Şərqin nəzəri və modern elmi düşüncəsi

Təsəvvüfün bir idrak vasitəsi olaraq rolu nədən ibarətdir? Min ildən artıq bir müddət ərzində bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə minlərlə əvəzsiz mütəfəkkir və əsər bəxş edən bu həyat və düşüncə tərzi doğrudanmı iddia etdiyi kimi insanı həqiqətə qovuşdurur?

Nədir həqiqət? İkimin illik Qərb elmi və mədəniyyətinin təməlində Pilatın İsa peyğəmbərə verdiyi bu sadəlövh, eyni zamanda məkrli sual durur. İsa peyğəmbər bu suala cavab vermədi. Qərb dünyası dediyimiz bəşəriyyətin bir hissəsi hələ də bu suala cavab axtarır. Böyük ədəbiyyat və incəsənət nümunələri, elmi kəşflər, bugünkü elmi-texniki nailiyyətlər və s. bu suala cavab olaraq yaradıldı. Amma həqiqətin nə olduğu bilindimi? İsa peyğəmbər susdu. Qərb bu suala cavab tapmadı. Gerçəkliyin qanunauyğunluqlarını əks etdirməyə istiqamətlənən obyektiv biliklərin əldə olunması kimi dəyərləndirilən rasional, modern elm ağlın sərhədlərinə dirənməkdədir. Buradan o tərəfə ağlın gücü təklikdə çatmır. Qərb ağlın bütün potensialını meydana çıxardı. "Xalis zəkanın" sərhədlərini zorladı, amma Pilatın - Roma canişininin, dünyəviliyin bariz rəmzi olan həyat yorğunu bir insanın sualına cavab tapa bilmədi.

O isə, Şərq, yüz illərdir İsa peyğəmbər kimi "susaraq" bu sualın cavabının onda saxlı olduğuna işarə edir. Bu işarələrin ən önəmlilərindən biri islam qaynaqlı ezoterik məktəb - təsəvvüfdür. Təsəvvüf mütləq həqiqətin var olduğunu, lakin ona aparan yolun təkcə insan ağlını əsas götürən rasionallıq olmadığını iddia edir.

Həyatın nemətləri və ölümün yoxediciliyi hamı üçündür. Hər kəs obyektiv gerçəkliyin qanun və qanunauyğunluqlarını öyrənə bilər, bu qanunları kəşf edə bilər, yeni texnologiyalar yarada, ondan istifadə edə bilər - bunlar hamısı ağlın sərhədləri və imkanları çərçivəsindədir. Həqiqətin də qapısı bütün insanlıq üçün açıqdır. Ancaq ora aparan yolu getməyə ağlın təkcə gücü çatmır, bir də qəlbin təsfiyəsi - mənəvi təmizlənmə lazımdır. Vurma cədvəlinin hesabları, Pifaqorun teoremi, Nyutonun, Eynşteynin düsturları kimi sadə bir düstur. Sadəcə, bu düsturları ağlın köməyi ilə hesablayır, təsəvvüf düsturu isə bir həyat tərzi gərəkdirir.

Həqiqət yaşanılaraq çatılır. İsa peyğəmbər bunu desəydi də Pilatanlamayacaqdı. Çünki bu, bir anlayış deyil. Bu, həqiqi yaşamın özüdür. Min illərdir məhz anlayışlarla, sadəcə, ağlın məhsulu olan terminlərlə həqiqətə çatmaq istəyən fəlsəfə də bu günə qədər əliboş qalıb.

Dünyanın yaradılışının içində bir sirr. Bu sirrə çatmaq üçün isə məşəqqətli bir yol - dünya nemətlərindən mümkün olduğu qədər imtina etmək. Bu, imtina insan qəlbini dəyişdirir, onun ruhunu lətifləşdirir, hisslərini "dəvənin incəlib iynənin gözündən keçəcəyi qədər incəldir", buna müvafiq olaraq bu həqiqət axtarışının da obrazlı dili yaranır. "Söz əməl ağacının meyvəsidir" - deyə Mövlana qeyd edir. Yüzlərlə mütəsəvvif - mütəfəkkirin öz əməlləri ilə yetişdirdiyi sözlər - əsərlər bu həqiqəti əks etdirən işarələr, kodlardır. Bunların içərisində Əttarın "Quşlar məclisi", Mövlananın"Məsnəvi"si, Şəb üstərinin "Gülşən-i Raz"ı ("Gizli gül bağçası"), Hafizin, Nəsiminin, Füzulinin "Divan"ı kimi onlarla poetik nümunələr də, İbn Ərəbinin möhtəşəm "Vəhdəti-vücud" nəzəriyyəsini, Qəzalinin, İbn Sinanın qəlblə ağlın vəhdətinə əsaslanan elmi-fəlsəfi siqlətli ifadələrlə zəngin hikmət dolu irrasional - məntiqi əsərləri də var.

