Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

Çin zəngin tarixə və unikal mədəniyyətə malik olan bir ölkədir. Dünyaya Konfutsi kimi dahini vermiş bu ölkə təəccüb doğuran kontrastlara, göz oxşayan landşafta malik olmaqla, həm də göydələnlərin bəzədiyi müasir şəhərləri ilə seçilir. Şimala uzanan Qobi səhrasının həyatdan xali olan düzənliyi cənubdakı cənnətə bənzər tropik zonalarla əkslik təşkil edir.

Çin qədim qüdrətli sivilizasiyanın beşiyi olmaqla, dünyaya özünün ixtira etdiyi ipəyi, farforu, barıtı, kağızı və digər faydalı əmtəələri bəxş etdi. Çinin tarixi abidələri möcüzələr hesab olunur. Ölkənin bir çox təbiət mənzərələri öz füsunkarlığı ilə adamları heyran edir.

Çinlilərin yaradıcılıq istedadına qibtə etmək olar. Böyük Çin Səddi qədimdən bu ölkənin zamana tabe olmayan qiymətli simvolu hesab olunur. Dünyadakı bu ən böyük və məharətlə yaradılmış divarın tikintisi Şimali Çində 5 min kilometrə qədər uzanmaqla Yer üzündə kosmosdan müşahidə edilən yeganə bir abidədir. Onun tikintisinin tarixi bizim eradan əvvəlki əsrlərə təsadüf edir.

Çin təkcə qədim tarixi ilə deyil, həm də müasir dünyada ən sürətlə inkişaf edən bir ölkə kimi diqqəti cəlb edir. Son üç onillikdə bu inkişaf dünyanın bütün başqa böyük ölkələrindən fərqli olaraq fasilə vermədən, təəccüb doğuran sürətlə davam edir. Ümumi daxili məhsul (ÜDM) istehsalına görə, XX əsrin birinci yarısında geridə qalmaqla işğallara məruz qalan, yoxsulluğu ilə seçilən yarımfeodal Çin indi dünya iqtisadiyyatında, yeganə fövqəldövlət sayılan ABŞ-dan sonra ikinci yeri tutur.

Çin dünyanı paltar və ayaqqabı ilə təmin etməkdə nəhəng bir kainat fabrikinə çevrilmişdir. Planetin sakinlərinin az qala üçdə birini məhz Çinin yüngül sənayesinin istehsalı geyindirir. Dünya iqtisadiyyatının əslində yeni arxitekturasını yaradan bu ölkə ilə, ABŞ istisna olmaqla, heç bir dövlət müqayisə oluna bilməz. Çinin istehsal sahəsindəki artım sürəti də son illərdə hamını geridə qoymuşdur. 2014-cü ildə bu artım 7,4 % olmuşdur, bu isə son 25 ildəki ən aşağı göstəricidir. Dünyanın iri dövlətləri iqtisadi böhranla üzləşdikdə Çin Xalq Respublikasının iqtisadiyyatı Herakl igidliyi nümayiş etdirilməklə bəşəriyyəti təəccübləndirməkdə davam edir. Son onillikdə həmin dövlətlər böhranın Stsillası və Xaribdasının ağuşunda çabaladığı halda, Çin belə monstrlara əslində məhəl qoymamaq cəsarəti və qabiliyyəti göstərir.

Çin son illərdə İpək Yolu ideyasını gerçəkləşdirmək üçün praktiki addımlar atır. 2015-ci ilin martında həm də dünya maliyyə bazarında çox böyük hadisə baş vermişdir. Çində keçirilən konfransda ÇXR-in başçılığı altında Asiya infrastrukturalar investisiyaları bankının (AİİB) təsis edilməsi elan edilmişdir. Həmin bank digər məsələlərlə yanaşı İpək Yolunun maliyyələşdirilməsinə də xidmət edəcəkdir. Bundan əlavə Çində İpək Yolu fondu yaradılır. Yeni AİİB-in fəaliyyəti qlobal xarakter daşıyacaqdır, əslində Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Dünya Bankının ağalığına son qoymaqla, bu sahədə də ABŞ-ın inhisarını ləğv edəcəkdir.

