İkinci "y"...

Bu günlərdə orfoqrafiya lüğətində bəzi dəyişikliklər məsələsi xeyli aktuallaşıb.

AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəylinin təklifi ilə ilk öncə qoşa “y” samitli sözlərin yazılışı məsələsinə yenidən baxılmalı, ciddi dəyişikliklər edilməlidir. Bu haqda ötən şənbə nömrələrimizdə İsa müəllimin “Orfoqrafiyada iki Y-dan biri” adlı iki ardıcıl məqaləsi oxuculara təqdim olunub. Əslində, bu məqalələri oxuduqdan sonra nəsə yeni bir söz demək çətindir. Çünki məqalələrində dilimizin tarixinə ekskurs edən, orfoqrafiyanın qayda-qanunlarını çözən, qaldırdığı məsələ ilə bağlı hərcəhətli araşdırma ortaya qoyan akademik deyəsən heç əlavə şərhə, izaha, təhlilə yer də qoymayıb. Amma görünür, bu məqalələrin davamı geniş təhlillər, dilçi və ədəbiyyatçı alimlərin polemikaları, müzakirələri üzərində qurulmuş söhbətlər olmalıdı.

Çox çəkmədi ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu da bu haqda mövqeyini mətbuata açıqladı. İnstitutun direktoru, akademik Tofiq Hacıyev APA-ya açıqlamasında bunları söylədi: “İnstitutda bu məsələ ətrafında müzakirələr gedir. Bu fikri mən özüm ortaya atmışam. Buna Nazirlər Kabineti icazə verməlidir. Onun üçün biz orfoqrafiya qaydaları tərtib etməliyik ki, bu qayda tətbiq olunsun. Biz hazırda Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya lüğətinin üzərində işləyirik. Yeni orfoqrafiya lüğətində qoşa “y” samitinin ixtisarı gündəmdədir. Heç kim “mədəniyyət”, “ədəbiyyat”, “səhiyyə” sözlərini tələffüz edərkən “y” hərfini uzatmır. Tələffüzdə bu sözlər bir “y” ilə deyilir. Qoşa “y” hərfinin ixtisarı bizim diqqətimizdədir. Amma yenə də vurğulayıram ki, bu məsələni planlı şəkildə təhlil edərək ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim edəcəyik”.

Əslində, istənilən bir yenilik cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmır. Dillə bağlı məsələlər isə xüsusiylə qəlizdir. Yəqin bu məsələlərin mürəkkəbliyini bildiyi üçün professor Nizami Cəfərov müsahibəsində İsa müəllimin təklifini dəstəklədiyini, amma rəylərin də fərqli olacağını vurğulayıb.

Dillə bağlı istənilən hadisə, qərar hamıya, hər kəsə aiddir. Eyni zamanda bu cür məsələlərdə çoxlarının mühafizəkarlığını, yeniliklərə alışmaqdansa, artıq öyrəşdiyini mexaniki icra etməyi üstün tutmasını da söyləmək yerinə düşər. Necə ki, artıq uzun illərdir latın qrafikasına keçməyimizə baxmayaraq, hələ də köhnə əlifbalı kitablar axtaran, kirildə yazılanı daha rahat oxuyan adamlar var. Ona görə İsa müəllimin məqaləsinin elə təkcə başlığına baxıb bu addımın kifayət qədər cəsarətli olmasını düşündüm. Amma onu da etiraf edim ki, bir çox fikirləriylə razılaşmamaq da olmur.

Sadələşmə, asanlaşma, rahatlıq müasirliyin qoyduğu tələbdi. Çağdaş dinamik zamanda kompüter klaviaturasından tutmuş elektron kitablara qədər hər şey sadələşdirilirsə, daha doğrusu insanın zamanına qənaət üçün hesablanırsa, dildə, yazıda islahatlar niyə aparılmasın ki?! Şübhəsiz ki, zamanın tələbinə uyub hansısa süni dəyişikliklər etmək olmaz. Amma İsa müəllimin hər iki məqaləsində vurğuladığı kimi artıq tarix, zaman özü bu yerə gətirib çatdırıb.

“Fikrimizcə, bu prosesin baş verməsi Azərbaycan dilinin daxili enerjisinə uyğun olaraq aşa bildiyi mühüm bir məqamdır. Göründüyü kimi, dilimiz tələffüz etibarilə daha da asanlaşmağa doğru gedir, yazımız isə hələ də keçmiş qaydalara əsaslanır. Ona görə də indiki şəraitdə qoşa y ilə yazılan sözlərin orfoqrafiyasına yenidən baxmağa xüsusi ehtiyac vardır. Çünki yanaşı iki y ilə yazılan sözlərdən tələffüz prosesində eyni səsdən biri artıq düşmüşdür. Ona görə də bu qəbildən olan sözlərin Azərbaycan dilinin qanunlarına uyğunlaşdırılması günümüzün aktual məsələlərindəndir”.

