Şair və şeir haqqında dəyərli monoqrafiya: “Sözün Adil Cəmili”

Tanınmış ədəbiyyatşünas və pedaqoq Allahverdi Eminovun şair Adil Cəmilin yaradıcılığına həsr etdiyi monoqrafiyası “Sözün Adil Cəmili” adlanır. “Ön söz”, “Son söz” və üç hissədən ibarət olan kitabda çağdaş poeziyamızın ən istedadlı şairlərindən biri, folklorşünas alim, publisist və tərcüməçi kimi şöhrətlənən Adil Cəmilin ədəbi və elmi yaradıcılığı geniş tədqiqata cəlb olunub.

Kitabın birinci hissəsi dörd bölmədən ibarətdir. “Şairin azadlıqsevər şəxsiyyəti” adlanan birinci bölmədə müəllif ilk növbədə, ümumiyyətlə, kamil insan, ailəsinə, el-obasına, xalqına fayda verən mənəvi şəxsiyyət, xeyirxah insan haqqında mülahizələr söyləyərək şair Adil Cəmilin öz Vətənini, xalqını, müxtəlif peşə sahiblərini sevə-sevə tərənnüm etməsindən söz açır:

El yolu borana, qara düşəndə,

Yurdun ağ gününə qara düşəndə.

Məmləkət balıqtək tora düşəndə,

Hər kəsin vətənə cihad borcu var.

Müəllif yazır: “Mən şairin həm özü ilə, həm də poeziyası ilə canlı və qiyabi söhbətdə olmuşam və indi də sözlərimiz tutur, bir-birimizi anlayırıq. Və qərarlaşdırdım ki, Adil Cəmil hərtərəfli kamil insandır, artıq qəbul edilmiş “şəxsiyyət” anlayışına, Adil Cəmil mühitinə, hansı ki, içərisindədir, təmasdadır - əxlaqi davranışıyla, dünyagörüşü ilə, fəlsəfi savadı ilə Mənini dünyada, dünyanı isə özündə görür, yeri gələndə aldığı zərbələrdən çəkinmir”.

“Şairin yaradıcılıq psixologiyası” adlanan ikinci bölmədə əvvəl Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, fəlsəfi doktoru Adil Cəmilin elmi fəaliyyətindən bəhs olunur. Ömrünün 50 ilini elm cəbhəsində keçirən Allahverdi Eminov təkcə elmin yox, alimlərin də paradokslarını çox gözəl bildiyi üçün yazır: “Alimin əvvəl şəxsiyyəti bütövləşməlidir bu nöqtəyə qədər: daxili dünyasında karyeristik, əzazillik, lovğalıq, yerlipərəstlik, tayfabazlıq, yaltaqlıq və rüsvətxorluq əlamətləri olmamalıdır”. O, alim psixologiyasının özünütəsdiq və özünüifadə, maraq və niyyət, bacarıq və imkan ilə əlaqədar olduğunu çox gözəl bilir, bədii və elmi yaradıcılığın birləşməsini daha yüksək qiymətləndirir. Bu fikirlərlə də Füzulinin “Elmsiz şeir divarsız evə bənzəyir” fikri ilə razılaşdığını bildirir.

Müəllifin qənaətinə görə, alim-şair alimlərin psixologiyasını daha yaxşı duyur və onların fəaliyyətini daha yüksək qiymətləndirməyi bacarır. Bu mənada, Adil Cəmil görkəmli türkoloq və dilçi, akademik Nizami Cəfərova həsr etdiyi şeirdə akademikin portretini yaratmaqla yanaşı, onun böyüklüyünü göstərməyə nail olur:

Tarixinə işıq saçıb,

Tanıdırsan türkü türkə.

Dildə gəzir, sözdə gəzir,

Səs-sorağın ölkə-ölkə.

Doğrudan da, əsl şair poetik sözlərlə obyektiv varlığı mövcudluğundan daha yüksək dərəcədə əks etdirməyi bacarır. A.Eminov haqlı olaraq qeyd edir ki, şair Yerlə Göyün arasındakı gerçəklikdə dayanır və bir sözdən bir şeir yaratmağı bacarır. Beləliklə, şair obrazı şeirin atributuna çevirəndə gözəl sənət nümunəsi yaranır:

Bəyazdı,

Qarlı dağlar bəyazdı.