Ərazi və təbii sərvətlər

Çin dünyanın ən iri ölkələrindən biri olmaqla 9,6 milyon kv.km ərazini tutur ki, bu da Yer kürəsinin quru hissəsinin 6,5 %-ni təşkil edir. Öz ərazisinə görə Çin dünyada üçüncü yeri tutur, onun sahəsi 40-dan artıq ölkənin yerləşdiyi Avropanınkına təqribən bərabərdir. Onun ərazisinin qərbdən şərqə uzunluğu 5200 km-ə, şimaldan cənuba isə təqribən 5500 km-ə bərabərdir. Ölkənin dəniz məkanı da çox genişdir, onun şərqdəki və cənubi-şərqdəki sahillərini üç dənizin suları yuyur.

Çin Avrasiya materikinin - dünyanın ən böyük quru hissəsinin şərq hissəsində, Sakit okeanın qərb sahilində yerləşir, 14 dövlətlə həmsərhəddir.

Ölkənin sifətinə böyüklük və təbii landşaftların kontrastlılığı xasdır. Yer üzündə ən geniş və ən hündür Tibet dağlığı, Böyük Qobi səhrası, dünyadakı ən güclü lyoss qatı olan Lyoss yaylası, münbit torpağı və sıx əhalisi olan Böyük Çin düzənliyi bu ölkədədir. İqlim də öz kontastlılığı ilə seçilir - Şərqdə musson yağışları, Qərbdə kəskin kontinental və quru hava. Çinin ərazisindən cənubi və cənubi-şərqi Asiyanın ən iri çayları öz mənşəyini götürür, öz ərazisini isə Yantszı və Huan Ho çayları kəsib keçir. Çin həm də müxtəlif təbii sərvətlərlə zəngindir. Ölkənin bir çox rayonlarında yerin təki müxtəlif mineral sərvətlərin ehtiyatlarının bolluğu ilə fərqlənir.

Çin dünyada ən çox əhalisi olan dövlətdir, burada təqribən 1,3 milyarddan çox əhali yaşayır, bu da planetin əhalisinin beşdə birinə yaxındır. Ancaq bu əhali kütləsi ölkə ərazisində müstəsna dərəcədə qeyri-bərabər yerləşmişdir. Elə əyalətlər var ki, orada orta hesabla hər kv.km-ə 400-dən artıq, elələri də var ki, orada yalnız 1 adam düşür. Bütövlükdə ölkənin şərqi sıx əhalilidirsə, qərbi isə az məskunlaşmış məkandır.

Çinlilər (hanlar) ölkə əhalisinin əsas kütləsini təşkil etməklə, onların böyük hissəsi şərq vilayətlərində yaşayır. Çinin 50-dən çox digər (han olmayan) xalqları isə (onlar bir neçə dil ailələrinə mənsubdurlar) ölkənin qərbinin, cənub-qərbinin və şimali qərbinin geniş ərazilərində yaşayırlar.

Çinin relyefinin ən əlamətdar xüsusiyyəti dağ silsilələrinin böyük ərazini tutmasıdır. Dağlar ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafına nəhəng təsir göstərmişdir. Təqribi hesablamalara görə Çinin ümumi ərazisinin 1/3-nə yaxınını dağlar təşkil edir. Çin dünyanın ən yüksək dağlarına və çox iri yaylalarına malikdir. Beş başlıca torpaq forması - dağ, yayla, təpə, düzənlik və su hövzəsi burada yaxşı təmsil olunmuşdur. Mürəkkəb təbii mühit və ölkənin zəngin təbii sərvətləri relyefin müxtəlifliyi ilə sıx bağlıdır. Turfan çökəkliyi dəniz səviyyəsindən 154 metr aşağıdadır. Uca dağların ölkənin torpaq ərazisinin 1/5-ni tutması iqlim və torpaq şəraitinə, həm də torpaqdan istifadəyə, birbaşa olmasa da, öz təsirini göstərməmiş qalmır.