Orta əsrlər rasionalizmə, modern elmə hamilə idi. Empirizm və rasionalizmin ilk rüşeymləri gələcəyin fərqli bir şəkildə formalaşmasını şərtləndirirdi. İnsanın əldə etdiyi biliklərin təcrübədən keçib sınanması və insan ağlı sərhədlərində olması tələbi yaranırdı. İslam aləmində əl-Baxtani, əl-Fərabi, əl-Biruni, Ömər Xəyyam, İbn Sina, İbn Rüşd kimi mütəfəkkirlər bu rasionallığın tələbini duyub ağla, məntiqə, təcrübəyə əsaslanan dünyəvi elmlərin yaradılması və inkişafına mühüm töhfələr vermişlər. Onların fəlsəfi təfəkkürləri də daha çox rasional təmayüllü olmuşdur. Ömər Xəyyam və İbn Sina vəhyin verdiyi biliklərlə rasional, təcrübi biliklərin sintezinə çalışırdılar. Ağlın gücünü məhdud bilən Qəzali belə rasional elmin rüşeymlərini daşıyan əl-Fərabi və İbn Sina kimi filosoflarla fikri mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmışdı. Həmin ərəfədə isə bu görkəmli islam mütəfəkkirlərinin təsiri ilə Qərbdə Robert Qrossetestu, Rocer Bekon, Nikolay Kuzanski, Leonardo da Vinçi, eləcə də N.Kopernik, Q.Qaliley, İohan Kepler tərəfindən modern elmi əsasları qoyulmuş, onun metodları olan empirizmin ilk mənbəyi Frensis Bekonun, rasionalizm isə Dekartın ideyaları olmuşdur. Rasionalizm tələbi modern elmin inkişafının mənbəyi olan islam mədəniyyəti içində mərkəzi yerlərdən birini tutan təsəvvüfün də qarşısında durmuşdu. Bu tarixi tələbi ilk duyan və ona cavab verən mütəsəvvif və mütəfəkkir Sədrəddin Konəvi olmuşdur. İbn Ərəbinin mənəvi oğlu, tələbəsi, onun irsinin ən mükəmməl şərhçisi və davamçısı, özü İbn Ərəbi məktəbindən çox şeylər öyrəndiyi kimi, İbn Ərəbinin də ondan çox təsirləndiyi qeyd olunan bu görkəmli türk-islam mütəfəkkiri, sufi-alim təsəvvüf elminin hüdudlarını genişləndirdiyinə və özündən sonra təsəvvüfün inkişafına göstərdiyi yüksək təsirlərə görə təsəvvüf, eləcə də islam düşüncəsi tarixində "dönüm nöqtəsi" kimi qiymətləndirilir.

Sədrəddin Konəvi təsəvvüf ənənələri üzərində yetişmiş, təsəvvüfün ən başlıca metodu - müşahidə metodu, ziyarət və müşahidə vasitəsilə təsəvvüf yolunun məqam və mərtəbələrini keçərək kamil insan səviyyəsinə yüksələn bir Allah dostu olmuşdur. O, bu yolun həqiqətə aparan yol olduğunu müdafiə edir.

Onun təsəvvüf tarixində xüsusi yeri isə subyektiv şəkildə, müşahidə və mükaşifələr yolu ilə əldə edilən ilham və kəşflərin dəyərləndirilməsi, onların arasındakı oxşarlıq və fərqləri, doğruluq və səhvləri, hər bir subyektin öz qabiliyyət və istedadına görə hansı nəticələrə çatacağını dəyərləndirə biləcək obyektiv "meyar" və "ölçülər" arayışında olması olmuşdur. Cəsarətlə demək olar ki, İbn-Sinanın tibb elmində, Frensis Bekonun empirik metodologiyanın yaranmasında, Dekartın rasionalizmin inkişafında gördüyü işi Konəvi təsəvvüfün inkişafında görmüşdür. O, İbn Sina və Fərabi kimi mütəfəkkirlərin "Metafizika" anlamında işlətdikləri "Elmi-ilahi" adlandırılan "mabadet-i-tabia" və yaxud "ilk fəlsəfə" deyə adlandırılan subyektiv bir bilginin obyektiv nəticələrə gətirib çıxara biləcəyi qanunauyğunluqları, kriteriya və prinsipləri işləyib hazırlamışdır.