“Bəy” dedik bəyənmədik -

Bəy əsilli bəy azdı.

Müəllifin fikrincə, poeziyanın və onu yaradanların təxəyyülü “gəzəyəndir”, subyektləri dəyişir, onları xüsusi mənaları ilə doldurur və gümana gəlməyən əlaqələri üzə çıxarır. Şair daima təxəyyülünün cazibəsində vurnuxur və başa düşür ki, fantaziyası obyektinin başı üzərində dolaşır. Şair aylı gecədə ulduzları saymaq istəyir. Ayın işığından gözünə çəkib, çayın işığından da içir...

Aylı gecələrin ayrı rəngi var,

Belə gecələrdə salxım söyüdün.

Yamyaşıl yarpağı gümüşü olar,

Gümüşü söyüdün ağ kölgəsində.

Ay işığına diksinə-diksinə tamaşa edən şair “Aylı gecə nağılı” adlandırdığı şeirdə bu vaxta qədər heç bir sənətkar tərəfindən işlənməyən poetik fikirlər işlədir. Burada təkcə şairin poetik fikirləri deyil, peşəkar ədəbiyyatşünas alim kimi püxtələşən A.Eminovun da düşüncələri öz poetikliyi ilə diqqəti cəlb edir. Biz eyni vəziyyətlə başqa bir şeirdə də rastlaşırıq.

Bal arısı haqqında yazılmış şeirdə şair poetikliyi və tərənnüm sərbəstliyini daha da artırır, poetik dayaqlarını tapır: qürub çağı, çiçəklərin Günəşə boylanması, onların şirəyə ehtiyacı ilə kilometrləri qət eləməsi - onu axır ki rahat buraxır. Sözsüz, bal arısı haqqında çox şeir yazılmışdır. Lakin Adil Cəmilin bal arısı haqqında yazdığı şeirdə bu canlının spesifik cəhətlərini tamam başqa bir yöndə qələmə alır və belə nəticə çıxarır:

...Qonar min çiçəyə, uçar min yana,

Arılar ömrünü toxuyar şana.

“Bal” adlı “əsəri” qalar nişanə -

Onun da həyatda yəqin əhdi var.

Arı hazırladığı bal ilə insanlara xidmət edir. Şair bundan başqa bir sosial nəticə çıxarır: bal yığan arı o halda “gözəl” olur ki, “əsəri” başqasına qismətdir. Başqasına xeyir verməyən isə adi böcəkdir.

Adil Cəmilin aşıq şeiri üslubunda yazdığı şeirlər çoxdur. Onun qoşma, bayatı və təcnisləri şairi geniş oxucu kütlələrinə tanıtmaqda mühüm rol oynayır.

Kitabdakı “Şeirin həqiqət axtarışı” adlanan ən böyük bölmədə isə müəllif tanıdığı, ünsiyyətdə olduğu müasir şairlərlə müqayisəli şəkildə Adil Cəmilin insani və şairlik keyfiyyətləri haqqında xoş fikirlər söyləmiş və şairin müxtəlif şeirlərini geniş təhlil etmişdir. Bu baxımdan “Ürəyindən gedən kişi”, “Yaz gəlişi”, “Kasıb oğlu”, “Qəlbimin seliyəm, gözümün gölü”, “Ürəyim ağrıyarkən”, “Tənhalıq hücrələrində”, “Yazı” və s. kimi müxtəlif mövzularda yazılmış şeirləri araşdırılıb.

Müəllif qeyd edir ki, bir çox şeirlərində Adil Cəmilin ölüm-dirim arasındakı real proqnozu bədii hissetməyə rəvac verir və şeirlərdəki ritm, harmoniya nisbətən ağır səslənsə də, istedadın, səriştənin, peşəkarlığın zorunda tarazlaşır:

Bu gecəni gözü açıq yatmışam,

Fikir adlı bir ümmanda batmışam.

Görürsünüz ürəyimi tutmuşam,

Qərib quşlar, pəncərəmdən çəkilin.

