Ləyaqətlər və qüsurlar tarixin sınmayan güzgüsündə

“Özümə gəldikdə mən elmdə məskun olanlardan biri deyiləm. Mən keçmişi sadəcə sevənlərdən və onu ciddi-cəhdlə tədqiq edənlərdən biriyəm”.

Konfutsi

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Qəddarlıq ən nifrətəlayiq qüsurdur

Qüsurlar insan xarakterinin nöqsanlı cəhətləri olmaqla, onun sahibini etibarsız edir, şəxsiyyət kimi tanınan adama isə ciddi ziyan vurmamış ötüşmür. Qüsurlardan bəziləri onun daşıyıcısının əsəbinin, ümumilikdə sağlamlığının əleyhinə işlədiyi halda, əksəriyyəti isə bilavasitə əhatə edənlərə xətər toxundurur. Onu görə də belə adamlara yönələn nifrət, kin uzun müddət nəinki sıradan çıxmır, heç zəifləmir də. Qəddarlıq adlanan qüsur adətən başqasına istiqamətlənir, istənilən hədəf seçildikdə ona ağır zərbə vurmaqla da kifayətlənməyib, bəzən həmin hədəfin məhvinə də səbəb olur.

Qəddarlıq həm də möhkəm qorxu mühiti yaradır, hər kəs bu eybəcər zərbənin onu haqlayacağından qorxub, qəddarlıq mənbəyindən çəkinməyə, könüllü surətdə, əlbəttə ki, əlacsızlıqdan ona dözməyə, çarə qalmayanda isə tabe olmağa başlayır. Stalin depressiyası dünyanın ən böyük ölkəsinin bütün ərazisinə xof toxumu səpmişdi. Acı təcrübə göstərir ki, böyük səlahiyyət sahibləri qəddar olduqda, bu cəmiyyətə ağır yaralar vurur, təqib və repressiyalar, guya qanın adından törədilən qətllər baş alıb gedir.

Tarix adlanan bəşər yaddaşı ləyaqətli hökmdarlardan yüz, bəlkə də min dəfələrlə çox olan qəddar çarlara, krallara, imperatorlara, şahlara, sultanlara, inqilab rəhbərlərinə malik olmuşdur. Bir qayda olaraq onlar qətllərdən, iri miqyaslı qırğınlardan həzz alır, insanlara əzab, işgəncə və dərd payı verməkdə öz taxt-taclarının və ya vəzifə kürsülərinin qorunub saxlanmasının, guya əbədiləşməsinin ən səmərəli vasitəsi hesab edirlər. Canavar əgər xəstə, zəif heyvanları yeməklə fauna üçün sanitar rolunu oynayırsa, qəddar hökmdar əslində qurbanlarının tərkibinə o qədər də əhəmiyyət vermir. Bəziləri isə cəmiyyətin nəcib adamlarının qəsdinə durur, özləri üçün onları təhlükə mənbəyi hesab etdiklərindən, bu sıranı zəiflətmək üçün istənilən vasitəyə əl atmaqdan da çəkinmirlər. XVI əsrdə Varfolomey gecəsi qırğınından (1572-ci ilin avqustunda baş vermişdi) sonra, huqenotların ölkəni kütləvi surətdə tərk etməsi ilə Fransaya ağır iqtisadi zərbə vurulmuşdu. Kral XIV Luinin kübarlara vurduğu başqa zərbə öz ziyanlı izini sonralar daha dəhşətli şəkildə göstərmiş, Fransa ilk ən böyük dağıdıcı inqilabla üzləşmişdi. İngiltərə inqilabının başçısı Oliver Kromvel İrland şəhəri Droqhedanın qarnizonlarını qırğına məruz qoymaqla, şəhəri bütünlüklə qan gölünə döndərmişdi.

Qəddarlıq ən təsirli vasitə hesab edildiyindən tabe etmək alətinə çevrilməklə eybəcər ənənənin meydana gəlməsinə səbəb olur. Ona görə də qəddarlar “panteolunda” uyuyanların sayı-hesabı yoxdur. Qəddar heç vaxt öz əməllərindən nəinki xəcalət çəkmir, əksinə, bu insanlıqdan kənar olan əllaməlikləri barədə daim iftixarla danışır, öz biabırçı “igidlikləri” barədə söhbət açmaqdan da həzz alır. Onların iyrənc etirafları bu əməllər barədə daha geniş və “maraqlı” mənzərə yaradır, çünki başqalarının hekayətlərində bəzən mühüm detallar unudula, həm də şişirtmələrə və ya hansısa qərəzliliyə yol verilə bilər.

