"Həmişə mən varam aləmdə, ölmərəm, Vahid..."

UNUDULMAZ ŞAİRİN 120 İLLİYİNƏ

Əliağa Vahidin həm peşəkar ədəbiyyatşünasları, həm də çoxsaylı oxucu auditoriyasını ovsunlamış yaradıcılığı insanları poeziyanın qüdrətinə bir daha inandırdı. Bu poeziya təsdiqlədi ki, "qatışıqsız", Azərbaycan dilində nəinki bayatı, qoşma, rübai, eləcə də klassik şeir növü olan qəzəl də yaratmaq olar.

Özü də necə? Elə beləcə, Vahidin qələmə aldığı qəzəllər kimi. Əliağa Vahid ədəbiyyat tarixində könüllü şəkildə öz imkanlarını məhdudlaşdıran şairlərdən biri və birincisidir: Vahid özünəqədərki qəzəl şairlərindən fərqli olaraq yaradıcılığında ərəb, fars dillərindəki sözlərdən istifadə etməklə şeiri "gözəlləşdirmək" imkanlarından, demək olar ki, imtina etdi. Təbiidir ki, bu, yüz illər ərzində üç dilin imkanlarından istifadə ilə yaranmış qəzələ yeni münasibət tələb edirdi. Həmin münasibət həm də Azərbaycan dilinin sonsuz imkanlarına inamla bağlı idi. Ə.Vahiddə belə bir inam vardı. Bu inamı ilə o nəinki qəzəl janrında yeni üfüqlər açdı, həm də qəzəl yazmaq istəyən neçə-neçə yaradıcının gözləri qarşısında bu üfüqlərin gözəlliyini canlandırdı. Əlbəttə, çoxlu çətinliklərin yarandığını başa düşmək olur. Bir var sözü, ifadəni, qafiyəni üç dilin meydanında axtarasan, bir də var bir dilin. Ə. Vahid məhz bir dildə, doğma Azərbaycan dilində klassik qəzəllərə bərabər, bəzən onlardan da üstününü yarada bildi. Fikrimcə, şairi yaşarı edən əsas amillərdən biri də budur.

Əliağa Vahid poeziyada bəsirət sahibi olduğunu sübut edərək (hərçənd o belə bir vəzifəni yerinə yetirməyi qarşısına məqsəd qoymadığını səmimiyyətlə etiraf edərdi), ərəb, fars tərkibsiz qəzəl yaratmağın mümkünsüzlüyü fikrini sarsıtdı.

Ə.Vahidin doğulub boya-başa çatdığı Abşeron-Bakı mühitini, burada irfani inkişafa canatmanın məqsədini təmin etmək üçün mövcud olan zəngin ədəbi məclisləri yada salanda, poeziyaya qoyulan qədir-qiyməti, klassik irsin öyrənilməsinə ayrılan diqqəti nəzərdən keçirəndə belə nəticəyə gəlinir: şair bu zənginlikdən yetərincə bəhrələnib.

Digər amil isə məhz şəxsiyyətin özü ilə, öz nəfsi ilə necə mübarizə aparması ilə bağlıdır. Ə.Vahid bu amildən məharətlə istifadə etmişdir. Az təhsil görmüş Vahid yaradıcılığında, qəzəllərində dövrünün xeyli sayda tanınmış ziyalılarının, şairlərinin, xanəndələrinin adını çəkir. Şair bu şəxsiyyətlərin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olub. Təbiidir ki, heç bir şair, yaradıcı adam oxuduğu, bəhrələndiyi müəlliflərin hamısının adını əsərlərinə gətirmir. Adları çəkilənlər onların az bir hissəsi olur. Ə.Vahidin şəxsi mütaliəsi, axtarışları onun şöhrət zirvəsinə yüksəlməsinə, qəzəllərinin dillər əzbəri olmasına, haqqında gözəl xatirələrin yaranmasına gətirib çıxarıb.

Əliağa Vahid klassik poeziyamıza dərindən bələd olub. Bəzən bu dərinlik mövzu oxşarlığına gətirib çıxarır. Bunu təbii qəbul etmək olar. Çünki yer övladı üçün ortaq marağa səbəb olan bolluca hadisələr, amillər var. Şairlər üçün bu cəhət özünü sevgidə göstərir. Necə qiymətləndirilməsindən asılı olmayaraq hər bir şairin (eləcə də başqa yaradıcı insanların) xəyali, ya da gerçək bir sevgi guşəsi, həyatının sevincli, qəmli günlərində üz tutduğu, səcdə qıldığı məhəbbət astanası var. Orada hər şey gözəldir, cazibədardır, hətta ağrı da ləzzət edir, şövq gətirir:

Eşq bir divanəlikmiş dərdə düşmüş könlümə,

Eşqdən əl çəkmədi, yüz dəfə dərman etmişəm.

