Xan nəslindən olan
unudulmaz sərkərdə
Azərbaycanın milli hərb sənəti tarixinə qızıl səhifələr
yazan görkəmli sərkərdə Cəmşid
Naxçıvanskinin anadan
olmasının 120 illiyi
tamam olur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
“Cəmşid Naxçıvanskinin
120 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında”
2015-ci il 2 aprel tarixli Sərəncamında
deyilir: “Cəmşid Naxçıvanski bacarıqlı
sərkərdə kimi
şərəfli döyüş
yolu keçmiş və Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda
aparılan mübarizələrdə
göstərdiyi şücaətlərlə
milli hərb sənəti tarixinə dəyərli töhfələr
vermişdir”. Bu sərəncamdan sonra, aprel ayının 9-da Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin
Sədri də “Cəmşid Naxçıvanskinin
120 illik yubileyinin Naxçıvan Muxtar Respublikasında keçrilməsi
ilə əlaqədar
Tədbirlər Planı”nın
təsdiq edilməsi haqqında” Sərəncam
imzalayıb.
Qeyd etmək yerinə düşər: unudulmaz sərkərdə Cəmşid
Naxçıvanski yunkerlikdən,
sıravi əsgərlikdən
sərkərdəyədək yüksəlmişdi. Arxiv sənədlərindən,
müasirlərinin xatirələrindən
məlum olur ki, o, zəngin və maraqlı həyat yolu keçib. Xan əsilli sərkərdə
ulu babalarının və atasının döyüş yolunu zəfərlərlə, özünəməxsus
istedad və bacarıqla davam etdirib. Axtarışlar zamanı öyrəndik
ki, onun haqqında Azərbaycanda,
o cümlədən, keçmiş
Sovet İttifaqında,
əsasən, 1971-ci ildən
sonra məqalələr
yazılıb.
1969-cu ilin 14 iyulunda Azərbaycanın rəhbəri
seçilən ulu öndər Heydər Əliyevin ilk günlərdə
Cəmşid Naxçıvanskinin
adının unudulmaması
üçün atdığı
qəti, ciddi addımlar nəticəsində
qəhrəman sərkərdə
haqqında elmi və elmi-publisistik məqalələr işıq
üzü görməyə
başladı.
Cəmşid Naxçıvanskiyə aid ilk qəzet
yazısı unudulmaz tarixçimiz Əli Əliyevə məxsusdur. Əli müəllimin
böyük təəssübkeşliklə
yazdığı yazı
7 yanvar 1971-ci ildə
“Azərbaycan gəncləri”
qəzetində oxuculara
təqdim olundu. Məqalə
böyük maraqla qarşılandı. Bundan sonra
qəzetlərin əksəriyyətində
Azərbaycan və rus dillərində Cəmşid Naxçıvanskinin
hərbi fəaliyyətinə
aid məqalələr ara-sıra
nəşr olundu.
Həmin
yazıların əksəriyyətini
- kitabxana fondlarında
olanları bu günlərdə bir daha oxudum. Doğrudanmı, Cəmşid Naxçıvanskinin
həyatı və döyüş yolu belə rahat və hamar olub?
Həmin
illərdə arxivlər
bağlı olduğundan
müəlliflər ancaq
Sovet senzurasının
icazə verdiyi hissələri çap edə bilərdilər.
Belə bir qayda isə
yazılan məqalələri
“xüsusi qəlibə”
salırdı. Azərbaycan müstəqilliyini
yenidən bərpa etdikdən sonra hərbi jurnalistlər və tarixçilər Cəmşid Naxçıvanski
haqqında da kitablar yazdılar. Bunlardan mükəmməli
Rusiya tarixçisi
Rudolf İvanovun yazdığı
832 səhifəlik kitabdır:
“Sovet İttifaqı adından” (“İmena Soyuza Sovetskix”) (Moskva, 2007)...
Bütün bunlara baxmayaraq, bu gün internet saytlarında özlərini
toxunulmaz sayan bəzi tədqiqatçılar
Cəmşid Naxçıvanskinin
guya Tiflisdə doğulması haqqında
və sair səhv faktlar yayırlar. Çox təəssüf ki, bunu azərbaycanlı
tədqiqatçılar edirlər.
Bizcə,
bu, yolverilməzdir.
Çünki Rusiya Dövlət
Hərbi-Tarix Arxivində
Cəmşid Naxçıvanskiyə
aid sənədlər 400, 407, 24696, 37837-ci
və digər fondlarda saxlanılır.
Məsələn, 35866-cı fonddakı tatar (azərbaycanlı-müəllif)
süvari polkunun ehtiyat yüzlüyünün
proporşiki Cəmşid
xan Naxçıvanskiyə
məxsus xidmət kitabçası 1915-ci ilin
aprelində tərtib olunub.
Ona görə
də qəhrəman sərkərdəmiz haqqında
yalnız həqiqət
yazılmalı, belə
olmayacaqsa, ümumiyyətlə,
onun barəsində yazı qələmə alınmamalıdır. Məqamındaca deyək ki, görkəmli sərkərdə
haqqında əhatəli
monoqrafiyanın yazılmasına
böyük ehtiyac vardır.
Cəmşid Naxçıvanskinin Rusiya
Dövlət Hərbi-Tarix
Arxivində saxlanılan
xidmət kitabçasından
(1915) məlum olur ki, o, 9 avqust 1895-ci ildə Naxçıvanda ştabs-rotmistr Cəfərqulu
xan Kəngərli-Naxçıvanskinin
ailəsində doğulmuşdur. Amma nədənsə
Azərbaycanda nəşr
olunan ensiklopediya və kitablarda doğum günü kimi 10 avqust qeyd edilib. Ailənin ikinci övladı olan Cəmşid xanın bir bacısı və 4 qardaşı olmuşdur: III Kalbalı xan (20.10.1891-təxminən,1934),
Cəmşid xan
(09.08.1895-26.08.1938), Nazlıbəyim (?-?), Teymur xan (?-1916), III Ehsan xan (01.04.1894-1920), Davud xan (?-?).