Tarixçilər də belələri haqqında bol məlumatlar verirlər. Axı adətən onların yazılarında sadə insanların güzəranı, ehtiyacları, çətinlikləri, bədbəxt taleləri barədə çox az söhbət açılır, bəzən cəmiyyətin bu qalın plastı, ən böyük təbəqəsi, ümumiyyətlə, tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmir. Lakin taxt-tac sahiblərinin məişətindəki və ya sağlamlığındakı, xarakterindəki problemlərlə yanaşı, arvadlarının, məşuqələrinin, kraliçaların isə məşuqlarının özlərini necə aparması, şıltaqlıqları ən yağlı boyalarla təsvir edilir. Onları qınamaq da düzgün olmazdı, axı hökmdarlar özləri ilə yanaşı, həm də ölkəni, xalqı, təbəələrini təmsil edən baş qəhrəman qiyafəsində səhnəyə çıxırlar, onlar öz davranışları ilə cəmiyyətdəki mənəvi mühitin hansı hərarətdə olmasını müəyyən etməklə kifayətlənməyib, həm də cəmiyyət üzvlərinə güclü təsir göstərir, pis nümunələri ilə güclü deformasiyaların meydana gəlməsinə səbəb olurlar. Həm də onlar xalqı, ölkəni tez-tez müharibələrə, sarsıntılara cəlb etməklə daim diqqət mərkəzində olurlar. Hökmdarın sevdiyi bir qadına yiyələnməsi üçün və printsə malik olmaq naminə arvadını boşaması da siyasi əhəmiyyət kəsb edən bir məsələyə çevrilir, arvadlarını qətlə yetirmək isə onun heybətliliyindən qorxu hissini daha da artırır. Böyük Karlın, VIII Henrinin və Napoleonun arvadlarını boşaması və yeni izdivacları əslində həm də böyük siyasi hadisə xarakteri daşıyırdı. İngilis kralının timsalında isə, onun sevdiyi Anna Boleynlə evlənməsi üçün birinci arvadını boşaması İngiltərə kilsəsinin Roma Papası ilə münasibətlərinin tamamilə kəsilməsi, ölkənin katolik məzhəbindən uzaqlaşmaqla protestantlığa keçməsi hesabına geniş dini münaqişənin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdu.

Milyonlarla sadə adamın nikaha girməsi və ya nikahını pozması isə heç toyuq hinindəki qədər də səs-küy yaratmırdı. İngiltərə limanlarında isə dənizçilərin bir günlük nikahı adi qaydaya çevrilmişdi. Ona görə də tarix salnamələrində hökmdarların pozğun əxlaqlarının anatomiyası, əslində patologiyası da geniş təsvir mövzusu rolunu oynayırdı.

Qədim Roma tarixçiləri Tatsit və Svetoni bu antik dövlətin imperatorlarının dözülməz qüsurlarını qələmə almaqla, Tatsitin özünün dediyi kimi “Sine ira et studio” – “qəzəbsiz və qərəzsiz,” yəni təhrifə yol vermədən hadisələrin sadəcə olaraq təsviri kimi bir vəzifəni həyata keçirirlər. Tatsit inanırdı ki, tarix əxlaqi niyyətə malikdir: “Bu, mənə belə görünür ki, tarixçinin başlıca vəzifəsi buna əmin olmaqdır ki, o, ləyaqəti çatdırır və gələcəkdə məhkum ediləcəyindən qorxuya görə şər əməllərə və sözlərə qarşı çıxır”.

Onsuz da onların qələmə aldıqları həmin dövrdə və xeyli sonralar də xalqa məlum idi, axı hökmdarın istər nəcib, istərsə də çox sayda olan eybəcər əməli və ya əxlaq nümunələri dillərə düşür, tarixçilərin isə xidməti ondan ibarətdir ki, onlar bu həqiqətlərin sonrakı nəsillərə çatdırılması kimi bir xeyirxah işi görürlər. Qəddarlıq bu imperatorların, müasir dillə desək, elə bil ki, DNK-larına (DNT-lərinə) yazılmışdır. Məgər tarixçilər qələmə almasaydılar da, Kaliqulanın, Neronun, Kommodun, Karakallanın, Eloqabalın qəddarlıqları və dözülməz əxlaq pozğunluqları bir sirr olaraq qalacaqdımı? Roma əhalisinin əksəriyyəti bundan hali idi və onların şahidi olmaq qismətini yaşamışdılar. Hökmdarların həyatı nə qədər qalın divarlar arxasında gizlədilsə də, onların barəsində söhbətlərin dolaşmasını qadağan etmək mümkün olmur, kütlənin hamısını isə həbs etmək, qalalara saldırmaq, qətlə yetirmək olduqca müşkül məsələdir.