Eşq cövründən qurtarmaq bir sağalmaz dərd imiş,

Mən bu dərdin çarəsin ölməklə asan etmişəm.

Arada bir yüngülvari məzəmmət də var:

Adəm da böylə cövr edər öz mübtəlasına?

Sən zülmkarsan, demə, cananəyəm sənə.

Fikirlərin çarpazlaşması oxucunu dünyanın gərdişinin nədən bəhrələndiyini tapmağa istiqamətləndirir. Vahid yenə öz fikrində qalır: Eşqdən gələn hər dərd-sərə qurban:

Könül, eşq əhlinə yetsə əgər yüz min bəla xoşdur,

Yetişsə aşinadan aşinayə hər cəfa, xoşdur.

Cahanda dövlətü mülk ilə mala etmərəm rəğbət,

Qapında ruzi şəb, şahim, mənə qürbü gəda xoşdur.

Artıq sələf-xələf bağlarının möhkəmliyinə bir daha inanırsan. Ə.Vahid "Böyük Füzulinin yadigarı mən özüməm", deyə fəxr edir. Təvazökarlıqdan uzaq olan bir söz, bir səs, bir hərf də yoxdur. Davamçı olmaqdan duyulan bir qürur var. Məhəmməd Füzuli yazırdı:

Xoş ol zaman ki, hərimi-vüsalə məhrəm idim,

Nə mübtəlayi-bəla, müğəyyədi-ğəm idim.

Gəzərdim itlərin içrə fəzayi-kuyində,

Yerim behişti-bərin idi, mən də bir adəm idim.

Həmişə səcdəgahim xaki-asitanın idi,

Bu etibar ilə bir sərbüləndi-aləm idim.

Min illərin sınağından çıxmış Şərq təfəkkürünün təzahürüdür.

Vahid sələflərindən fərqli olaraq daha realist görünür. Başa düşülür ki, o, insanın əbədi arzusuna, istəyinə çatmaq ehtiyacını təkcə xəyallarında axtarmır, dərmanı özgəsindən yox, elə "dərdi verəndən" istəyir. Bəlkə də Vahid poeziyasını müasirləşdirən onun özünün müasirimiz olmasından daha çox qəzəllərindəki bu xüsusiyyətdir. Həm də qeyd olunmalıdır ki, Vahiddə xəyali "vüsalla" reallıq arasındakı sərhəd bir o qədər də kəskin deyil, şair bəzən söylədiklərindən peşman kimi görünür:

Görsəm, ey gül, ölərəm bir də səni xar ilə,

Əvvəl öldür məni, get sonra gəz əğyar ilə.

...Dil gözün fikrinə çox düşdü, xəyal eyləmədi:

Rahət olmaz qoşulan məsti-xətakar ilə.

Klassik ədəbiyyatda "Mən kiməm?" sualına verilən cavabın əsasında maraqlı bir fəlsəfə dayanır. Poeziyada buna birbaşa cavab verilir: Adları dillərə düşmüş özümdən əvvəlki eşq cəfakeşlərinin davamçısıyam!

Görünür, bu cavabda bir qədər təvazökarlıqdan çıxmaq əhvalı var. Daha təvazökar cavab hamının ürəyincədir:

Məcnun oda yandı şöleyi-ah ilə pak,

Vamiq suya batdı, eşqdən oldu həlak.

Fərhad həvəs ilə yelə verdi ömrün,

Xak oldular onlar, mənəm indi ol xak.

Əliağa Vahid bu "xakın" haradan götürülməsinin önəmli olduğunu dəfələrlə qələmə alıb. Aydın görünür ki, sevənin torpağı yarın gəzdiyi, ayaq qoyduğu yerdən götürülsə, daha yaxşı olar və ona görə də aşiq həmin torpaqda məqam tutmağı özünə səadət bilir:

Bilməm, nə çarə eyləyim, ol bivəfa məni

Etsin qəbul xaki-dərində gəda məni.

Divanəliyi səadət bilən bəsirət sahibi Vahid bu divanəliyin yerini, ünvanını göstərməyi də yaddan çıxarmır:

Bizə divanəlik nə zülfdən, nə şanələrdəndir,

Bu rəsmiyyət bizə bizdən qədim divanələrdəndir.

Maraqlıdır, sevdiyini inandıra bilməyən biçarə aşiqin son ümidi "Mən sənin divanənəm, səni dəli kimi sevirəm" cümləsində ifadə olunur.

