“Səhvlərimizin qrammatikası” haqqında qeydlər

Mehman QARAXANOĞLU

“Səhv”-in antonimi “düz”-ün anlamlarına gedib çıxmaq üçün çeşidli yollar vardır. Səhv isə səhvdir ki, var! Sanki dil də səhvə gedən və səhvdən qayıdan yolun Tək olduğunu qabartmaqla bizə amansız mesajlar yollayır: Başlıcası: Səhv etmə!!!

Futbolda səhvlər xal itkisinə səbəb olur. Bəs həyatda? Hekayənin qəhrəmanı Eyvazlıdır! Yaddaşınızın assosiativ divarlarını bir kövrək toxunuşla döydümü bu ad?! Yadınıza salın, Koroğlu Eyvazı oğulluğa götürmüşdü! Adətən, “lıq” şəkilçisi qoşulan sözlər haqda, xüsusən, “analıq” haqda belə deyilir: “Lığ”dır da... Təbii, eposda Eyvaz özünü əsl oğul kimi aparır. Fəqət yaddaş qəddar bir nəsnədir, görünür, yazıçı yaddaşı qəddarlığının faizi baxımından bizimkindən daha “tünd”dür!

Real həyatla Eyvazlı arasında çox nazik və şəffaf bir təbəqə vardır. O qədər nazikdir ki, hətta onu uşaqlar da adlayıb keçirlər. “Yuxu” deyilir ona! Yuxu həm aldanış, həm də xilas yerimizdir. Səhvlərimizi yuxuya “yükləyəndə” özümüzü çox rahat hiss edirik! Yozulanda isə aldanırıq! Yuxu yozulmamalıdır! Yozulanda şəffaflığını itirir, yeyilir təkərlər kimi və “dazlaşır”. “Keçəl” yuxular isə çox qorxuludur. Çünki onlar Dəli şeytanlarla həmrəydirlər.

Eyvazlı Ağıllı və Dəli şeytanla “ünsiyyətdədir”. Hər ikisi onun qulağına nəsə pıçıldayır. Bəzən Dəli şeytanın da elə “ağıllı” pıçıltıları olur ki... Belə vaxtlarda Eyvazlının daxilindəki “senzor” da “işə” düşür: “Adamı tutarlar, adamı daşqalaq edərlər. Bu zaman onun kürəyinə soyuq tər gəlirdi”. Məhz belə situasiyalarda Yazıçı bir qədər də “irəliləyib” Eyvazlının iç dünyasına “səyahət”dən daha qiymətli“qənimətlə” – qəhrəmanının yeddi qatından keçən psixoloji arayışla qayıdır. “Amma bu zaman Eyvazlıya elə gəlirdi ki, o, kiməsə, nəyəsə xəyanət edir... Elə bilirdi əynində heç nə yoxdur və o, hamının gözü qabağında anadangəlmə lüt-üryan durub...”

“Səhvlərimizin qrammatikası”nda müəllif qəfil, fəqət professional bir dönüşlə obrazların üstünə “yeriyir”. Buna ədəbi-psixoloji “həmlə” də demək olar! Ümumən, Kamal Abdulla nəsrində gözlənilməz “hücum” taktikaları çox düzgün qurulur. Birmənalı olaraq, nəsrimizdə “Səhra fırtınası” əməliyyatı onun adı ilə bağlıdır... Və ya Epik əzəmətdə “Caz” xırdalıqları...

SALAM, YALAN SAATI...

Yox, yox, qəhrəmanımız gündəmdə qalmaq üçün öz tarixinə föhşlər yağdırmır! O, özü ilə mücadilədədir, vəssalam... (“Musa da, Firon da sənin içindədir, ey insan!” Mövlana) Koroğlu, bir gün əvvəl isə Babək yuxusuna girməsəydi, heç bu “söz-söhbət”ə lüzüm olmazdı! Üstəlik, Şahımızı da “haqq” divanına çəkmək olar! Şah İsmayılı! Nə etməli? Axı, Eyvazlı sosial varlıq olmaqla yanaşı, həm də fərddir və “Homo Sa-piens” (ağıllı insan) növünə daxildir. İndi bildinizmi Ağıllı şeytan onunla niyə “dostluq” edir?!

İkili həyat yaşayır Kamal Abdulla qəhrəmanları! Axı Bir-li həyat yoxdu! Varsa da, o,Allaha məxsusdu! Ona görə də onlardan ruh kimi ikincisi, üçüncüsü, dördüncüsü... “çıxır!” Eyvazlı da belədir. Onun qrammatik səhvləri arasında heç bir pauza yoxdur. Və vergülə də yer yoxdur! Bir-birinin arxasınca buraxdığı səhvlər onu psixoloji nokdauna salır.