Hökmdarın süqutundan və ya ölümündən sonra onun barəsindəki söhbətlər təfərrüatlara yiyələnməklə genişlənir, bəzən hətta bir qədər şişirdilmiş qaydada gedir. Axı insanlar hətta eybəcərliyi də qövsü-qüzeh rəngarəngliyində müşahidə etməyə meyl edir, öz baxışlarını nəsillərdən nəsillərə ötürürlər.

Yazıçılar da tarixin daha böyük maraq obyektinə çevrilməsi üçün öz dühalarını, istedadlarını əsirgəmirlər. Uilyam Şekspirin pyesləri vasitəsilə Qədim Roma və İngiltərə tarixinin, təsvirində dəqiqliyi təəccüb doğuran xeyli səhifələrinə bələd olmaq imkanı tapırsan. Valter Skott ingilis sarayının xəyanətlə dolu olan həyatını təsvir edir. Aleksandr Dyuma (ata), Viktor Hüqo və Lev Tolstoyun əsərlərində tarixin dəhşət dolu səhnələri istedadlı rəssam ustalığı ilə göstərilir. Onların yaratdıqları nəhəng panoramalara hansısa rəngin qatı və ya zəif olduğu da xələl gətirə bilmir.

İnsan dünyaya gələndən xarakterində ləyaqətlər kimi qüsurları da daşımağa başlayır və onlar getdikcə inkişaf edir və ya zəifləyir. Min illər keçsə də, həyat, cəmiyyətlər, mühit dəyişsə də, bədbəxtlikdən qüsurlar nəinki yoxa çıxmır, əksinə, daha çox şəkillər alır və şaxələnir. Sivilizasiyalanmış insanın mənfi məziyyətləri cəmiyyətin özü kimi yaxşı və pis tərəflərə dəyişməsindən asılı olmayaraq, getdikcə inkişaf edir, yeni formalarda meydana çıxır. İnsanın mənəviyyatına mədəniyyət, yaradıcı şəxsiyyətlər təsir göstərsələr də, onun vicdanına çoxlu çağırışlar və müraciətlər edilsə də, həyatın özü daha güclü təsir göstərməkdə davam etdiyindən çoxlarının daxili aləmində elə bir müsbət dəyişiklik əmələ gəlmir. Bədbəxtlikdən, sivilizasiyalanmış dəyərlər sıradan çıxmağa başlayır. Daha pis cəhət orasındadır ki, ən iyrənc qüsurlar daha da böyüyür, şişir, eybəcərliyi ilə rəmzə çevrilərək, tarixin səhifələrini işğal etməyə başlayır.

Qəddarlıq, adamları əzaba düçar etmək vasitələri də zənginləşirdi. Misir piramidaları nəhəng tikililər olmaqla ən faydasız obyektlər hesab olunur, çünki ağlasığmaz zəhmət sərfi, daha doğrusu israfı hesabına başa gələn bu ehramlar faraonun cəsədini qoruyan sərdabə rolunu oynamalı idi. Onları əsasən mövsümi işçilər tikirdilər. Yay aylarında Nil çayı daşanda əkinçilər özlərinin kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatına ziyan vurmadan bu tikintilərdə çalışırdılar. 25 milyon ton ağırlığındakı daş blokların daşınmasından və ucaldılmasından əmələ gələn bir neçə nəhəng piramidanın tikintisinə bir əsrə qədər vaxt lazım gəlirdi. İnşaatçıların əksəriyyəti öz zəhmətlərinin nəticəsini görmürdü. Guya bu piramidalarda uyuyanlar həmin sərdabələrdən əbədi həyata qalxa bilərdilər, axı onlar Allah hesab olunurdular. Əgər faraonlar əbədi bir şərəfdə səyahət etsəydilər, guya yer üzərindəki həyat da çiçəklənəcəkdi.

Qədim dünya ümumiyyətlə, insanın gözləri qarşısında qəddarlıqlar səhnəsi, qırğınlar mənzərəsi kimi canlanır.

