Dastan təfəkkürünün roman təzahürü

Azərbaycan romanının hansı ideya-estetik, poetexnoloji mənbələr əsasında formalaşdığı sualı ortaya çıxanda verilən çox müxtəlif cavablar içərisində biri (görünür, ən mükəmməli!) də bundan ibarətdir ki, dastan və ya epos təfəkkürü!.. Doğrudur, bizim ən görkəmli romançılarımız Qərbdən çox şeylər əxz etmişlər, ancaq fakt faktlığında qalır ki, bir neçə min illik tarixi olan dastan və ya epos təfəkkürümüz olmasaydı, onlarla istedadlı romançılarımız, yüzlərlə gözəl romanlarımız da olmazdı.

Və belə romanlardan birini də özünün müdrik yaşında Qənbər Şəmşiroğlu qələmə aldı...

Qənbər Şəmşiroğlu Ağdabanlı Şair Qurbanın nəvəsi, Dədə Şəmşirin oğludur... Xalq da deyib ki, ustad oğlu şəyird olmaz. Və Qənbər Şəmşiroğlu yalnız mənsub olduğu ocağın odunu himayə eləməklə, sönməyə qoymamaqla qalmayıb, həm də öz enerjili istedadı, ziyalılığı, vətəndaşlığı ilə çalışıb ki, bu tarixi (və milli!) ocaq daha gur yansın...

Həyatının müdrik (ağsaqqal!) illərini yaşayan böyük İnsanı az və ya çox tanıyan hər bir kəs bilir ki, onun dövlət idarəçiliyində (və quruculuğunda) xidmətləri, zəngin ictimai fəaliyyəti ilə yanaşı kifayət qədər mükəmməl ədəbi- bədii yaradıcılığı da var. Və Qənbər Şəmşiroğlunun ədəbi- bədii yaradıcılığının üç ən mühüm məziyyəti, fikrimizcə, aşağıdakılardan ibarətdir:

1) kökdən gələn təbii, səmimi, dolğun (və eyni zamanda mütəvazö) istedad, etnoqrafik həssaslıq və güclü ədəbi yaddaş;

2) geniş həyat təcrübəsi, bədii- estetik yaradıcılığa həyatın dibindən gəlmək, qəhrəmanlarını, daha doğrusu, onların prototiplərini yaxından tanımaq, nədən yazdığını yaxşı bilmək;

3) təbiətindəki yüksək (və dərk edilmiş) humanizm, vətənpərvərlik və vətəndaşlıq.

Qənbər Şəmşiroğlu şair kimi tanınsa da, xüsusilə son illərdə nəşr olunmuş bir sıra nəsr əsərləri göstərir ki, o həm də gözəl nasirdir. Və ona həyatın şeirə sığmayan çoxlu mətləbləri məlumdur.

“Sarı toyuq”, “Telefon məhəbbəti”, “Bir “Məmməd” rüşvət”, “Bu, məhəbbət idimi”, “Şir yuvası” hekayə-novellalarından həm mövzu, həm də ideya- məzmunca bir- birinə yaxın olan, ancaq biri digərini təkrar etməyən “Bir gözəlin taleyi”, “Adam kimi ölməyib”, “Bütövləşmək istədim” və “Qızlardan muğayat olan” povestlərindən sonra yazıçı “Cinayətkarın etirafı” romanını yazmaqla göstərdi ki, onun mükəmməl (və miqyaslı!) epik təfəkkürü hekayədən povestə, povestdən romana doğru təbii bir yolla hərəkət etmişdir.

Romanın əsas qəhrəmanı, əsərdə nə qədər çoxlu qəhrəmanlar olsa da, gənc Gülcandır.

Gülcandan sonra, ilk növbədə, mühüm ideya-estetik, bədii-semiotik məzmun daşıyan iki obrazdan söhbət gedə bilər ki, onlardan biri hər cür alçaqlıqları özündə ehtiva edən müasirimiz (ancaq deyilənə görə, o da gəncliyində istedadlı, qabiliyyətli bir adam olmuşdu), rayonun baş həkimi Nadir; digəri hər cür mənəvi yüksəkliklərin daşıyıcısı, təcəssümü olan tikinti mühəndisi Aqildir.

Romanda Gülcanın həyatının, tərcümeyi-halının, əgər o qədər də əhəmiyyətli olmayan (əslində, onun taleyini müəyyən edən də elə bu illər olmuşdu!) üç dövrü ədəbi-estetik təqdim (və təhlil)ini tapır...

