Azərbaycanın dövlətçilik və mədəniyyət tarixində Qubanın yeri və rolu

Quba rayonu təkcə səfalı təbiətinə görə deyil, həm də tarixi və mədəni sərvətlərinə görə seçilən bölgələrimizdən biridir.

Qafqaz Albaniyasında Xobota şəhəri haqqında məlumat verən Karl von Pruner həmçinin qədim mənbələrdə Firuz Qubad adlanan şəhərin adı Sasani hökmdarı I Qubadın adından götürüldüyü qeyd olunur. IX-X və daha əvvəlki ərəb mənbələrində Qubanın adına rast gəlinmir. Lakin A.A.Bakıxanov Şirvanşah Kavus ibn Keyqubadın (ö. hicri 774-cü il; miladi 1372-1373-cü illər) Quba yaxınlığında gözəl türbəsini gördüyünü xəbər verir ki, bu da həmin yerdə daha qədim zamanlarda və XIV əsrdə qəsəbə və ya şəhər olduğunu fərz etməyə imkan verir.

XVI əsrə aid daha sonrakı mənbədə yerli sakinlərin dilindən xəbər verilir ki, "dağın yamacında qala olan Quba çoxdan dağılıb. Həmin vaxt (1582-ci il) Quba çoxlu kəndi əhatə edən nahiyənin adı idi".[5] [6] Beləliklə, Quba adı XVI əsrədək gəlib çıxıb. Bu dövrdə Quba adı altında nahiyə mövcud olub, qala isə dağılıb. S. Aşurbəyli belə hesab edir ki, Quba Xilafətin Azərbaycanı və Dağıstanı istila edərkən Mədinə yaxınlığındakı Quba şəhərindən gəlmə ərəb tayfalarının VII əsrdə özləri ilə gətirdikləri eyniadlı toponimlər sırasına daxildir. Bu adın ərəb Xilafətinin istila etdiyi ərazidə geniş yayılma arealı, eləcə də, Quba şəhərini təsvir edən Zeynalabdin Şirvaninin (XIX əsr) aşağıdakı məlumatı bu fərziyyəni təsdiq edir: "Qədimdə ərəb tayfalarından biri Qubaya köçərək burada məskən salıb. Firuz Qubada köçüb gələn ərəblər Mədinənin yaxınlığındakı şəhərin adı ilə səsləşən adı eşitdikdə, Məsqət kimi, onu da tanış olan Quba adı ilə adlandırıblar.

Başqa bir rəvayətə görə şəhərin bünövrəsini Nadir şah qoyub və şah çadır şəhərciyinin ucaldılmasını əbədiləşdirmək məqsədilə bu şəhəri Qübbə adlandırıb. Vaxtilə fransız yazıçı Aleksandr Düma, yazıçı Bestujev-Marlinski, məşhur Norveç alimi - səyyah Tur Heyerdal Qubada olub.

XVIII əsrin ortalarında Quba xanlığı yaradılıb, mərkəzi əvvəl Xudat, sonra isə Quba şəhəri olub. Hüseynəli xanın oğlu Fətəli xanın (1758-1789) dövründə Quba xanlığının mövqeyi artıb. 1806-cı ildə Quba xanlığı Rusiyaya birləşdirilib və əyalətə çevrilib. Yenidən təşkil olunmuş Quba qəzası 1840-cı ildə Dərbənd quberniyasına, 1860-cı ildə isə Bakı quberniyasına daxil edilib. 1930-cu ildə Quba Azərbaycanın inzibati rayonlarından birinə çevrilib.

Ölkəmiz müstəqillik qazanandan sonra Quba rayonu daha çox turizmin inkişaf etdiyi bölgələrdən biri kimi tanınır.