Bizim bir Xalq Ol-araq qrammatikamız vardır. Qrammatikadankənar nə varsa, əyri-üyrü xətlərdir. Qəhvənin üzərindəki xətlər kimi... Onları oxumaq isə “asandır”. Çünki o xətlərin qrammatikası yoxdur. “Qrammatikanın olmaması məsələni qat-qat asanlaşdırırdı”. Beləcə, bir fincan qəhvə hekayədə öz “missiyasını” yerinə yetirir. Kamal Abdulla nəsrində hər bir predmetin öz görəvi vardır. Ənənəvi təhkiyə strukturları burada keçərli deyildir!

Qısa bir ədəbi “monitorinq”lə Eyvazlının qrammatik səhvlərini qruplaşdırmaq istədik. Və belə bir “mənzərə” alındı. 1. “Texniki” səhvlər. Buraya daxildir: Eyvazlının yuxunu reallığa daşıması. Dəli şeytanın əlində girinc olması. 2. Üslubi səhvlər: Bunlar çoxdur. “Bu şeirlər... bunlar şeir deyil... Vallah, şeir deyil, billah, şeir deyil” – cümlələrindən başlanıb “Eyvazlı”ya qafiyə tapılana qədər davam eləyir...

Məlum olur ki, Şair-“Vampir” də “camış iyi verən üfunətli” dünyamızda özü də bilmir ki, necə “ilişib” qalıb. Axı bu dünyada iki dəfə iki dörd eləyir. Kamal Abdulla nəsrinin sirli kodları isə iki dəfə ikinin dörd eləmədiyini israrla bəyan etməkdədir. Ona görə də bu mətnlər gələnəkçi “dərzilər”in tikdiklərindən tamamilə fərqlidir. “Xammal” yenidir. Donun üzərindəki Dil naxışları da adət etdiklərimiz deyildir. Sanki Dil Rəqs edir. O, bir fırlanışla cümlə-cahanı “içinə” yığa bilir və “özgə” adlandırdığımız Dil məkanlarına düşə bilir.

Eyvazlı “Vampir”lə danışa-danışa gözlərinin önündən “vaqiə kimi biixtiyar bunlar keçdi”. Eyvazlı özünü Harri Potterin sehrbazlar küçəsində hiss edir. Diqqət edin: Yenə sehrbazlar dünyası! Bu, Kamal Abdullanın dünyasıdır! O, nə illah eləsə, buradan çıxa bilməz. Heç çıxmaq haqqında fikirləşməyə dəyməz! Çünki onun nəsri özünü burada “rahat” hiss edir. Burada hər şey şərtiliklər üzərində qurulub. Hər şey anidir. Ötən saniyələr kimi... Ötən və “qayıdan” saniyələr kimi! Onun qəhrəmanları da “Fəlsəfə Daşı”nın köməyi ilə dünyanı istədikləri yönə yönləndirməyi bacarırlar. “Yalnız məntiqlə hərəkət etmək yalana gətirib çıxarır. Məntiq hələ hər şeyi həll etmir” (Nitşe).

Eyvazlı haqlıdır! Həqiqətən, “Vampir”in yazdıqları şeir deyil. Nə olsun ki, o, nəşriyyatın poeziya şöbəsinin müdiri Göymirzəlidir! (Ada bax ha!) O Göymirzəli ki, bir Xalq şairinə vaxtilə demişdi: “Vallah, halal olsun! Billah, halal olsun. Sən istəmisən ki, bir axmaq şeir yazasan, sən də onu yazmısan. Əhsənül-əhsən. Elə bilirsən asandı?” Amma indi buna bənzər bir sözü Göymirzəliyə demək... Tələsik qərar çıxarmayın! Qəhrəmanımız bunu bacarır!!! Və onun sonrakı halına baxın: “İki göz istəyirdi Eyvazlının biçarə halına tamaşa eləsin”. Rica edirəm, vaxt itirmədən Kamal Abdullanın Cümlə-sinə də “tamaşa edin!” Belə eşitmişik və doğrudan da belə olub ki, adətən, gözəl nəsnələrə iki göz istər tamaşa etsin! Yazıçı mövcud dil standartı üzərində xırda bir “əməliyyat” aparmaqla qarşımızda acı bir mənzərə canlandırır. Baxın, Həqiqəti söyləmək insanı nə kökə salır! “Eyvazlı hiss elədi ki, haman Xalq şairi kimi tora düşməkdədir, soyuq tər yenə də başladı boynundan köynəyinin içiylə kürəklərinəcən axmağa”.

Dəhşətdir! Gör nə tufan qoparırsan, ey Həqiqət?!

Salam, Yalan Saatı!