Tibb Universitetinə daxil ola bilmədiyinə görə özəl bir texnikumda iki il tibb bacısı təhsili görən Gülcanı anası Həcər rayon mərkəzində yeni tikilməkdə olan xəstəxanaya işə düzəltmək istəyir. Bu məqsədlə baş həkim Nadirin qəbuluna gedirlər. Gözəl qızların “aşiq”i olan Nadir Gülcanı ovlamaq qərarına gəlsə də, ana-balanı “otarmaq”la buna məcbur etsə də, Gülcan sınmır. Və bununla da onun tərcümeyi- halının birinci dövrü bitir.

Nadir həkim bu sevdadan bir şey çıxmayacağını görüb gənc “dost”u, onun poliklinikasının tikilməsinə rəhbərlik edən mühəndis Aqili Gülcanla tanış edib onunla evlənməsini məsləhət bilir. İlk sevdasından nakam olan Aqil Gülcan (və onun anası) ilə tanışlıqdan sonra qəti qərara gəlir ki, evlənsin... Ancaq tələsmir, hər şeyi dərindən öyrənməyə, ehtiyyatlı hərəkət etməyə, götür-qoy eləməyə çalışır. Bir tərəfdən də tikinti, elmi işi...

Gülcan da Aqilə ürəkdən vurulur.

Aqil Gülcanı, onun kasıb ailəsini korluq çəkməyə qoymur, ata-anası ilə tanış edir, sevgilisinə həmişə arzusunda olduğu qiymətli hədiyyələr bağışlayır, işə düzəldir... Ancaq ondan xahiş edir ki, öz gələcək həyat yoldaşına hələlik hər yerdə “dayı” desin ki, dedi-qodu obyekti olmasınlar. Gülcan da razılaşır...

Çətin vəziyyətə düşmüş Nadir həkim sözarası Aqili Gülcanla bağlı şübhələndirir:

“Aqil, sənə o qəşənglikdə quş düzəltdim, heç bir “Sağ ol, payın çox olsun!” da demədin”.

Aqil əvvəl bu sözlərin mənasına o qədər də fikir verməyib deyir:

“Mənə ailə qurmaq üçün dost tapırsan, yoxsa quş? Bu nə ləyaqətsiz sözdü mənə deyirsən? Belə söz heç birimizə layiq deyil”.

Hər tərəfdən sıxışdırılan, işdə nüfuzunu itirən Nadir daha da həyasızlaşır:

“Sən o sözdən incimə! Qətiyyən incimə, mən o qızı tapanda qərara gəlmişdim ki, ona burada iş verək. Sonra sən məşğul olasan və günlərin birində deyəsən ki, qağa, bu ovun ovlanmasında sənin çox zəhmətin olub, mən indi kənara durum, gəl ömrünü yaşa”.

Bu sözləri eşidən Aqil qışqırır:

“Əclaf, alçaq, yaramaz, dəyyus, bişərəf”...

...Nadiri iş yerində öldürürlər. İstintaq başlayır. Və günahı olmayan hər kəsin, o cümlədən də Gülcanın sorğu- suala çəkiləcəyini görən Aqil qətli öz üzərinə götürür. Və onu uzun müddətə həbs edirlər.

Bununla da Gülcanın tərcümeyi-halının ikinci dövrü bitib üçüncü dövrü başlanır.

“Gülcan Aqilə geniş məktub yazdı və ondan da cavab məktubu Gülcana çatdırıldı. Beləliklə, aylar bir-birini əvəz edirdi. Artıq bir il keçmişdi. Bu bir ildə Gülcanın rəfiqələrindən üç nəfəri ailə qurmuşdu və hər birinin də toyunda o iştirak etmişdi”.

Günlərin bir günü Gülcan dözməyib “Qart Səmədin küçüyü” Şərbətə- uşaq vaxtı sevdiyi bir qohumuna ərə getmək üçün evdən qaçmaq qərarına gəlir. Atası, anası etiraz edəndə qızları utanıb çəkinmədən anasına:

“Sən ana deyilsən, əksinə, mənim evimi dağıdırsan. Elə bilirsən hamı Aqildi, çəkib gətirəcək, sən də sağa- sola dağıdacaqsan? Onu Allah verdi də, aldı da! Mən tay- tuş yanında biabıram”...

Gülcan Şərbətlə nişanlanır, toy gününü gözləyir. Ancaq Qart Səmədin oğlu toy eləmək imkanı olmadığından Gülcanı qaçırır.

Həbsxanada olan bir cani Aqilə məktub göndərib yazır ki, Nadir həkimi xüsusi sifarişlə məhz o öldürüb... İşə yenidən baxılır. Və Aqil günahsız olduğuna görə azad edilir.

Gülcanın ərə getdiyini biləndə sarsılır, ancaq özünü ələ alır. Vəziyyəti bilib pul göndərtdirir ki, toy eləmək imkanları olsun...