Quba həm də xalçaçılığın tanınmış mərkəzidir. Yerli sakinlər əmindir ki, Çiçi, Ağ gül, Pirəbədil adlı Quba xalçaları Azərbaycanda ən yaxşı xalçalardır. Quba xalçaları növlərinə, çeşnilərinə görə üç hissəyə-dağlıq, dağətəyi və ovalıq hissələrə bölünür və müasir Quba və Şabran (Dəvəçi) rayonlarının ərazisini əhatə edir. Dağlıq hissəyə - Qonaqkənd, Xaşi, Cimi, Afurca, Yerfi, Buduq, Qırız, Cek, Salmasöyüd kəndlərində mərkəzləşmiş məntəqələri aid etmək olar. Dağətəyi hissədə xalça istehsalı - Əmirxanlı, Əlixanlı, Xəlfələr, Pirəmsan, Bilici, Şahnəzərli, Pirəbədil, Zeyvə, Zöhrami, Sumaqobaq, Xırdagül-çiçi, Sırt-çiçi, Dərə-çiçi məktəbləri; Ovalıq hissədə isə Şabran aran zonasında Çay Qaraqaşlı, Hacı Qaraqaşlı, Süsənli, Qaraqaşlı, Dəvəçi, Mollakamallı və s. kəndlərdə mərkəzləşib. Bu məktəbə həmçinin də Dərbənd ərazisində toxunan xalçalar da daxildir. Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlərin stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılmışdır. Quba xalçalarının ən parlaq kompozisiyaları " Qədim-Minarə", "Qımıl", "Alpan", "Qollu-çiçi", "Pirəbədil", "Hacıqayıb", "Qırız", "Cek" və s.-dir. Bu zonada toxunan "Çiçi", "Sırt çiçi", "Qımıl", "Cimi", "Yerfi" xalçaları dünyanın bir sıra müzeylərinin və şəxsi kolleksiyaların bəzəyidir.

Quba həmçinin çoxdan bəri onun simvoluna çevrilmiş almaları ilə məşhurdur. Qubalılar iddia edir ki, burada 40-dan çox alma növü yetişir.

Qədim tarixə malik olan Quba abidə və etnoqrafik mənbələrlə zəngindir. Rayonda 134 tarixi arxeoloji abidə mövcuddur. Avropanın ən uca dağ kəndi sayılan Xınalıq kəndində IX əsrə aid Atəşpərəstlər məbədi, Ağbil kəndində XVI əsrə aid türbələr və kurqan, o cümlədən, İskəndərtəpə və Şiştəpə kurqanları, kəndin ətrafında Pirtəpələr yaşayış yeri, eramızdan əvvəl I minilliyə, tunc və dəmir dövrlərinə aid olan Zizik kəndində Gültəpə, Çarıqtəpə və Pirtəpə kurqanları, Quba şəhərində XIX əsrə aid Səkinəxanım, Hacı Cəfər və Cümə məscidləri, gümbəzli hamam vardır. Bundan başqa rayonun Zıxır kəndində Yeddilər qalası, Alpan kəndində Alpan şəhərgahı, Digah kəndində Salmantəpə, İbrahimxəliltəpə, İlanlıdərə qədim yaşayış məskənləri, Xucbala kəndində Xucbala nekropolu, Qartal təpəsi, Quba şəhərinin ətrafında Sandıqtəpə, Çartəpə kəndində Qayatəpə qədim yaşayış məskəni, Rustov kəndində Günaytəpə və nekropollar, Söhüb kəndində qədim qala və yeraltı yol, bundan başqa rayon ərazisində çoxlu sayda məscid və türbələr, arxeoloji abidələr, qüllələr və müxtəlif tarixi abidələr var. Rayonda Ulu Öndər Heydər Əliyevin, A.A.Bakıxanovun, N.Gəncəvinin, M.U.Lermontovun, V.V.Mayakovskinin heykəlləri və büstləri qoyulub.

Quba Azərbaycanın çoxsaylı etnik qrupların yaşadığı, misilsiz təbiətə malik dağ kəndlərinin üstünlük təşkil etdiyi ən unikal bölgələrindən biridir. Rayonun ərazisində dəniz səviyyəsindən 2500 metr yüksəklikdə yerləşən Xınalıq kəndi xüsusilə məşhurdur.

Yerli dildə "Kətiş" adlandırılan Xınalıq Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarından, Şahdağ xalqlarının nümayəndələrindən biri olan xınalıqlıların tarixi və mərkəzi məskənidir. 5000 illik tarixə malik olan Xınalıq fenomeni təkcə Azərbaycan tarixində deyil, həm də bəşər tarixində ən zəngin etnoqrafik dəyərlərdən biri, əfsanəvi yaşayış məntəqəsidir.

Əhalisinin əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq olan kənddə xalq sənətkarlığı inkişaf edib. Son illərdə turizm inkişaf etməkdədir.