Köhnə Babilistan imperiyasının banisi və heç şübhəsiz, ən böyük amorit hökmdarı olan Hammurabi (b.e.ə. 1792-1750-ci illərdə çarlıq etmişdi) öz qəddarlığını məğrurluqla bəyan edirdi: “Mən yuxarıda və aşağı ərazidə düşməni kökündən məhv etdim”. Həqiqətən də o, hökmranlıq etdiyi dövrdə öz ölkəsinin ərazisini müharibələr, məkrli ittifaqlar və asılılığa salan müqavilələr vasitəsilə doqquz dəfə böyütmüşdü. Lakin Hammurabi tarixə öz işğallarına görə deyil, daha çox dünyada ilk və böyük hüquqşünaslıq sənədi olan qanunlar toplusuna – “Hammurabi kodeksi”nə görə daxil olmuş və bütün dövrlər üçün məşhurluğa qovuşmuşdu. Napoleonun da dühasının irsi kimi qələbələrinin izi deyil, məhz “Mülki kodeksi” qalmışdır və bu sənəd çox sayda dövlətlərin qanunlarının binövrəsi rolunu oynamışdır. Hammurabi özünün bu məşhur işini “dinat misarim” – “ədalətli qaydanın verdiktləri” adlandırmışdı, özü isə daim məhz “ədalətli çar” adlanmağını arzu edirdi.

B.e.ə. 1225-ci ildə Assuriya çarı Tikultu-Minutra Babili tutub, öz salnaməçilərinə göstəriş verdi ki, bu barədə belə məlumat versinlər: “Mən Babilistan çarını əsir götürdüm və onun məğrur boynu ilə ayaqyolu oturacağı kimi davrandım. Beləliklə, mən bütün Şumerin və Akkadın ağası oldum və öz səltənətimin sərhədini Aşağı dənizin üstündə qoydum”.

İsrail çarı David (b.e.ə. 1000-970-ci illərdə hökmranlıq etmişdi) bir neçə işğalından sonra təslim edilmiş xalqlarla olduqca sərt davranmışdı. Bibliyada “Semyuelin ikinci kitabı”nda deyilir ki: “Sonra David Moabitləri məğlub etdi. O, əsirləri torpağın üstünə uzandırdı və hər üçündən ikisini ölümə məhkum etdi. Beləliklə Moabitlər onun təbəəsi oldular və ona vergi verirdilər”. Həmin kitabdakı “Davidin qələbə şərqisi” fəslində isə onun öz dilindən deyilir ki, “Mən onları (düşmənləri- müəllif) tarmar etdim və onlar toza çevrildilər, / Mən onları palçıq kimi tapdaladım”.

B.e.ə. 883-859-cu illərdə Assuriyada çarlıq etmiş Aşşurnasirpal Şimali Mesopotamiyanı, Şimali Suriyanı və Finikiyanı işğal etmişdi. Məğlub etdiyi düşmənlərini lovğalıqla belə xatırlayır: “Mən onların döyüşçü qruplarından 3000-ni silahla doğradım... Onlardan götürdüyüm çox sayda əsirləri odda yandırdım. Çoxlarını diri ələ keçirdim, onlardan çoxunun əllərini biləkdən kəsdim, digərlərinin burunlarını, qulaqlarını və barmaqlarını kəsdim, çox sayda əsgərlərin gözlərini çıxartdım... Onların cavan kişilərini və qadınlarını ölüncəyə qədər odda yandırdım”.

Üç əsr keçməmiş İsrail çarı Davidin öz ölkəsi yadellilərin işğalına məruz qaldı. B.e.ə. VIII əsrin sonunda Assuriya çarı Sennaxerib Yerusəlimi mühasirəyə aldı.

Sennaxerib (b.e.ə. 704-681-ci illərdə hökmranlıq etmişdi) Yerusəlimin b. e. ə. 701-ci ildə baş verən mühasirəsini belə qeyd edir: “Yəhudilər mənim zülmümə tabe olmadıqda, onların güclü şəhərlərindən 46-nı mühasirəyə aldım... Mən onlardan 200-150 adamı, cavanları və qocaları, kişiləri və qadınları ölkədən kənara qovdum, həmçinin saysız-hesabsız atlarını, qatırlarını, eşşəklərini, dəvələrini qənimət götürdüm. Özümü Yerusəlimdə saray iqamətgahında qəfəsdə olan quş kimi əsir etdim. Onları (şəhərləri – müəllif) ilə torpaq işləri ilə mühasirəyə aldım ki, öz şəhər qapılarını tərk edənlər cana doysunlar”.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 7 mart.- S .23