Daha öncə qeyd etdiyim kimi dildə, yazıda hər hansı dəyişiklik uzun bir prosesdir. Apastrofun ləğvi, “şer” sözünün “şeir”ə çevrilməsində bunu müşahidə etmişdik. Ola bilsin ki, kimlərsə, ən azı qələm adamlarından ötrü müqəddəs olan “ədəbiyyat” sözünün dəyişdirilməsinə etiraz edəcəklər, amma bir gənc kimi, çağdaş zamanın övladı kimi onu deməliyəm ki, bu sadələşmə yeni nəsil üçün xeyli faydalı olacaq. Çünki ən azı internet məkanını müşahidə etmək yetər ki, yeni gələn nəslin yazıya münasibətini, hərfləri qaydalara uyğun oldu-olmadı ixtisarını açıq-aydın görəsən.

Mirzə Cəlil tədqiqatçısı olan İsa Həbibbəyli təklifini dahi mütəfəkkirin dilə və yazıya münasibəti ilə əsaslandırır. Eyni zamanda “iyyət” şəkilçisi ilə yaranmış onlarla alınma sözün hazırda bir “y” ilə tələffüz olunmasını diqqətə çatdırır. Və burada ən maraqlı olan alınma sözlərin dilimizin qanunlarına uyğunlaşdırılması fikridir:

“Yazıda qoşa y-dan tək y səsinə keçid alınma sözlərin Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılması hadisəsi kimi də əhəmiyyətlidir. Dildə, danışıqda gedən islahat dilçilik elmindən kənarda qala bilməz”.

Dildə hər hansı dəyişiklik ilk öncə xüsusi isimlər məsələsi ətrafında müzakirələrə səbəb olur. Burada da qoşa “y” ilə yazılan şəxs, ölkə və bədii əsərlərin adları məqamı xeyli düşündürücüdür. Yəni kimsə orfoqrafiyadakı yeniliyə görə adını dəyişməlidirmi? Məncə, İsa müəllim bu məsələdə də optimal yol göstərir, Xaqaninin “Həbsiyyə”, Sabirin “Fəxriyyə”sinə toxunmaq olmaz - deyir... Şəxs adlarıyla bağlı qərarı isə hər kəs özü, müstəqil şəkildə verməlidir.

Digər mübahisəli məsələ isə hələ də qoşa y samitlərindən hər ikisinin tələffüzdə saxlanıldığı sözlərlə bağlıdır. Doğrusu məsələnin gündəmə gəlməsini biləndən bu məqam ən əvvəl müəllimləri narahat edir. Məsələn ingilis dilində belə izaholunmaz, hətta məntiqsiz şeylər var. “ch” hərif birləşməsi bütün sözlərdə “ç” kimi tələffüz olunduğu halda bəzi istisna kəlmələrdə “k” kimi oxunur. Və bu, dil öyrənən adama xeyli çətinlik yaradır, həmin sözləri sadəcə əzbərləmək lazım gəlir. Bu mənada əgər dəyişiklik olacaqsa, hələ də iki “y” ilə tələffüz edilən sözlərin yazılış məsələsi sual altında qalır. Məsələn, “hədiyyə” sözünün bir, “bələdiyyə” sözünün isə iki “y” ilə yazılmasını necə izah edəsən?! Ona görə İsa müəllimin də yazdığı kimi dili qabaqlamaq lazımdı, xüsusi isimlər istisna olmaqla bütün qoşa “y” samitli sözlərdə ikinci “y” ixtisar edilməlidir.

İstənilən bir yeniliyin qəbul edilməsi, dilə yatması üçün zaman lazımdı. Yazımın əvvəlində vurğuladığım kimi, əslində iki ardıcıl məqalədə çox şeylər deyilib, təhlil olunub. Amma hər halda müxtəlif fikirlərin maraqlı nəticələr verə biləcəyi də istisna deyil. Həm də müxtəlif və bəzən mənasız, lazımsız məsələlərin müzakirə edildiyi zamanda bu dəfə də dilin gündəmə gətirilməsi, hətta mübahisə mövzusuna çevrilməsi əla olar.

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2015.- 6 iyun.- S.21.