Xınalıq adının onun tarixi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Kəndə Xınalıq adı onun qarşısında yerləşən dağın günəş çıxanda verdiyi rəngə uyğun olaraq verilib. Xınalıq adı təxminən XIX əsrin 50-60-cı illərindən sonra işlənməyə başlanıb.

Tədqiqatçıların fikrincə, oykonim "xeni" sözündən və Azərbaycan dilində mənsubiyyət anlayışı bildirən "-lıq" şəkilçisindən düzəlib, "Xenidən olanlar, xenililər"mənasındadır. Qədim zamanlardan indiyə qədər Xınalıq kəndi və əhalisi özlərini "Kətş xalqı" ("Kədid" və ya "kədtid"), öz kəndlərini isə "Kətiş" adlandırırlar. Bu da çoxlu sayda "kətid"lərin yaşadığı yer mənası verir. Bu sözlərin mənası "müqəddəs" deməkdir.

Xınalıq barəsində tarixi tədqiqatlar azdır. Tarixçilərin ilkin araşdırmalarına görə, Xınalıq kəndi bizim eramızdan əvvəl salınıb.

Xınalıqlılar özlərini Nuh peyğəmbərin nəslindən olanlar hesab edirlər. Onların fikrincə, Nuh peyğəmbərin tufanı dövründə Ketş kəndi Ketş dağlarında yerləşirdi. Sonradan zəlzələ zamanı orada heç bir ev salamat qalmayıb, bütün evlər dağılıb, əhalinin çox hissəsi həlak olub, sağ qalanlar isə, çayı keçərək kiçik bir təpəyə qalxıblar və beləliklə də Xınalıq yaranıb. Xınalıqlıların fikrincə, tufandan sonra Nuhun oğulları - Sam və Ham müxtəlif yerlərə köç edib və yalnız Yafət öz oğulları ilə həmin yerlərdə qalıb və buradan da Qafqaz xalqları törənib. Dəniz səviyyəsindən 2000 metrdən də artıq yüksəklikdə yerləşən kənd ərazisində rast gəlinən balıqqulağı və daşlaşmış balıq sümüklərini xınalıqlılar bu rəvayətin təsdiqi kimi göstərir, burada bir vaxtlar baş vermiş tufan və daşqından xəbər verir. Bəzi müəlliflərin fikrincə eramızdan əvvəl I əsrdə bu ərazidə "get" tayfaları yaşayıb. Kiçik, lakin çox ecazkar olan Xınalıq Qafqaz dağlarının uca zirvəsində yerləşən amfiteatrdır.

Xınalıqdan 7 kilometr məsafədə olan Tufandağın ətəyində 3500 metr hündürlüyündə 3 müxtəlif göl yerləşir. Göllər bulaq suyu və qar hesabına yaranıb. Amma göllərin arasındakı gözəgörünməz əlaqə onların birləşmiş qablar kimi eyni səviyyədə qalmasına səbəb olur. Əfsanəyə görə, keçmişdə bu göllərdən ən böyüyündə taxta parçaları üzürdü. Deyilənlərə görə, bu taxta parçaları Nuhun gəmisinin parçaları idi. Əgər bir adam onları tutmaq istəsə, üzüb adam olmayan tərəfə gedirlər. 2007 -ci ildə Tufandağda keçirilən ekspedisiya zamanı göllərdə həmin taxta parçaları müşahidə edilməyib. Burada bitki aləmi çox kasad olduğu bir şəraitdə həmin ağacın olması çox müəmmalıdır.

Kəndin ətrafında çoxlu sayda bulaqlar və mağaralar vardır.

Xınalıq kəndinin əsas və aborigen sakinləri olan xınalıqlılar Qafqazda minilliklərlə yaşayıb, öz dilini, adət-ənənələrini itirməyib, bu günümüzə qədər saxlayıb. Xınalıqlılar indiki Azərbaycan ərazisi sayılan Qafqaz Albaniyasında yaşayan xalqların törəmələridir. Qədim dövrlərdən bəri, indiki xınalıqlıların həyat tərzində çox da böyük dəyişikliklər baş verməyib. Xınalıqlılar hazırda islam dininə sitayiş edirlər. Xınalıqlılar özləri-özlərinə "kətdid" deyirlər ki, bu sözün mənası "özümüzkülər" deməkdir. Xınalıq həm də uzunömürlülər məskənidir.

(Ardı var)

S.ABDULLAYEVA

525-ci qəzet.- 2015.- 24 iyun.- S.6.