Relyef bir sıra cəhətlərinə görə Çinin inkişaf prosesini diqtə etmişdir. Çin sivilizasiyası öz başlanğıcını Lyoss yaylasının cənub hissəsindən götürür. Cənubda Tibet yaylası, şimalda isə Qobi səhrası təbii sərhəd rolunu oynayırdı. Nəticədə, Çin sivilizasiyası onların arasındakı dəhlizdə yayılırdı və burada əkinçilik suvarma suyu ilə təmin edilirdi. Dəhlizin qərbə tərəf genişlənməsi qədimdə Şərq və Qərbin görüşdüyü yerə çevrilmişdi.

Çinin qədim siyasi mərkəzi uzun müddət ərzində Huan Honun (Sarı çayın) aşağılarına qədər uzanmaqla, onun sahilində yerləşirdi. Sərhədlər mərkəzi hakimiyyət üçün çətinlik törədirdi, olduqca az rast gəlinən qüvvətli sülalələr bütün ölkə üzərində tam nəzarətə malik olurdu. Mərkəzi hökumət öz təsirini genişləndirməyə qadir olmadığından yalnız üç güclü sülalə - Han (bizim eradan əvvəl 206-cı, bizim eranın 220-ci illəri), Tan (b.e. 618-907-ci illəri) və Tsin (1644-1911-ci illər) regiona nəzarət etmək gücündə idi.

Çinin üç başlıca regionuna şərq, şimali-qərb və cənubi-qərb zonaları daxil idi. Şərq zonası çayların əhatə etdiyi region idi, şimali-qərb dəmyə zonası olmaqla, külək eroziyasına məruz qalırdı. Cənubi-qərb soyuq, yüksəklik və dağlıq regionu olmaqla dağlar arası yaylalara və daxili göllərə malik idi. Şimali-şərq düzənliyi ölkədə ən iri düzənlik olmaqla əvvəllər Mancuriya kimi tanınan regionda yerləşirdi. Zonanın çox hissəsi eroziyaya məruz qalsa da, dərin torpaq qatına malikdir. Onun torpaqları münbit və qara torpaqdır, bura məşhur əkinçilik regionudur. Daşqın mövsümündə çaylar sahildən çıxıb, geniş əraziləri basır. Şimali Çin düzənliyi ölkənin ikinci böyük düzənliyidir. Huan Ho və Huay Ho çayları Lyoss yaylasından buraya çox miqdarda çökən torpaq qatı gətirir. Bu, Çindəki bütün regionlara nisbətən torpağın daha çox hissəsinin əkin üçün istifadə edilməsinə imkan verir.

Lyoss yaylası lyoss təpələrdən ibarətdir, şərqdə Şimali Çin düzənliyi ilə, qərbdə isə səhralarla əhatə olunur. Yaylanın çox hissəsi qalınlığı 150 futla 600 fut arasında olan qalın lyoss qatı ilə örtülmüşdür. Lyoss, təbəqələşməmiş, bircinsli xırda dənəvər olmaqla, əhəng daşı qalıqları çöküntüsündən ibarət olan açıq-sarı rəngli dağ süxurudur. Şaquli yamacları saxlamağa qadirdir və rütubət qəbul etdikdə çöküntü verir. Su qovşaqlarındakı vadilərdə və yamaclarda torpaq təbəqəsi bir neçə metrdən 100-200 metrə çatır. Ona görə də lyossda münbit torpaq əmələ gəlir. Çində lyoss küləyin Asiya səhralarından gətirdiyi və dağlara, təpələrə yayılan qum qatıdır.

Lyoss torpaqlar xüsusən daha çox su eroziyasına məruz qalır. Ölkənin bütün ərazisinin 1/6-i eroziyadan əziyyət çəkir. Lakin əsas torpağı lyoss olan Huan Ho çayının orta axınındakı rayonlarda bu proses daha güclüdür. Çin xalqı torpaq eroziyasına qarşı böyük təcrübəyə malikdir. Bunlardan biri yamacların süni terraslaşdırılmasıdır.

