Təmayüllü təlim haqqında

Hər şeydən öncə, "təmayüllü təlim" və "təmayüllü məktəb" anlayışlarını bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Təmayüllü təlim - yuxarı sinif şagirdlərinin meyl, maraq və qabiliyyətləri maksimum nəzərə alınmaqla, təlim prosesinin strukturunda, məzmununda və təşkilində dəyişikliklər aparmaq hesabına, onların gələcək peşə və ixtisaslarına uyğun təlimin differensiallaşdırılması və fərdiləşdirilməsi vasitəsidir.

Təmayüllü məktəb, təmayüllü təlimin reallaşdığı məkandır. Çox zaman təmayüllü məktəb bu və ya digər fənni, yaxud fənn sahəsini dərindən tədris edən məktəbə də deyilir. Əslində belə məktəblər, elektiv kursların köməyi ilə şagirdlərin meyl, maraq və qabiliyyətlərini tam nəzərə alıb, təlimlərini qurduqdan sonra təmayüllü məktəbə çevrilmiş olurlar.

Təmayüllü təlim şəxsiyyətyönümlü təhsil prosesinin reallaşdırılmasına istiqamətlənib.

Yaxşı təşkil edilmiş təmayüllü təlim şagirdlərin fərdi təhsil trayektoriyalarının seçilməsi üçün geniş imkanlar yaratmalıdır.

Təmayüllü təlimə keçid aşağıdakı əsas məqsədləri güdür:

tam orta təhsil proqramındakı ayrı-ayrı fənlərin daha dərindən öyrənilməsini təmin etmək;

yuxarı sinif şagirdlərinə, geniş imkanlara malik fərdi təhsil proqramlarını qurmaq üçün təlimin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə differensiallaşdırmağa şərait yaratmaq;

müxtəlif meyl, maraq və qabiliyyətə malik şagirdlərin hərtərəfli təhsil almalarına bərabər imkanlar yaratmaq;

şagirdlərin sosiallaşma imkanlarını genişləndirmək, ümumi təhsil ilə peşə, ixtisas təhsili arasında irsiliyi təmin etmək, orta məktəb məzunlarını ali peşə təhsili proqramının mənimsənilməsinə daha effektiv hazırlamaq.

Təmayüllü təlimin təşkili formalarından ən əsası təmayüllü məktəbdir. Bəzən, təmayüllü təlimin təşkilinin digər formaları da çox effektli ola bilir. Təmayüllü təlimin digər təşkili formalarında bir məktəb daxilində reallaşdırılan təhsil standartları və proqramları bu təhsil müəssisəsinin hüdudlarından kənarda da öz rolunu oynaya bilir.

Beləliklə, biz təmayüllü təlimin təşkilinin bir neçə variantına, yaxud modelinə baxa bilərik:

1. Məktəbdaxili təmayülləşmə modeli

Ayrıca bir məktəb birtəmayüllü ola bilər. Yəni, seçdiyi bir təmayül üzrə təlimin təmayülləşməsini təşkil edə bilər. Ayrica bir məktəb həm də çoxtəmayüllü ola bilər. Yəni, təlimin təmayüllər üzrə təşkilini bir neçə istiqamətdə təşkil edə bilər.

2. Təlimin təmayülləşməsində şəbəkə modeli

Belə modeldə konkret məktəbdə təlimin təmayülləşməsinə digər məktəblərin təhsil resursları məqsədyönlü formada cəlb olunur. Digər müəssisələrdəki təhsil resurslarının cəlbi iki əsas variantda aparıla bilər.

Birinci variantda, bir neçə məktəb, bu məktəblər üçün "resurs mərkəzi" rolunu oynaya bilən, kifayət qədər maddi və kadr potensialına malik, daha güclü məktəb ətrafında təlimin təmayülləşməsini effektiv həyata keçirmək məqsədilə birləşirlər. Bu zaman qrupa daxil olan hər bir məktəb, özünün baza ümumtəhsil kurslarını tam həcmdə, təmayüllər və elektiv kursların müəyyən bir hissəsini isə öz imkanları daxilində reallaşdıra bilməlidir. Təmayüllər üzrə və elektiv kursların qalan hissəsini isə resurs məktəb öz üzərinə götürür.

İkinci variantda, təlimin təmayülləşdirilməsi məqsədi ilə məktəbin orta məktəb olmayan digər təhsil resurs mərkəzləri ilə əlaqələndirilməsi nəzərdə tutulur. Bu halda şagirdlərin təmayüllər üzrə təhsil almaları həm məktəbin özündə, həm də resurs mərkəzi rolunu oynayan digər təhsil müəssisəsində, məsələn, ali məktəblərin kiçik akademiyalarında, qiyabi məktəblərdə və s. davam etdirilə bilər.

