı düşdü. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ildə beş il əvvəlki səviyyəyə nisbətən 19 % aşağı idi.

Belə bir şəraitdə Çin rəhbərliyi yeni iqtisadi siyasətə görə əsaslı tikintinin həcmini kəskin surətdə azaltdı, zərərlə işləyən müəssisələri bağladı, şəhər əhalisinin bir hissəsini kəndə göndərdi. Kənddə istehsal birliyi kimi kommunaların çoxu öz fəaliyyətini faktiki olaraq dayandırdı. Kəndlilərə onlardan kommuna yaradılan vaxt alınmış həyətyanı torpaqlar, mal-qaranın və əmək alətlərinin bir hissəsi qaytarıldı. “Pulsuz ərzaq təchizatı” xeyli azaldıldı.

XX əsrin 60-cı illərinin ortalarında ölkə “mədəni inqilaba” cəlb edildi, bu tədbir də ÇXR iqtisadiyyatının bütün sahələrinin normal inkişafını çox illər ərzində ləngitdi. Mao-Tszedən və onun yaxın ətrafı 1966-cı ildə “böyük proletar mədəni inqilabı” adını alan, mahiyyətcə isə daha çox siyasi çevrilişə bənzəyən tədbiri həyata keçirdi. Siyasi əleyhdarlar izolə edildi, partiya, həmkarlar ittifaqı, gənclər təşkilatları kənarlaşdırıldı. “Mədəni inqilabın” qurbanları arasında çox sayda görkəmli partiya xadimləri, hərbi xadimlər, ÇKP Mərkəzi Komitəsinin əksər hissəsi var idi. Kütləvi repressiyalar milyonlarla vətəndaşları əhatə etdi.

70-ci illərin ortalarında kənd təsərrüfatının, sənayenin, elmin və texnikanın hərtərəfli modernləşdirilməsi xətti elan edildi, bu, “dörd modernləşdirilmə” adlanırdı. Bu plana görə Çinin 2000-ci ilə dünyanın iqtisadi cəhətdən qabaqcıl ölkələrinin səviyyəsinə çatması nəzərdə tutulurdu. Bu məqsədə nail olunmaqla Çinin milli gəlir, sənaye və kənd təsərrüfat məhsullarının istehsalı həcminə görə dünya ölkələrinin birinci cərgəsinə çıxması planlaşdırılırdı.

ÇXR iqtisadiyyatı üçün kənd təsərrüfatının böyük əhəmiyyəti bir sıra şərtlərlə müəyyən olunur. Bu sahə ərzaq mallarının, həmçinin yüngül sənayeni xammalla təmin etməyin başlıca mənbəyidir. Kənd təsərrüfatında Çinin əvvəllər ixrac resurslarının xeyli hissəsi istehsal edilirdi. Çinin kənd təsərrüfatında ənənəvi olaraq taxılçılıq istiqamətinin çox seçildiyi əkinçiliyə olan meyl daim çox güclü olmuşdu. Burada bitkiçilik kənd təsərrüfatının aparıcı sahəsidir, heyvandarlıq isə köməkçi təsərrüfatdır. Çində əkinlər ərazinin 110-ni; meşə ilə örtülü sahələr 18-ni; otlaqlar isə 13-ni tutur. Çin kəndliləri əsrlərlə isti və rütubətli iqlimi olan çay vadilərindən, həmçinin ölkənin şərqindəki münbit torpaqlardan istifadə etmiş və onları becərmişdir. Düzənlik, əsasən şərq vilayətlərindəki sahələr Çin ərazisinin yarısından azını təşkil etməklə, orada əkin sahələrinin 910-u yerləşir, 110-i sə qərb əyalətlərinin payına düşür. Böyük Çin düzənliyi daha çox əkilmişdi, bura ölkə əkinçiliyinin ən qədim ocaqlarından biridir. Yantszı çayının deltasındakı ərazi də əsasən əkilmişdir. Burada becərməyə yararlı hər kiçik torpaq parçasından istifadə olunur. Əkinə yararlı xam torpaqların sahəsi 35 milyon hektar olmaqla əkin fondu üçün olduqca böyük ehtiyatdır.