İntellektual təsəvvüf tarixində İbn Ərəbinin ardınca özündən sonra ən böyük təsir buraxan sufi Sədrəddin Konəvi hesab edilir. Bu iki şəxsiyyətin qarşılıqlı əlaqə və təsiri barəsində Əbdürrəhman Caminin məşhur tarixi dəyərləndirməsi Konəvinin təsəvvüf tarixindəki önəmli yerini təsbit etmişdir.

İslam peyğəmbərinin məşhur bir hədisi var: "Mən elm şəhəriyəm, Əli də bu şəhərin qapısı". Əfvə sığınaraq bu deyim tərzini nümunə götürsək, belə ifadə etmək olar ki, Sədrəddin Konəvi İbn Ərəbi təsəvvüf məktəbinin qapısıdır. Ondan sonra gələn intellektual təsəvvüf istiqamətinin davamçıları- ilk "Füsusul-Hikəm"şərhçisi Muəyyüddin əl-Cendi, Saidüddin Fərqani, Davud əl-Kayseri Molla Fənari, Kutbuddin İrniki və daha sonralar Qərb fəlsəfə və elm tarixçiləri İbn Ərəbi məktəbinə və intellektual təsəvvüf axınına, bunların tədqiq və təhlilinə məhz bu qapıdan daxil olmuşlar. Konəvinin davamçıları da onun missiyasını davam etdirərək "zahir əhlinin təsəvvüfə və sufilərə qarşı suçlanmasına" cavab olaraq intellektual təsəvvüfün inkişafına obyektiv meyar və ölçülərin arayışında olmuşlar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Sədrəddin Konəvinin yaradıcışəxsiyyətindəki bu özəllik onu təsəvvüfün ana xəttindən ayırmamış, o, tarixin yaddaşında özündən əvvəl və özündən sonrakı sufilərin əsas şəxsi keyfiyyət və idraki xüsusiyyətlərini özündə ümumiləşdirən kamil bir mütəsəvvif obrazı kimi canlıdır. O, bütün bilik sahələrində İslam dininin təməllərinin sarsılmazlığını qoruyub saxlayır. Lakin eyni zamanda təsəvvüf və fəlsəfə arasındakı əlaqə bağlarını qurarkən çox zaman kəlamçıları tənqid edərək İbn Sina və digər islam filosoflarını təqdir edir. O da Qəzali kimi fəlsəfəni tənqid etsə də, onların arasında bu sahədə çox ciddi görüş fərqləri var. O da bütün mütəsəvviflər kimi fəlsəfi görüşlərini ifadə etdikdə kəsinliklə filosof olmadığını vurğulayır.

Nyutonun "Fizika, metafizikadan qorx" məşhur kəlamı Nyuton fizikası üçün və ümumiyyətlə, modern elmin o zamankı inkişafı üçün müəyyən baxımdan yararlı idi. Lakin bu da bir həqiqətdir ki, elmdə köklü dəyişikliklər onun fəlsəfi əsaslarına intensiv dərinləşmələrlə müşayiət olunub. Qərb fəlsəfəsinin dominant dünyagörüşü olan rasionalizm Kantın insan təfəkkürünün necə mümkün olması sualı və bu təfəkkürün sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi düşüncələri ilə proqramlaşmağa başlamışdır.

Aristotel və Platondan başlayaraq Hegeldə tamamlanan Qərbin klassik fəlsəfə sistemləri öz missiyalarını bitirdikdən sonra bir daha belə rasional sistemlər qurulmadı. Nitsşenin ağır nihilist zərbəsindən, hermenevtikanın təfəkkür meydanına zühurundan və pozitivizmin tamamilə soyutlanaraq elmi quru rasional faktların sərhədinə sıxışdırmasından sonra fəlsəfi təfəkkür həqiqəti daha çox sənətdə axtarmağa başladı. Bu gün isə bu mübarizə daha da dərinləşərək elmdə zəkanın diktəsinə, sərt rasionalizmin hegemonluğuna qarşı çıxılması ilə müşayiət olunur. Bu mübarizə fonunda Sədrəddin Konəvinin dühası bütün əzəməti ilə canlanır. Müasir dövrün fikir mübarizəsində bu mütəfəkkiri yeni dövrün filosofları ilə yanaşı görmək olar. Onun qneseoloji baxışları ilə elmin inkişafının müasir mərhələsinin xüsusiyyətlərini təşkil edən görüşlər arasında heyrətamiz dərəcədə paralelliklərə rast gəlmək olur: Bunlar tarixin ayrı-ayrı qatlarında və ayrı-ayrı müstəvilərdə olsalar da, insan idrakının gerçəkliklə vəhdətinin, onun ətraf aləmə münasibətdə məqsədyönlü yaradılışının bariz nümunəsi ola bilər. Bəzi örnəklər verək. Məsələn, müasir elmin yeni inkişaf mərhələsinin bir xüsusiyyəti - Bütövlük paradiqmasının möhkəmlənməsi, yəni dünyaya qlobal, hərtərəfli baxışın zərurətinin dərk edilməsidir. Bu, onu nəzərdə tutur ki, təbii elmlər birləşir, təbii elmlərlə humanitar elmlərin, elmlə incəsənətin, Qərb və Şərq mədəniyyətlərinin yaxınlaşması güclənir. Dialektikanın bütövlükdəqəbulu, insanın sistemə daxil edilməsi - müasir təbii elmlərin və bütövlükdə müasir sivilizasiyanın ən böyük elmi nailiyyəti sayılır.