Cəmşid xan ilk təhsilini
evdə xüsusi müəllimlərdən almış,
ana dilində yazmağı, həmçinin
rus və fransız dillərini öyrənmişdir. Sonralar İrəvanda
pansionda oxumuşdur.
Onun
Tiflis kadet korpusunda oxumağa getdiyi vaxtı da müxtəlif
illərə aid edirlər.
Məsələn, 1976-cı ildə Bakıda nəşr olunmuş “Ataların döyüşü yolu” adlı kitabda (müəllif Firdovsi Zamanov) onun səkkiz
yaşında, yəni
1903-cü ildə yunker
məktəbinə oxumağa
getməsi qeyd edilmişdir. Amma aparılan
axtarışlar göstərir
ki, Cəmşid xan 1914-cü ilin martında Tiflis kadet məktəbində 7 illik
təhsilini başa vurmuşdur. Bu tarix ona verilən şəhadətnamədə də
qeyd edilmişdir: 30 apreldən 14 iyunadək kadet məktəbində imtahan vermişdir. Deməli, onun kadet məktəbinə daxil olduğu il 1907-ci ildir.
Çünki Tiflis hərbi məktəbinin
1-ci sinfinə 10-12, 2-ci sinfinə
isə 11-13 yaşlarında
müdavimlər qəbul
edilirdi. Bu yaş dövrləri ona görə seçilirdi ki, yunker məktəbinə gələnlərin müəyyən
fənlər üzrə
biliyi olsun. Yəqin ki, tapılacaq ilkin sənədlərdə onun
Tiflis kadet məktəbinə
daxil olduğu il də
dəqiq qeyd edilmişdir. Araşdırmalarımıza görə, Cəmşid
xan 12 yaşında yunker məktəbinin 2-ci sinfinə qəbul edilmişdir. O, kadet məktəbində imtahanları
müvəffəqiyyətlə vermiş, 3 aylıq hərbi xidmətdən sonra, 8 noyabr 1914-cü ildə ilk hərbi dərəcəni, yunker-unter
rütbəsini almışdır.
Tiflis kadet məktəbini
bitirəndə Cəmşid
xanın 19 yaşı
var idi. Çar Rusiyasında olan qaydaya görə, 21 yaşına çatmamış
oğlanların hərbi
məktəblərdə oxumalarına
hökmən valideynləri
icazə verməliydilər.
Onun atası Cəfərqulu xan 23 iyul 1914-cü ildə razılıq ərizəsi yazır. Cəmşid xan həmin ildə Qərbi Ukraynanın Yelizavetqrad şəhərindəki qvardiya məktəbinə daxil olmuşdur. Onun qvardiya məktəbinə daxil olduğu tarix 30 avqust 1914-cü ildir.
Birinci Dünya
müharibəsinin başlanması vəziyyəti dəyişir.
Cəmşid xan burada 4 ay oxuyur. O, 6 sentyabr
1914-cü ildə Rusiya
ordusunda xidmət etmək üçün Yelizavetqradda hərbi and içir. Cəmşid xanın hərbi xidmətə başlamasının
tarixi sənədlərdə
1 sentyabr 1914-cü il göstərilir. Onu Rusiya imperiyasının müsəlmanlardan təşkil
olunmuş Qafqaz yerli süvari diviziyasının tatar (azərbaycanlı) alayındakı
ehtiyat yüzlüyə
hərbi xidmətə
göndərirlər. Cəmşid
xan 1 dekabr 1914-cü ildə həmin ehtiyat yüzlükdə hərbi xidmətə başlayır. Qeyd edək
ki, elə həmin tarixdə də ona gənc
zabit rütbəsi - praporşik verilmişdir.
Onun haqqında olan bu məlumatlar 1915-ci il aprelin
15-də yazılan xidmət
kitabçasında qeyd
olunub. Həmin xidmət kitabçasını
diviziya komandiri Böyük Knyaz Mixail Aleksandroviç Romonov və diviziyanın qərargah rəisi polkovnik Yuzefoviç imzalamışlar.
Hər halda buradakı məlumatların dəqiqliyinə
inanmaq olar.
Həmin xidmət kitabçasından
məlum olur ki, Cəmşid xan mart ayının 5-dən
hərbi kampaniyada iştirak edir.
Cəmşid xanın tatar süvari alayında ehtiyat yüzlükdə xidmətə başlaması
haqda əmr 4 mart
1915-ci ildə Buqaç
şəhərində imzalanıb. Tatar süvari
alayının birinci yüzlüyündə müharibə
cəbhəsində hərbi
xidmətə başlayan
Cəmşid xan ilk hərbi tapşırığını
alır: poliqonda atəş vaxtı rəhbərlik gənc zabitə tapşırılır.
7 mart 1915-ci il tarixi onun üçün
bir növ, sınaq tarixi olur. Gənc zabit ilk gündən
arzulayır ki, olduqca qədim tarixi olan Naxçıvanın
Kəngərli süvariləri
kimi igidlik göstərsin. Necə ki,
ulu babaları Naxçıvan tarixinə
adlarını qızıl
hərflərlə yazıblar,
o da buna çalışıb.
(Ardı var)
Musa QULİYEV
AMEA Naxçıvan
Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2015.- 13 iyun.- S.30.