Laterit torpaqlar (onlar rütubətli tropik meşələrin altında formalaşır) texniki bitkilər üçün xüsusən yararlıdır. Belə torpaqlarda bütün pambıq məhsulunun 70%-i istehsal edilir. Laterit torpaqlarda həmçinin çay plantasiyalarının 50%-i yerləşir. Onlarda həmçinin barama istehsalı üçün yarpaqları xammal olan tut ağacı və həmçinin meyvə ağacları yaxşı böyüyür. Lakin əhalinin artması şəraitində adambaşına düşən əkinçilik sahəsi ölçülərinin azalması baş verir. Mövcud əkin fondunun məhsuldarlığının artırılması imkanları hələ də qüvvədə qalmaqdadır. Əsas əkinlər əkinçilik üçün bir sıra əlverişli cəhətləri ilə - vegetasiya dövrünün uzun müddətliliyinə imkan verən, əsasən yazda yağan yağışların bolluğu və yaxşı torpaqları ilə fərqlənən rayonlarda yerləşir. Bu ərazilərin xeyli hissəsində il ərzində iki, uzaq cənubda isə hətta üç bitkiçilik məhsulu götürməyə imkan verir. Nəticədə faktiki olaraq səpin sahəsi əkin sahəsindən demək olar ki, 1,5 dəfə çox olur.

Çində bitkiçiliyin məhsuldarlığını yüksəltməyin ən əsas vasitələrindən biri süni suvarmadır. Ölkənin mərkəzi və cənub rayonlarında geniş suvarma və drenaj sistemlərinin tikintisi bu ərazilərdə kənd təsərrüfatının əsas sahəsi olan düyüçülüyü qoruyub saxlamağın və inkişaf etdirməyin mühüm şərti kimi xidmət edir. Süni suvarma xüsusən ildə iki dəfə məhsul götürmək üçün zəruridir. Suvarılan torpaqlarda bir qayda olaraq məhsuldarılq quru dərə torpaqlarına nisbətən 2-2,5 dəfə yüksək olur. Bundan başqa, hidrotexniki qurğuların tikintisi olmadan kənd təsərrüfatını quraqlıq və daşqınlar təhlükəsindən qorumaq da mümkün olmazdı.

Çin dünyanın iri dövlətləri arasında əkin fondunda suvarılan sahələrin payına görə qədimdən fərqlənirdi. Hazırda bütün əkin torpaqlarının beşdə birinə yaxını suvarılır. Əkinçiliyin quraqlıqdan əziyyət çəkdiyi Böyük Çin düzənliyində suvarma üçün əsasən subartezian quyularından çıxarılan sudan istifadə olunur. Kənd təsərrüfatı su istehlakına görə Çin iqtisadiyyatının ən böyük sahəsi hesab olunur. Ancaq suyun praktiki olaraq izafi miqdarı yalnız Yantszı çayı hövzəsində mövcuddur.

Torpağın uzun əsrlər ərzində intensiv istifadə edilməsi, onun münbitliyini qoruyub saxlamaq üçün fasiləsiz olaraq qayğı göstərməyi tələb edir. Son onilliklərdə mineral gübrələrin tətbiqi xeyli artmışdır, onların çatışmaması əvvəllər əsasən yerli gübrələrin istifadəsi hesabına ödənilirdi. Ölkədə yerli üzvi gübrələrin onlarla növündən istifadə olunur. Onların ümumi həcmi isə olduqca böyük rəqəmdə ifadə olunur. Çində istifadə edilən əkinçilik sistemi (bir sahədə eyni vaxtda müxtəlif bitkilərin becərilməsi, torpaq sahələrinin, xüsusən düyü əkən rayonlarda xırda hissələrə bölünməsi) kənd təsərrüfatı texnikasının tətbiqini xeyli çətinləşdirir.

Çində ən mühüm taxıl bitkisi düyüdür. Əkin sahələrinin xeyli hissəsini düyü tarlaları tutur, taxıl istehsalının yarısı onun payına düşür. Düyüçülüyün əsas rayonları Huan Ho çayından cənubda yerləşir. Bu hər şeydən əvvəl Yantszı hövzəsidir ki, orada düyü əkinlərinin 23 hissəsi toplanmışdır, həm də cənub dənizkənarıdır. Düyüçülüyün ayrı-ayrı ocaqları Huay Ho çayından şimalda da vardır, Koreya-Çin sərhədi boyunda və Amur çayının hövzəsindədir.