A.Eminov Lev Tolstoydan sitat gətirərək yazır: “Hiylə ilə özünü xeyirxah kimi göstərməkdən pis şey yoxdur. Bu cür saxta xeyirxahlıq açıq bədxahlardan daha çox nifrət doğurur”. Bizim cəmiyyətimizdə də belələri vardır. Görəsən, bunun səbəbi nədir?

Yaman yad olmuşuq yaddaşımıza,

Yaralı yurd yeri çıxdımı yaddan?

Bəlkə də, qayıtdıq dağ-daşımıza -

Nəsə gözləyirəm mən bu həyatdan.

Düşmən tapdağı altında olan torpaqlarımızın taleyi şair Adil Cəmili də narahat edir. Və Adil Cəmil “Anam həsrət qalıb ana yurduna” silsiləsində ürək ağrılarını, torpaq itkisini, ocaq başının söndüyünü tərənnüm etsə belə, həqiqətin, haqqın qələbəsinə inanır, üzünü Kəlbəcərinə, onun elatına tutur:

Əyilməyən dağ bildiyim adamlar,

Şəhidini sağ bildiyim adamlar.

Bu dünyada unutqanlıq yamandı,

Kəlbəcəri unutmayın, amandı.

Adil Cəmil şeirlərinin mövzusu çox rəngarəngdir. Müəllif elə buna görə də birinci hissənin sonuncu bölməsini “Adil Cəmil poeziyasının tematikası” adlandırıb. Tədqiqatçı şairin şeirlərini mövzular üzrə qruplaşdırmasa da, ayrı-ayrı şeirlərin təhlili zamanı onların hansı mövzuya həsr olunmasını da yaddan çıxarmır.

Övlad üçün valideyn əvəzsiz bir sevinc, xoşbəxtlik mənbəyidir. Əgər ata-ana məhəbbəti haqqında ayrıca əsər yazılsa, qalın-qalın cildlər alınar. Amma bu məhəbbətin hamısını olduğu kimi qələmə almaq da qeyri-mümkündür. Təsadüfi deyil ki, Adil Cəmilin valideynləri haqqında yazdığı şeirlər də öz orijinallığı ilə seçilir:

Torpağın qucağında

Qəbir də diri qalır.

Qəbir üstə gələn hər bir şəxsin keçirə bildiyi hissləri yaşayan şairin göz yaşları da quruyub, içində ağlayır. Şairin ata-ana haqqında yazdığı ən gözəl şeirlərindən olan “Ağlaya bilmirəm” sadə, ümumişlək sözlərlə yazılsa da, poetik yük çox zəngin və rəngarəngdir.

Ağlaya bilmirəm, bilmirəm üzdə,

Sən - “daş sinəlisən”, mən - “daş ürəkli”.

Kölgən ki var idi başımın üstdə,

Evim sütunluydu, komam dirəkli.

Azərbaycan ədəbiyyatında M.Ə.Sabir, A.Səhhət, A.Şaiq, R.Əfəndiyev ənənələrini davam etdirən digər şairlərimiz kimi, Adil Cəmil də çoxlu uşaq şeirləri yazıb. “Yuxusunda gülən qız” adlı kitabında toplanan uşaq şeirlərindən bal şirəsi, çiçək ətri, təmiz hava duyulur. Şairin folklor qaynaqlarından bəhrələndiyi duyulan bu şeirlər də yüksək ideallığı və estetik dolğunluğu ilə diqqəti çəkir. Ana torpağa məhəbbət, ilin fəsillərinə, quşlar və heyvanlar aləminə, peyzaja aid şeirlər Adil Cəmilin uşaq mövzusunda yazdığı nümunələrin əsasını təşkil edir.

...Zirvə gördüm ağ papaqlı,

Kaha gördüm daş qapaqlı.

Bulud gördüm qaşqabaqlı -

Ağlayırdı uça-uça.

Adil Cəmilin uşaqlar üçün yazdığı “Zirvədə göl” adlı əsəri Qırğızıstanın şimal-şərqindəki İssık-Kula (İsti göl) həsr olunub və tərənnüm-poemadır.