O isə, Sədrəddin Konəvinin "Vəhdəti-vücud və əsasları" kitabında oxuyuruq: "İnsan onu (Haqqı) hansı tərzdə idrak edərsə etsin və hansı məqamda müşahidə meydana gəlirsə gəlsin, xaricdə idrak edilən şeylər və müşahidə edilən rənglər, mücərrəd mənalara və qalblerindəki həqiqətlərə ilişən və keşif ilə əldə edilən idrak haric ki, bunun için hariçte dedim; - başka bir ifadeyle hangi mazharda olursa olsun idrak edilən şey, renkler, işıklar və nitelikləri farklı çeşitli yüzeylerden ibaretdir .

Bunların misallari bir açıdan insanın yaratılışına bitişik, bir açıdan isə kəndisindən ayrı olan misal alemindən kendilerinin ve ya tikellerinin hariçte olduğu tarz üzərə zühur ederler.

Bütünün çokluğu hiss edile bilir, bunlardakı birlik ise makul ve ya sezile bilirdir...

Bütün bunlar varlığın hükümleridir; ya da bunlar ilminin nispetlerinin suretleridir... - denilebilir.

Varlık bir olduğu için, çokluğu itibarıyle çokluk ile idrak edilemez, ayni şekilde çox olan bir şey de bir vasitayla idrak edilemez".Bu səpkidə onlarla belə paralellər gətirmək olar və insan düşünür: "Əcəba, müasir elm doğrudanmı öz yeni metodları ilə Vəhdəti-vücudu yenidən kəşf etmək niyyətindədir?"

Müasir elmin inkişafının daha bir xüsusiyyəti də koevolyusiya-qarşılıqlı təkamül ideyasının, yəni bütövün daxilində sistem və hissələrin bir-biri ilə əlaqəli, qarşılıqlı şərtlənmiş dəyişmələri prinsipidir.

Bu prinsip bioloji mənşəyə malik olaraq müxtəlf bioloji obyektlərin və onların təşkil olunmasının müxtəlif səviyyələrinin (mərtəbələrinin) birgə təkamülünün öyrənilməsi ilə bağlıdır. Koevolyusiya anlayışı bu gün bütün düşünülə bilən təkamül proseslərini əhatə edir - bu da qlobal təkamül adlanır.

Sədrəddin Konəvi "Tasavvüf metafiziki" kitabında "Nasıl var oldu" başlığı altında yazır:

"Keyfiyyetler gözükmezler, fakat mertebelerde görünmek isterler; bunlar her mertebede o mertebeye bakanın bakışı ve müşahidesi esnasında mertebeye nispetine ve bu mertebeden payına ve mertebenin ondakı hükmüne göre tecelli ederler". Bu fəsildə Konəvi insanın mikro- və makrokosmosla əlaqəli qarşılıqlı təkamül prosesində var oluşunu, inkişafını və mənəvi intikalı barədə ətraflı şəkildə fikir yürüdür.

Müasir elmin koevolyusiya prinsipi təkamülün müxtəlif səviyyələrinin birləşdirilməsi zərurəti, koevolyusiya prosesləri haqqında yalnız rasional elmdə deyil, həm də incəsənət, din, fəlsəfə və s.-də öz ifadəsini tapmış biliklərin sintezi barədə kəskin məsələ qoyur. Fikrimizcə, Sədrəddin Konəvinin şərhində Vəhdəti-vücud təlimi müasir elmin bu tələbinə müvafiq olaraq layiqli töhfəsini verəcəkdir.

Çağdaş elm fəlsəfəsinin üzərində israrla durduğu prinsiplərdən biri də obyektiv aləmlə insan aləminin birləşdirilməsi, obyekt və subyekt arasında maneələrin götürülməsidir.