Çin dilində “yemək” sözünə bir yox, iki söz uyğun gəlir - “çi fan”, hərfi mənada bu, “düyü yemək” deməkdir. Səhər yeməyi Çin dilində “tszao fan” adlanır, bu, “erkən düyü” mənasını verir, nahar “u fan” və ya “günorta düyüsü”, şam yeməyi isə “van fan” və ya “gec yeyilən düyü”nü bildirir. Etimologiyaya azacıq nəzər saldıqda bu qida növünün çinlilərin həyatında necə böyük rol oynadığı məlum olur. Düyü Çinin mərkəzi və cənub rayonlarında yaşayan yüz milyonlarla insanın qida maddəsidir. Onun çatışmaması qida ratsionuna hökmən öz mənfi təsirini göstərir.

Düyüçülük ölkədə uzaq qədimdən inkişaf etməyə başlamışdır. Düyü bitkisinin becərilməsi bir sıra şərtlərlə bağlıdır. Düyü qiymətli ərzaqdır, qidalılığına görə dənli bitkilər arasında buğdadan sonra ikinci yeri tutur. Ən mühüm cəhət isə odur ki, heç bir ərzaq bitkisi suvarılan düyü kimi belə yüksək məhsul verə bilməz. Bu şərait müstəsna dərəcədə yüksək sıxlıqlı kənd əhalisi rayonlarında və daimi torpaq kasadlığında həlledici əhəmiyyətə malikdir. Düzdür, düyü təkcə başqa bitkilərdən 2-3 dəfə artıq məhsul vermir, həm də daha böyük əmək sərfi tələb edir.

Düyüyə nisbətən daha çox rütubət, günəş işığı və isti lazımdır. Bütün bunlar Çinin mərkəzi və cənub rayonlarında vardır. Çin kəndliləri 10 minə yaxın düyü sortu yaratmışlar. Bir sort tez yetişir, digərləri isə gec yetişir. Müxtəlif vegetasiya müddəti olan sortların seçilməsi rayonların çoxunda ildə eyni sahədən iki düyü məhsulu götürməyə imkan verir. Haynan adasında isə hətta üç məhsul götürmək mümkündür. Bundan ötrü ya gec yetişən sortlar tez yetişən sortların yetişməsinə qədər cərgələr arasına əkilir, yaxud da məhsul yığıldıqdan sonra onu əvəz edir. Düyünün su sortları daha geniş yayılmışdır, bu da tarlanın suya batırılmasını tələb edir. Düyü sahələrinin səthi ideal qaydada düz və üfüqi olmalıdır, ona görə də onların ölçüsü xırda olur. Düzənlikdə belə sahələri düzəltmək daha asandır, lakin kəndlilər düyü altına dağ yamaclarını da, onlarda süni terraslar yaratmaq yolu ilə uyğunlaşdırırlar. Düyünün toxumu əvvəlcə xüsusi xırda sahələrdə səpilir - bunlar şitillikdir, sonra təqribən bir aydan sonra həmin şitillər - körpə bitkilər tarlaya köçürülür.

Düyü çox vaxt dəyişilmədən eyni tarlada uzun illər boyu becərilir. Yalnız bəzi əyalətlərdə yay düyüsü payızlıq buğda və ya yazlıq rapsla növbələşdirilir. Bəzən düyü biçildikdən sonra qış mövsümündə yaşıl gübrə rolunu oynayan bitkilər səpilir.

Çin kəndliləri təkcə düyü dənindən deyil, (o bilavasitə qidaya gedir, həmçinin ondan müxtəlif spirtli içkilər və kraxmal hazırlanır), həm də düyünün samanından istifadə edirlər. Samanla evlərin damı örtülür, geniş günlüklü şlyapalar hazırlanır, həm də yağışdan qoruyan saman-plaş düzəldilir. Saman həm də mal-qaranın altına döşənir, kağız istehsalı üçün xammal kimi istifadə olunur.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 17 iyul.- S.20.