Şairin yaradıcılığında poema janrı xüsusi yer tutur. “Kölgəsiz şöhrət” poemasında müasir dövrdə insanın üzüdönüklüyünə, yaxşılığı tapmadığına, laqeydliyinə aid məsələlər təsvir edilmişdir. “Qan borcu” poeması milli azadlıq yollarında şəhid olanların, xalqımızın keçirdiyi iztirab və həyəcanlarına həsr olunub. Adil Cəmil var gücü ilə səsini ucaldaraq azadlığı tərənnüm edir:

Azadlıq! Mən səni başımın üstdə,

Günəşə çevrilib güləndə gördüm.

Azadlıq! Mən səni şirin yuxuma,

Dəvətsiz qonaqtək gələndə gördüm.

Adil Cəmilin vətənpərvərliyindən və şairliyindən nəşət tapan bu poema sənətkarlıqla yazılıb, o, arxada qalmış qanlı tariximizin poetik salnaməsidir.

Kitabın ikinci hissəsinin birinci bölməsi “Elmin vətəni yoxdur” adlanır və burada şairin elmi fəaliyyətindən söz açılır: “Yaradıcılığı xalq poeziyası və aşıq şeiri üzərində köklənən və aspirantura təhsili alan Adil Cəmilin ustad aşıq Şəmşir yaradıcılığına müraciət etməsi heç də təsadüfi deyil. Aşıq Şəmşir poeziyasının əhəmiyyətindən bəhs edərkən A.Cəmil yazır: “...Aşıq Şəmşir yaradıcılığına xas olan ustadnamələr, öyüd-nəsihət məzmunlu qoşmalar, gəraylılar, müxəmməslər də mövcud ənənə sisteminin bədii davamıdır”.

Adil Cəmilin elmi jurnallarda, məcmuə və qəzetlərdə nəşr olunan məqalələri, beynəlxalq konfranslarda söylədiyi məruzələri onun tədqiqatçılıq səriştəsi, axtarıcılıq inadkarlığı və təhlil üslubu ilə diqqəti cəlb edir.

“Publisistikada bədii nüanslar” adlanan ikinci bölmədə isə şairin publisistik əsərlərinin təhlilindən bəhs olunur. Şairin ümumi bədii yaradıcılığının tərkib hissəsi olan publisistik əsərlərinin uğur qazanmasının əsas səbəbi onun söz ehtiyatının zənginliyi, müşahidə qabiliyyətinin yüksəkliyi, özünün obrazını yaratmaq xüsusiyyətidir. Onun publisistik əsərlərində cəmiyyətimizdə baş verən mənəvi-sosial problemlər cəsarətlə təhlil olunur. A.Cəmilin “Narkomaniya bəşəri bəladır”, “Faciə düşüncəsi”, “Cinayət, yoxsa hekayət”, “Trilogiya”, “Rüşvət” və s. məqalələrində cəmiyyətin inkişafına əngəl törədənlər tənqid atəşinə tutulur.

Kitabın üçüncü hissəsi “Manas” dastanının tədqiqi” adlanır. Manas qırğız xalqının IX əsrdə yaşamış milli qəhrəmanıdır. Onun igidliyi, qəhrəmanlığı ilə əlaqədar X əsrdə “Manas” adlı qəhrəmanlıq dastanı yaranıb. Bu dastanın 15 il müddətində Adil Cəmil tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə olunması böyük ədəbi hadisə kimi qiymətləndirilib. O, üç cilddən ibarət olan “Manas”ı tərcümə etməklə yanaşı, “Manas eposu və türk dastançılıq ənənəsi” adlı monoqrafiya yazıb. Bu əsər Azərbaycanda manasşünaslığın əsasını qoyan əsərdir və görkəmli mütəxəssis alimlər tərəfindən çox yüksək qiymətləndirilib.

Allahverdi Eminovun “Sözün Adil Cəmili” monoqrafiyası sadə dildə, lakin yüksək elmi səviyyədə yazılıb. Ümid edirik ki, monoqrafiya Adil Cəmil yaradıcılığı haqqında oxucuda tam və geniş təsəvvür yaradacaq, ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaq.

Aydın PAŞAYEV

Filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2015.- 16 may.- S.28.