Xarici dövlətlərin təmayüllü təlim təcrübələri haqda

Hal-hazırda inkişaf etmiş dövlətlərin əksəriyyətinin təhsil sistemində bu və ya digər formada islahatlar aparılmaqdadır.

Avropa ölkələrinin çoxunda (Fransa, Hollandiya, Şotlandiya, İngiltərə, İsveç, Finlandiya, Norveç, Danimarka) VI sinfə qədər bütün şagirdlər formal olaraq, eyni formada hazırlıq keçirlər. Lakin yeddinci sinifdən başlayaraq şagird özünün gələcək yolunu müəyyən etmək, yəni təhsil trayektoriyasını seçmək məcburiyyətində qalır. Bu zaman təhsillərini davam etdirmək istəyən hər bir şagirdə iki variantda seçim təklif olunur: gələcəkdə ali təhsil almağa istiqamətləndirilmiş "akademik" təmayül və bir də əsasən, tətbiqi, peşə fənlərindən təşkil edilmiş və sadələşdirilmiş tədris planında cəmləşdirilmiş "peşə yönümlü" təmayüllər.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Avropanın bir çox pedaqoq-alimləri təmayülləşməni daha aşağı siniflərdən aparmağı təklif edirlər.

ABŞ-da təmayüllü təlim orta məktəblərin axırıncı 2-3 ilində həyata keçirilir. Şagirdlərə üç variantda təmayüllər təklif edilir: akademik, ümumi və peşə yönümlü təmayüllər. Bu zaman, təhsil xidmətinin variativliyi seçim üçün geniş çeşiddə təklif olunan tədris kurslarının hesabına əldə olunur. Şagirdlər üçün təmayüllər müəyyən edilərkən hər şeydən öncə valideynlərin tələb və arzuları nəzərə alınır.

....Ölkəmiz müstəqilliyini qazanana qədər, bizim təhsil siyasətimizı əvvəlcə çar Rusiyası, sonra isə SSRİ dövləti müəyyən edib. Ona görə də müxtəlif dövrlərdə, bu dövlətlərdə aparılan islahatlar bizə də şamil edilibdir. Deməli, ölkəmizdə təmayüllü təlim təcrübəsindən söz açanda, bu haqda əvvəlcə çar Rusiyasında, sonra isə SSRİ dövründə gedən islahatlardan danışmalıyıq.

Rusiyada məktəblərdə təlimin differensiallaşdırılmasına aid ilk cəhd hələ, 1864-cü ildə aparılıb. Təmayülləşməyə aid müvafiq fərmanda, iki tipdə yeddi siniflik gimnaziyanın yaradılması nəzərdə tutulurdu: klassik gimnaziya (məqsəd-universitetlərə hazırlıq idi) və real gimnaziyalar (məqsəd, praktik fəaliyyətə hazırlıq və xüsusi tədris müəssələrinə daxil olmaq idi)

Rusiyada təmayüllü təlim ideyası yeni impulsu, 1915-1916-cı illərdə aparılan islahat prosesinə hazırlıqda alıb. Burada təklif olunan struktura görə gimnaziyaların IV-VII sinifləri üç istiqamətə bölünürdülər: yeni humanitar, klassik humanitar və real istiqamətlər.

1918-ci ildə ümumrusiya maarif işçilərinin birinci qurultayında məktəblərin yuxarı pillələrində təlimin məzmununun təmayülləşməsini nəzərdə tutan, vahid əmək məktəbi haqqında hal-məqsəd işlənildi. Orada məktəblərin yuxarı siniflərində üç istiqamət seçilirdı: humanitar, təbiyyət-riyaziyyat və texniki istiqamətlər.

1934-cü ildə, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin və Xalq Komissarları şurasının birgə iclasında "SSRİ-də ibtidai və orta məktəbin strukturu haqda qərar qəbul edildi. Bu qərarda bütün SSRİ-nin ümumtəhsil məktəbləri üçün vahid tədris planı və vahid tədris proqramı nəzərdə tutulurdu.

Lakin SSRİ-i kimi böyük bir dövlətin ərazisində, bir məktəb tipinin tətbiqi müxtəlif istiqamətlərdə fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələri ilə məktəblər arasındakı irsilik prinsipini ciddi problem kimi bir daha qarşıya qoydu.

Bu isə öz növbəsində pedaqoq-alimlərin bir daha təlimin yuxarı pilləsində təmayüllər üzrə differensiallaşmanı problem kimi qaldırmasına səbəb oldu.