Hələ ərə getməmiş, nişanlı vaxtında günahsız yerə döyülən (və gələcək ailə həyatının necə olacağı əvvəlcədən məlum olan) Gülcana yazdığı məktubunu Aqil “dayı”sı bu misralarla bitirir:

Bir məktubun isə sarsıtdı məni,

Bu dünya gözümdə yox oldu tamam.

Qəlbimdən çıxarıb atmaram səni,

Nə qədər varamsa, heç unutmaram!

Demə unudarsan, yox, unutmaram!

Demə unudarsan, yox, unutmaram!

Roman zəmanəmizin ictimai, mənəvi- əxlaqi münasibətləri barədə bir sıra mülahizələr yürütmək üçün zəngin məlumat verir...

Gülcanın təhsil almaq, dolanışıq üçün yaxşı iş tapıb işləmək və toy edib ailə qurmaq kimi tamamilə təbii olan istək- instinktləri az- çox ciddi bir maneə ilə qarşılaşanda o ya göz yaşlarına dəm verib küskünləşir, ya da həyatın problemlərini həll etmək əvəzinə onun “üstündən adlayıb qaçmaq” qərarına gəlir ki, yazıçının fikrincə, bunların heç biri Allahın verdiyi taleyi insan kimi yaşamaq baxımından məqbul deyil.

O qədər də qabiliyyətli, bilikli olmaması ucbatından normal təhsil ala bilməyən bu gənc, gözəl xanım çətinə düşən kimi günahı özündən daha çox anasında görür, böyük həyat təcrübəsi olan anası isə qızının istəklərinin həyata keçməsi, xoşbəxtliyi üçün çalışarkən “bugün yaxşı olsun, sabah nə olur olsun” düşüncəsiylə hərəkət etməklə onu çox zaman taleyin ümidinə buraxır... Və elə bunun nəticəsidir ki, bugünün xoşbəxtliyini hər şey hesab edib gələcəyini (həyat isə həmişə gələcəkdir!) düşünməyən qızı da ən yaxşı halda anasının taleyinə yaxın bir tale gözləyir. Aqilin məhəbbəti, ehtiramı, nəcibliyi qarşısında Gülcanın mənəvi nankorluğu ona yaxşı heç nə vəd etmir.

Romanda biri digərinə bənzəməyən, ancaq bir- birilə qarşılaşan, ünsiyyətə girən, xarakterləri (və taleləri) biri digərilə münasibətdə ortaya çıxan bir neçə ailədən bəhs edilir: işi- peşəsi yeni “canan” - katibə (o katibələrini “referent” adlandırır) axtarmaq olan baş həkim Nadirin başıpozuq ailəsi... Aqilin qohum- əqrabalı, hörmət- izzətli, mötəbər ailəsi... Gülcanın ehtiyac içində olan, taleyin ümidinə buraxılmış laübalı ailəsi... Yazıçı bu ailələrdəki münasibətləri (və ümumən ailələrin “anatomiya”sını) ustalıqla, müəyyən təfərrüatlara varmaqla, xırdalıqlara getməklə olduqca düzgün müəyyənləşdirir. Və ümumiyyətlə, bir ziyalı- mütəfəkkir olaraq Qənbər Şəmşiroğlunun, demək olar ki, bütün əsərlərində Azərbaycan ailəsinin bugünkü etnoqrafik- sosioloji təbiətini dərindən təhlil etməyə (və dəqiq fəlsəfi nəticələr çıxarmağa) meyl güclüdür. Povestlərindəki kimi romanında da hər bir obrazın, xarakterin “ailə təyinatı” mövcuddur ki, bu da yazıçının sözün geniş mənasında üslubunu müəyyənləşdirən əsas ideya- estetik göstəricilərdən sayıla bilər.

“Caninin etirafı”nda müəllifin çox həssas olduğu məsələlərdən biri də hadisələrin “vakuum” və ya “xaos” da yox, günümüzün canlı, yaradıcı ictimai- siyasi, ideoloji prosesləri kontekstində cərəyan etməsidir...

“Hamı danışır ki, təzə bina tikilir, çox yaxşı olacaq, orada çox adam işləyəcək. Ay bala, Allah hökumətimizi saxlasın, Allah işlərini avand eləsin! Qoy bu cavan qız- gəlin hamısı işləsin. Nə qədər evdə oturarlar?! Bizim vaxtımızda kolxoz- sovxoz vardı, çoxlu pambıq əkilirdi. Gecə- gündüz pambıq kollarının diblərini o qədər qurdalayırdıq ki, hamımızın beli əyri qalmışdı. Hamının norması vardı. Manqa başçıları, briqadirlər üstümüzü kəsib işlədirdilər, kimin həddi nəydi onun pambığında alaq görüksün. Amma indi Allaha şükür, hamı rahat yaşayır, heç kəsə zorla norma verib işlətmirlər. Amma peşəsi, sənəti olanlar işləsə yaxşıdır”.