Rəssamın illərlə çalışıb yarada bildiyi (bəlkə də bilmədiyi) təsviri Vahid beş-altı bəndlik qəzəldə elə məharətlə canlandırır ki, guya, real, canlı bir gözəl gözlərin qarşısındadır və səni naz-qəmzə ilə süzür. Belə bir təsəvvür yaranır ki, Vahid böyük Füzulinin "Heyrət, ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni, Surəti-halım görən, surət xəyal eylər məni" bəndində canlandırdığı gözəli reallaşdırmağı qarşısına məqsəd qoyub:

...Sinəsində nəzərim dəydi iki qönçə gülə,

Tər şəmamə yetişib, baş-çaşa çatmış sandım.

Məni gördükdə qızarmışdı üzü lalə kimi,

Dişləyib gül üzünü özgə qızartmış sandım.

Elə bir naz ilə oynatdı kəç əbrulərini,

İki hindubeçə şəmşirə əl atmış sandım...

"Qan qovuşuqdur", "Qanı qana tutmazlar" ifadələri yüzillərdir yol gələn inanclardandır. Poeziyada bu deyimlərə müraciətlər çox olub. Münasibətlərdə, yanaşmalarda rəngarənglik özünü göstərib. M.Füzuli yazır:

Dişlədimsə ləlin, ey qanım tökən, qəhr eyləmə,

Tut ki, qan etdim, ədalət eylə, qanı qanə tut.

Seyid Əzimdə də bu ton var:

O qara xalı mənə versələ, qanın içərəm,

Nə üçün mənzil edib arizi-cananımda?

Əvəz kimi istənilən qan qovuşuğu simvolizə edir, əbədi ruhi birlikdən, mənəvi vəhdətdən soraq verir.

Yaratdıqlarının qədir-qiymətini, yazdıqlarının onu yaşadacağını Vahid yaxşı bilirdi. Bilirdi ki, insan gözəllik aşiqidir, gözəl olan nə varsa qiymətləndirir, həm də onu yaradanı əbədiləşdirir. Vahiddə əbədiyaşarlığın "sirri" konkretləşdirilir. Təkcə söz yox, bu sözün Vətənə, insanlığa xidmət etməsinin vacibliyi ön plana çəkilir. Əslində sözün əbədi vəzifəsi də budur:

Xalqına fürsət var ikən xidmət et, Vahid, müdam,

Ta ki sən də bu sədaqətlə cahanda ad qıl!

Xanəndələr Əliağa Vahidin qəzəllərinə müntəzəm müraciət edirlər, xeyli şeirlərinə mahnılar bəstələnib, sevilə-sevilə oxunur. Muğam ritminə düşməsi, dilin şirinliyi, məna gözəlliyi Vahidin qəzəllərinin klassik musiqimizin tərkib hissəsinə çevrilməsinə, onlarla vəhdətləşməsinə gətirib çıxarıb. Qeyri-adi görünən bir məqam diqqəti cəlb edir. Şairin bəzi qəzəlləri sanki hansısa konkret muğamda oxunmaq üçün yazılıb.

Əlbəttə, qəzəllərdəki bu halət xanəndənin işini asanlaşdırır, ifa prosesində onu hansısa bölgü üzərində düşünmək gərginliyindən azad edir. Dinləyicinin də özünəməxsus payının olduğu şəksizdir. Dinləyici sözlə musiqinin vəhdətində zövq zirvəsinin ucalığında hiss edir özünü.

Sonda qeyd edək ki, Azərbaycan məktəblərində Vahidin yaradıcılığının öyrədilməsinin əsas imkanı tədris planlarında, proqramlarında ona ayrılan vaxtla bağlıdır. Bu öz yerində. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu cür zəngin irslə bağlı işi təkcə tədris proqramlarındakı imkanlarla məhdudlaşdırmaq olmaz. Ə. Vahid yaradıcılığı ilə bağlı həm humanitar, həm də digər istiqamətli tədris müəssisələrində iş aparmaq zəruridir.

Bunun ən faydalı imkanı dərsdənkənar (auditoriyadankənar) tədbirlərdir. İnanırıq ki, mövcud imkanlardan səmərəli istifadə etməklə, böyük şairin yaradıcılığının daha geniş miqyasda öyrənilməsinə, gənclərin mənəvi-estetik tərbiyəsinə təsir göstərmək mümkündür.

Oqtay ABBASOV,

Azərbaycan Dillər Universitetinin dosenti

525-ci qəzet.- 2015.- 1 may.- . S.6.