Bir faktı da qeyd edək ki, indi də bir çoxlarının sevgi hissi ilə xatırladığı və çox uğurlu hesab etdikləri dərsliklər məhz bu ərəfədə yaranmışdır. Mütəxəssislər belə uğurlu dərsliklərin yaradılmasının əsas səbəbi kimi, tədris planlarının və proqramlarının uzun müddət dəyişməz qalmasını göstərirlər.

1957-ci ildə SSRİ-i Pedaqoji Elmlər Akademiyası orta məktəblərdə təlimin məzmununu üç istiqamət üzrə: (fizika-riyaziyyat və texniki; biologiya-aqronomiya; sosial-iqtisadi və humanitar) differensiallaşdırılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi.

1966-cı ildə şagirdlərin maraqları nəzərə alınmaqla, təhsilin məzmununun differensiallaşdırılmasının iki forması daxil edildi: VIII-X siniflərdə fakultativ məşğələlər və inkişaf edərək bizim dövrümüzə qədər gəlib çatan ayrı fənləri dərindən öyrədən təmayüllü məktəblərin (siniflərin) yaradılması.

Həmin ildə, SSRİ-nin bütün respublikalarında, o cümlədən, bizdə də fizika-riyaziyyat və kimya-biologiya təmayüllü bir nömrəli internat məktəbi yaradılmışdır. İki ildən sonra, 1968-ci ildə kimya-biologiya təmayüllü məktəbin IX sinif şagirdləri kimya-biologiya təmayüllü liseyin indi yerləşdiyi coğrafi ərazisinə köçürülmüş və beş nömrəli kimya-biologiya təmayüllü internat məktəb adı altında fəaliyyətə başlamışdır.

Hər iki məktəb öz üzərinə düşən tarixi missiyanı ləyaqətlə yerinə yetirmiş, müvafiq fənlərin tədrisində böyük uğurlar əldə etmişdir. Bu məktəbləri müxtəlif illərdə bitirən minlərlə şagird həm respublikamızda, həm də onun hüdudlarından kənarda xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində uğurla fəaliyyət göstərməkdədirlər.

80-ci ilin axırları, 90-cı ilin əvvəllərində ölkədə, sonradan təhsillərini bu və ya digər ali təhsil müəssəsində davam etdirmək məqsədi ilə seçdikləri təhsil sahələrinin dərindən tədrisinə istiqamətləndirilmiş yeni tipli ümumtəhsil müəssələri (lisey, gimnaziyalar) meydana gəlməyə başlamışdır.

1989-cu ildə fizika-riyaziyyat təmayüllü bir nömrəli respublika internat məktəbinin adı dəyişdirilərək, Respublika fizika-riyaziyyat və informatika təmayüllü lisey adlandırılmışdır.

Beləliklə, təmayüllü təlimin bizim respublikamızda inkişafı dünyada olduğu kimi orta məktəb təhsilinin inkişafı tendensiyasına uyğun gəlir.

Bununla yanaşı, ayrı-ayrı fənləri və ya fənn sahələrini dərindən öyrədən tədris müəssisələri şəbəkəsi (lisey, gimnaziya və s.) kifayət qədər inkişaf etdirilməyib və əksər şagirdlər üçün hələ də əlçatmaz olaraq qalır. Bu isə öz növbəsində repetitorluğun və pullu hazırlıq kurslarının çiçəklənməsinə şərait yaradan amillərdən biridir. Tam orta təhsil pilləsində təlimin təmayülləşməsi bu kimi problemlərin həllinə öz müsbət töhfəsini verə bilər.

Tam orta təhsilin bazis tədris planı təmayüllü təlim sisteminin çevikliyini təmin edən tədris kurslarının müxtəlif mümkün kombinasiyalarının variantını nəzərdə tutmalıdır.

Bu kurslar sistemi üç tipdədir: baza ümumtəhsil kursları, təmayül ümumtəhsil kursları, elektiv (seçim) kursları.

Baza ümumtəhsil kursları-təmayülündən asılı olmayaraq, bütün şagirdlər üçün zəruri olan kurslardır. Bu kursların məcmusu ümumi orta təhsilin məqsəd və məsələlərinin reallaşdırılması baxımından funksional tam, lakin eyni zamanda minimum sayda olmalıdır.

Adətən, aşağıdakı tərkibdə zəruri ümumtəhsil kursları, yaxud təhsil sahələri təklif olunur: riyaziyyat, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, xarici dil, tarix və bədən tərbiyəsi, həmçinin, humanitar istiqamətli təmayüllər üçün "təbiyyət elmləri" inteqrativ kursları, təbiyyət elmləri istiqamətli təmayüllər üçün isə "sosial elmləri" inteqrativ kursları təklif edilir.