Bu sözlər Gülcanın dünyagörmüş Yasəmən nənəsinə aiddir...

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin apardığı böyük quruculuq işlərinin, dünyaya inteqrasiyasının doğurduğu müsbət (insani, demokratik!) hərəkatın geniş miqyasını göstərməklə yanaşı, bir sıra mənfi təzahürlərdən də danışan müəllif özünün zəngin təcrübəsinə əsaslanaraq, böyük işlərə pəl vurmağa çalışan “böyük” (əslində, kiçik!) adamların “ünvan”larını göstərməkdən də çəkinmir. Bu adamlar müxtəlif hökumət strukturlarında müxtəlif yollarla özlərinə yer eləyib öz çax-çuxları ilə məşğuldurlar. Və harada bir böyük iş başlanırsa oradan öz “pay”larını götürməyə çalışırlar...

Romanda müəllif yerli-yataqlı təfərrüt ustasıdır:

“Yüz il əvvəl tikilmiş, üstü bozarmış şiferlə örtülən kürsülü, hündür otaqları olan, istismar vaxtı çoxdan ötmüş birmərtəbəli binanın geniş həyətində xeyli maşın saxlamışdılar. Binadan tez- tez çıxan adamlar bu avtomobillərdə əyləşib gedirdilər”.

Və həmin təfərrüat obrazların, xarakterlərin təsvirində də özünü qabarıq şəkildə göstərir:

“Uca boyu, şax qaməti, qapqara qalın saçları, rəvan danışığı, gözəl əl qabiliyyəti və xoş rəftarı ilə adamları özünə cəlb edə bilən bu oğlan rayona təzə gəldiyinə baxmayaraq, gənclərin, ziyalıların arasında xüsusi hörmət qazanmışdı”.

Yaxud:

“Hələ ata- anası nə deyəcək bilmirəm, amma yenə də deyirəm: mənim gəlinim, maşallah, göz dəyməsin, doğrudan da, bəyənilməlidir. Boy uca, saçlar uzun, gözlər qara, burun fındıq kimi, dodaqları nəmşi, çənə dəyirmi, bel nazik. Yenə maşallah, yenə maşallah!”

Qənbər Şəmşiroğlu obrazın portretini dərhal (və kiçik ştrixlərlə) yarada bilir. Və bu zaman klassik üslubdan, hətta dastan texnologiyasından gəlir:

“Nadir görkəmcə təbabət işçisindən daha çox qəssaba oxşayır...

Sual versəniz ki, bu kişi həkim və ya mütəxəssis kimi hansı işi və ya peşəni, sənəti yaxşı bilir, hansısa bir xəstəliyi müayinə, yaxud müalicə edə bilir? Yox! Əməliyyat edə bilir? Yox! Xəstənin venasına iynə vura bilir? Yox!..”

Yazıçının əsərlərində çoxlu göz yaşı var, xüsusilə qadınlar göz yaşlarını saxlaya bilmirlər:

“Qız məktubu alanda çox sevinsə də, oxuyanda məyus oldu. Yenə də gözlərinə dəm verdi. Anasıynan dərdini bölüşmək üçün məktubu dönə- dönə ona oxudu. Həcər xanım da Aqilin iradlarına və hətta təkliflərinə laqeyd qala bilmədi”.

Qənbər Şəmşiroğlunun bütün əsərləri kimi romanında da Azərbaycanın canlı coğrafiyası mövcuddur. Və bu coğrafiya özünün etnoqrafik təravətilə onun əsərlərinə enerji verir. Romanın qəhrəmanları müxtəlif psixoloji vəziyyətlərdə ölkənin yaylaqlarını, güllü- çiçəkli düzlərini gəzir, qarlı dağlara, Göygölə tamaşa edir, bulaqların sərin suyundan içirlər.

Müəllif özünəməxsus ustalıqla xalq ədəbiyyatından “sitat”lar gətirməklə romanın bədii intonasiyasının xəlqiliyini təmin edir, ona dastan harmoniyası verir... Bununla belə “Caninin etirafı” poetexnologiyası etibarilə bədii təfəkkürümüzün nə qədər dərin köklərindən, qaynaqlarından gəlsə də məhz günümüzün, zəmanəmizin romanıdır... Və əgər belə demək mümkünsə, dastan təfəkkürümüzün roman təzahürüdür.

Nizami Cəfərov

525-ci qəzet.- 2015.- 20 iyun.- S.18