“Bütün həqiqətlər sadədir. Bunun özü ikiqat yalan deyilmi? Çarəmiz yoxdur, bu gərdişlə barışmalıyıq. Yalan danışmaq cəsarətli adamların işidir” (Nitşe). Eyvazlı da ağlasığmaz “cəsarət” nümayiş etdirir! Ona görə də bunun əvəzini almalıdır! Bethovenin 5-ci simfoniyasını xatırlayın! Sanki göyüzündən qovulan səslər tək Bir Qapının önündə dayanıb fəlakətin baş verəcəyini bəyan edir və özləri də imdad istəyirlər. “Eyvazlı seytnota (çaşqın bir hala) düşdü”. Görün, Vampir necə gözəl başlayır: “Mən sənin yaşında, balası...” Deyəsən, qrammatik səhvlərimizin birisi ilə də “tanış” olmaq zamanı gəldi! Özündən böyüyə söz demə, üzünə qayıtma, o, yalan desə belə! Demə!!! Mentalitetimizə uyğun deyildir! Mental baba kanonlara əməl edərək nəvə, nəticə və kötücəsini bayram şövqü ilə eyni rəngə boyayaraq topluma təqdim edə bilər! Hətta, özünü də! Eyvazlı nə qələt eylədiyini, deyəsən, indi-indi anlayır. Amma gecdir! “Vampir” qardaş qanını “içməsə”, əl çəkən deyildir!

Eyvazlı Keçmişlə (yuxu) İndi (gerçəklik) arasında qalıb “sıxılır”. Məlum olur ki, İndidə (ayağını günəş vannasına qoyduğun Zaman-da) dayanıb Keçmişə (ayaqlarının don vurduğu Zaman-a) əlinə nə keçsə, ata bilərsən! Bir kimsənin dediyi kimi : “Ölən yazıçılar (“Qəhrəmanlar” anlamında da qəbul etmək olar!) bizə tay ola bilməz, ona görə ki, biz onlardan daha çox bilirik”. Haqq sözə nə deyəsən?! Amma sənin yaşında, balası, “mən konteksti düşünürdüm”. (K.Abdulla)

POSTMODERNİZM TROYA ATI KİMİ...

Ey, Dost, bu dünyada hər şey bir-biri ilə qafiyədir!

Sənə “qafiyə” deyirəm e...

“Sənsə mənə deyirsən, qulaq qafiyəsi belə gəldi, kök qafiyəsi belə getdi...”

Bəs Mahiyyətin qafiyəsi?!

Mətnə yeganə “nərmənazik” şüa bu cümlə-nəfəslikdən düşür. Bəlkə də bu, heç nəfəslik deyil, mətnin “çat” vediyi yerdir! Hər halda, işıq şüası öz işini “görür” – qrammatik səhvləri təsih eləmək prinsiplərindən kənara çıxaraq məhz bu doğru cümlənin altından qırmızı dalğalı xətt çəkirəm.

Qafiyələr – sözə çevrilən nəsnələrin zahiri səsləşmələri deyilmi? Qafiyə “ovu”na çıxarkən atdığımız güllələr bir-birimizə dəymirmi?! İşıqsaçan güllələrin fonunda Beyrəyin qanlı köynəyini seyr etdinizmi? Əsl illüziya effekti! Bəs mahiyyətin, için – köynək içinin qafiyəsi?! Bu, həm də tarixi-arxaik və mifopoetik düşüncə stixiyamızın qafiyəsi olardı. Birini Göymirzəli Eyvazlıya deyir, Siz də eşidin: “Sənin qafiyən... bir atdı. At”.

Mahiyyət budur! Axı Eyvazlı bugünkü yuxusunda da Koroğlunun Qıratını görmüşdü. Atın da iç qafiyəsi “murad”dı. Eyvazlı da muradına çatdı bu gün: “Yaşadığı evin qapısı ağzına bir at gətirib bağlamışdılar”. Bu da Kamal Abdullanın İlğım-Cümləsi! Bunun qafiyəsi də çox-çox dərinliklərə gedib çıxır! Beləcə, qəhrəman iç-içə yığılan dünyalarının lap son qatından modern qatına “qalxır”. Qonaq gözləməyə-gözləmə qonaq otağının pəncərəsindən işıq gəlirdi! Bu da yazıçının öz qəhrəmanına “töhfəsi...” Hekayə bütünlüklə postmodern təfəkkür dayaqları üzərində dayanır! Həm də onun xeyirli və zərərli əlamətlərini simvolizə edir.

Postmodernizmi bəxşiş kimi köksümüzə sıxdıq. Fərqinə varmadıq ki, o həm də bədbəxtlik gətirən Troya atıdır. “Qızıl orta”nı hətta gələnəkləri dağıdarkən belə gözləmək lazım idi...Az qala əlifba sırası və inkivizator ədası ilə dağıda-dağıda “A”dan – Axundzadədən başlayıb “Z”-yə – Zərdüştə qədər hamısını yerlə-yeksan etmək istəyirik. Nədən? Öz kompleksli təfəkkürümüzü maskalamaq üçün qalmaqal yaradıb gündəmdə qalmaq üçün! Hekayə gözlənilməz rakursları və çoxyönlü semantik qatı ilə bu cür ədəbi vandalizmə qarşıdır.

“Səhvlərimizin qrammatikası” həm postmodernizmin manifesti, həm də anti-manifesti kimi nəsrimizdə unikal hadisədir! “Əsl sənət xalis güzgüdür, ancaq o hərdən saat kimi qabağa qaçır”. (F.Kafka)

525-ci qəzet.-14 mart.-S.26.