Orta və Aşağı Yantszı düzənlikləri həmin çay boyunca uzanır. Düzənlik allivual (su axınının çöküntülərindən yaranmaqla çay terraslarını əmələ gətirir) torpaqlara malikdir. Çaylar, kanallar və göllər su yollarının geniş şəbəkəsini yaradır. Düzənliyin səthi isə artıq hamar terraslar sisteminə çevrilmişdir.

Tarim hövzəsindəki Təklə-Məkan səhrası dünyanın ən qeyri-münbit, məhsul verməyən səhralarından biridir.

Çinin üç başlıca çayı qərbdən şərqə axmaqla ətraf dənizlərə tökülür, bunlar Huan Ho və ya Sarı çay, Yantszı və Hsi Çian çaylarıdır.

Bir vaxtlar Çinin ərazisinin yarısı meşələrlə örtülmüşdü, lakin indi ölkənin ərazisinin yalnız 7 %-ni meşələr təşkil edir. Mərkəzi və Cənubi Çində geniş meşələr əkinçilik üçün qırılıb, təmizlənmişdir. Əkinçilər eroziyaya görə, nəticədə divarlarla möhkəmləndirilən səth terrasları yaratmışlar, bununla düyü tarlaları üçün suyun geri axmasından ötəri səmərəli qaydada eroziyaya nəzarət edirlər. Təpə və dağ yamaclarını nazik qurşaq lenti şəklində kəsib keçən süni terraslardan ibarət bu antropogen relyef əhalinin böyük sıxlığına görə yaradılmışdır və çox qədim dövrlərdən terrasları tikən Çin kəndlisinin əkinçilik məharətinə borcludur. Terraslar tikilən yerdə eroziya yoxa çıxmışdır. Ölkədə mövcud terraslar kənd mənzərəsinin xarakterik bir xüsusiyyətinə çevrilmişdir.

Təbii bitkilərin növləri olduqca müxtəlifdir. Çində 30 min növdə toxumlu bitkilər vardır, onlardan 200-dən çoxu endemik olmaqla Çin ərazisi ilə məhdudlaşır. Burada 2,5 minə yaxın meşə ağacı vardır, onlardan çoxu iqtisadi əhəmiyyətə malikdir.

Çində yağış mövsümü iyunun sonunda, iyulun əvvəlində başlanır və sentyabra qədər davam edir. Yağış əvvəlcə Huan Ho hövzəsində yağır, sonra şimala tərəf istiqamət götürür, tədricən Böyük Çin düzənliyinin bütün ərazisinə yayılır.

Yay yağışları ilə çaylarda su tədricən artır, daşqın əmələ gəlir. Yalnız qışda və erkən yazda bu çayların suyu nisbətən şəffafdır, qalan bütün vaxtlarda isə onlar sarı rəngə boyanırlar, buradan da “sarı çay” kimi Huan Honun adı meydana gəlmişdir. Güclü daşqınlar olanda çayda çöküntülər suyun ümumi çəkisinin 40%-dən çoxunu təşkil edə bilir. Dörd min il ərzində Huan Ho bəndləri dəfələrlə dağıtmış və 1,5 min dəfə aşağı axınında sahilləri basmış, həm də bu daşqınlar vaxtı 20 dəfədən çox öz məhvərini də dəyişmişdir.

Çin subtropikləri bəzi hallarda güclü şaxtalara məruz qalır, onlar subtropik bitkilərin qışlamasına məhvedici təsir göstərir. Bu subtropiklər həm də rütubətlilik rejiminə görə fərqlənirlər. 1100 mm-dən 2000 mm-ə qədər olan yağışın əsas kütləsi yay vaxtına düşüb, izafi rütubətlilik əmələ gətirir.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 26 iyun.- S.26.