Baza ümumtəhsil kurslarının məzmunu (məzmun standartları, dərsliklər) müəyyənləşdirəkən konkret tədris fənni üzrə mütəxəssislərlə yanaşı, digər fənlər üzrə mütəxəssislərin fikirləri də nəzərə alınmalıdır. Ayrica bir fənnin məzmunu qurularkən fənnin daxili məntiqi quruluşu və inkişafı ilə yanaşı, təhsilin məzmununun bütövlüyü və tamlığı baxımından onun ümumtəhsil əhəmiyyəti də fənlərarası əlaqə vasitəsilə ifadə edilməlidir.

Təmayül ümumtəhsil kursları- faktiki olaraq, təhsilin orta təhsil pilləsində konkret bir təmayüllü təlimin təmayülünü müəyyən edən kurslardır. Məsələn, fizika, kimya və biologiya kursları -"təbiyyət elmləri" təmayülünün təmayül kurslarıdır; ana dili, xarici dil-"filologiya" təmayülündə; humus, iqtisadiyyat və s.-"sosial-iqtisadiyyat" təmayülündə ümumtəhsil təmayül kurslarıdır.

Təmayüllü kursların daha iki xarakterik xüsusiyyətini qeyd edək:

təmayüllü kurslar, yalnız baza ümumtəhsil fənlərini dərindən tədris edən kurslar ola bilər;

ümumtəhsil baza fənləri (fənn sahələri) təmayül səviyyəsidə ayrı-ayrı fənlərin məcmusu, yığımı kimi də təqdim oluna bilər. Məsələn, təbiyyət bilikləri-təhsil sahəsi, təmayül səviyyəsində fizika, kimya, biologiya, fiziki coğrafiya kimi təbiyyət elmləri kurslarının məcmusu kimi təqdim oluna bilər.

Təmayül kurslarının işlənilməsi öz növbəsində həmin kurslardan dövlət standartlarının işlənilməsini tələb edir. Onda, ümumi təhsilin orta təhsil pilləsində tədris olunan fənlərin əksəriyyətində fənnin məzmun standartları və buradan irəli gələn digər tələblər (təlim strategiyaları, qiymətləndirmə standartları, dərsliklər və dərs vəsaitləri) ən azı iki səviyyədə işlənilməlidir: baza səviyyəsi və təmayüllü (dərinləşdirilmiş) səviyyə. Nəzərə alınsa ki, yaxın gələcəkdə on ikiillik təhsilə də keçilməlidir. Burada nə qədər görüləsi iş olduğu haqda təsəvvür yaranar.

Elektiv kurslar orta təhsil pilləsində təmayüllü təlimin kurs tərkibinə şagirdlərin seçiminə əsasən daxil edilən zəruri kurslardır. Elektiv kurslar digər növ kurslara münasibətinə görə üç əsas funksiyanı yerinə yetirir. Onlardan bəziləri təmayüllü kursun məzmununu tamamlayaraq, onun üçün "üstqurum" rolunu oynaya bilər. Bu halda tamamlanmış təmayüllü kurs tam mənada dərinləşdirilmiş kursa çevrilir, onun öyrədildiyi məktəb (sinif) isə ayrı-ayrı fənləri dərindən öyrədən təmayüllü məktəb olur.

Digər tip elektiv kurslar məktəbdə öyrədilməsi minimum ümumtəhsil səviyyəsində aparılan baza kurslarının inkişafına yönəldilmiş olar. Belə kurslar şagirdlər buraxılış imtahanlarını, ali məktəblərə qəbul imtahanlarını verərkən onlara kömək etmiş olar.

Üçüncü tip elektiv kurslar şagirdlərin seçdikləri təmayüldən xaricdə olan maraqlarının qarşılanmasına yönəldilmişlərdir. Məsələn, humanitar təmayüllü sinifdə oxuyan şagirdin "ekalogiya" elektiv kursunu seçməsinə təbii hal kimi baxmaq olar və s.

Təmayülün tərkibində təklif edilən elektiv kursların sayı şagirdlərin seçməli olduqları kursların sayından mütləq çox olmalıdır.

Təbii ki, bu və digər təmayüllü tədris planı qurularkən, bu üç növ kursun xüsusi əmsalı önəmlı rol oynayır. Yəni, məzmunun hansı hissələri bu üç növ kursların tədrisinə ayrılmalıdır. Məsələn, bəzi ölkələrdə bu nisbət 50 faiz, 30 faiz, 20 faiz kimidir.

Tariyel TALIBOV

Fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2015.- 25 iyun.- S.8.