Müasir təbii elmlərin inkişafı aydın şəkildə göstərdi ki, "fizikanın təməl qanunları üzərində subyektivlik möhürü var" (A.Edinqton), "subyekt və obyekt birdir" (E.Şredinqer), "şüur və materiya eyni reallığın müxtəlif aspektləridir" (K.Vaytszekker). A.Lui Brayıl isə belə hesab edirdi ki, kvant fizikası, ümumiyyətlə, "artıq ətraf aləmin obyektiv təsvirinə aparmır". Sinergetikanın baniləri İ.Priqojin və İ.Stenqers yazır: "Açıq müasir elmin təbiətilə eksperimental dialoqu passiv müşahidəni deyil, fəal müdaxiləni nəzərdə tutur. Alimlər qarşısında fiziki reallığı idarə etmək, onu mümkün olduğu nəzəri təsvirə yaxın "ssenari" çərçivəsində fəaliyyət göstərməyə məcbur etmək məsələsi durur".

Sədrəddin Konəvidə oxuyuruq: "Bir şeyi bilmenin en üst derecesi, bilinen ilə birlik və bilinen bilinendən ayrı olmayışı sayesinde gersekleşir; bilinen ne olursa olsun və bilen kim olursa olsun, böyle olduğu kibi, bilinen, ister bir tane, ister birden fazla olsun yine boyledir...

Bilenin bilinenle birligi, gerçek yakınlıkdır; bu yakınlık daha önce işaret edilen bilen ile bilinen arasında farklılık və başkalığın gerçekleşmesine neden olan şeyin hükümleriyle gerçek uzaklık anlamındakı gerçek ayrımı ortadan kaldırır".

Bu bənzərliklər, hətta buna eyniyyət də deyə bilərik, onu göstərir ki, rasional elm bundan sonrakı inkişafında təsəvvüf və digər ezoterik idealist bilgi sistemlərinin prinsiplərinə, meyar və ölçülərinə möhtacdır.

Müasir elmlərdə obyektiv aləmdə insan aləminin birləşməsi elmi tədqiqatların xarakterini də dəyişir. Müasir elm getdikcə daha çox insanmərkəzli olur. İnsan ölçülərinin elmi problemlərin işlənməsinə və elmi biliklərin strukturuna daxil edilməsi müasir elmin ruhunu təşkil edir. Bu gün artıq elm həyatın və şüurun təsadüfi, efemer hadisə olduğuna inanmır, əksinə, onların kainatın ontoloji mərkəzini təşkil etdiyi təsəvvürlərin təsdiqinə meyillidir. Səkkiz əsr bundan əvvəl isə Sədrəddin Konəvi özünün "Fatiha suresi tefsiri" əsərində yazırdı: "İnsan ilahi ve kevni mərtəbələr arasında bir berzah, bu ikisini ve içeridikleri şeyleri birleşdiren bir nüshadır... heç bir şey yoxdur ki, insanın mertebesinde resmedilmiş olmasın. İnsanın mertebesi her şeyi kendisinde birleşdirmesinden ibaretdir. İnsanın varlık nüshasının kapsadığı ve bütün vakıtlerde, neşetlerde, mertebelerde ve hallerde mertebesinin içermiş olduğu şey, kendisi ile bu hal ve ya vakit ve ya neşet ve ya mevtun ve ehli arasındaki münasibetin çağrışdığı şeyden ibaretdir. Nitekim, alemle ilgilenme nisbeti və aləmin ona ilişmesi açısından Hakkın adeti de boyledir".

Çox da ətraflı olmayaraq verə bildiyimiz nümunələr onu göstərir ki, Sədrəddin Konəvi və onun təmsilçisi olduğu İbn Ərəbi məktəbinin təlim və ideyaları müasir elmi düşüncənin inkişafı üçün necə böyük bir əhəmiyyət daşıyır. Zaman və məkandan asılı olmayaraq bütün təlim və ideyalar insanda, insan idrakında birləşir. Rasional elm digər birlik sahələrinə - idealist, ezoterik, irrasional adlanan bilik sahələrinə açılmağa məcbur olub. Bunu onun tükənə biləcək potensiyası, inkişaf təmayülü tələb edir. Eləcə də ezoterik bilgilər, xüsusilə də vaxtilə Sədrəddin Konəvinin etdiyi kimi daim rasionallığa açıq olmalıdır. Axı bu idrak istiqamətləri son nəticədə bir vücudun vəhdətində qovuşan nisbi şəkildə ayrılmış iki yoldur.

Afaq ƏSƏDOVA

525-ci qəzet.- 2015.- 19 iyun.- S.7.